Escrita carolinxia

Alfabeto en minúscula carolinxia.

Páxina do Evanxeo de Lucas.

A escrita carolinxia foi un tipo de escritura nacido en Europa, de orixe incerta, que se desenvolveu e promoveu no imperio de Carlomagno grazas á súa promoción (de aí o seu nome) entre os séculos VII e XII. Foi utilizado por Carlomagno como vehículo de difusión cultural neste período ao ser utilizado como escritura estándar na reprodución de códices. Aínda que posteriormente evolucionou cara á escritura gótica e finalmente caeu en desuso, esta escritura serviu de base ás escrituras actuais mediante a súa recuperación dentro da escritura humanística que se desenvolveu en Europa no século xv.

Orixe

A orixe da escritura carolinxia (tamén chamada minúscula ou miniatura carolinxia) presenta diferentes teorías interpretativas entre as que se atopan as que lle dan orixe romana (esta teoría afirma que no Liber Diurnus, que se data en Roma a finais do s. VIII e comezos do século IX, podemos ver que hai características da escritura carolinxia), os que cren que a súa orixe é franca (tamén podemos atopar estas características na Bible de Maurdramne, Corbie-Francia) e os que manteñen (como a teoría de Schiaparelli) que a súa orixe non ten un punto ou lugar específico e que é o resultado dun amplo movemento cultural como o Renacemento carolinxio.

A pesar de non poder situar o nacemento desta escrita nun lugar concreto, é innegable o importantísimo papel que tivo a Escola Palatina de Aquisgrán no seu desenvolvemento e difusión (moitos estudos sitúan neste centro a orixe da escrita carolinxia). Esta academia foi fundada por Carlomagno no século VIIII coa finalidade de elevar o nivel cultural do Imperio Carolinxio. Para conseguir este obxectivo, Carlomagno recrutou a un dos máis importantes estudosos da súa época, Alcuíno de York, para que o dirixise, e nel desenvolvéronse tarefas académicas propias do que hoxe consideraríamos unha universidade. Esta escola foi a primeira en adquirir certa sona na época e foi a base para a creación doutras moitas (Escola de Ebbon de Reims ou Escola de Tours, por exemplo).

A Escola Palatina de Aquisgrán foi un dos piares nos que Carlomagno quería fundamentar o seu plan de fortalecemento do Imperio mediante a difusión da cultura. Carlomagno pensaba que, unha vez conquistados territorios no campo de batalla, necesitaría unha "administración" solidamente formada capaz de xestionar os territorios acabados de adquirir, ademais dunha profunda reforma educativa dos habitantes destes territorios que lle permitise soster, nun xeito pacífico, o conquistado militarmente. Este período coñécese como o Renacemento carolinxio. Durante este período, Carlomagno promoveu, a través da citada Escola de Aquisgrán e do seu director, Alcuíno de York, a produción de libros, mediante a copia e distribución de exemplares xa existentes. Ata este momento, os copistas tiñan certa liberdade para escoller o estilo caligráfico co que copiar os seus textos. Neste proceso tentouse unificar unha nova caligrafía para ser utilizada na copia do códice e foi así como xurdiu a letra carolinxia ou minúscula, a partir dun tratamento particular dos tipos anteriores de letras (especialmente a escritura semiuncial) e a eliminación dos particularismos gráficos rexionais da época.

En varios decretos promulgados por Carlomagno, fai referencia a aspectos relativos ao seu ideal de cultura, entre os que se atopa a forma de escribir. A este respecto, resulta de especial interese o capítulo titulado "De scribis ut non vitiose scribant".

Características e descrición

Páxina do Freisinger Denkmäler do século X na escritura carolinxia.

Como xa se dixo, a escritura carolinxia nace co obxectivo de ser un vehículo de transmisión da cultura dentro do Imperio carolinxio. Por iso, unha das súas principais características era a claridade e a lexibilidade. Esta facilidade de lectura conseguiuse mediante diferentes métodos, como o uso de letras cun contorno claro, a tendencia a separar tanto as palabras como as letras entre si, un uso escaso das ligazóns.

A introdución destas características elimina características da escrita que ata entón podían resultar máis complicadas para aqueles lectores pouco afeitos, como o uso de abreviaturas taquigráficas, só manexadas por expertos e que retardan excesivamente a lectura. Isto ofrece a posibilidade dunha maior difusión da cultura mediante o uso dos libros, que pode levar a pensar nunha “vulgarización” da escrita: nada máis lonxe da realidade, xa que unha das pretensións asociadas ao nacemento desta escrita foi precisamente obter unha fermosa caligrafía, baseada na conxugación de redondez e harmonía, e recuperar a antiga escritura minúscula empregada nos códices dos séculos IV e V cun trazado preciso e unha gran estética.

A escritura carolinxia é unha escritura en minúscula regular redonda, redondeada e obtida mediante unha pluma de oca cortada oblicuamente (entre 35 e 45), en lugar de horizontalmente, como se facía antes. Dado que esta escritura estaba formada só por letras minúsculas, as maiúsculas e as unciais da época romana usáronse para o uso de maiúsculas e títulos de capítulos.

As principais características das diferentes letras empregadas son as seguintes (tomando como referencia a escritura a partir da que evoluciona):

a. Nun principio mantívose o a aberto pero moi pronto foi substituído polo a uncial.

b. Non ofrece cambios especiais.

c. Acurtouse, parecido ao actual.

d. Ás veces é uncial, ás veces é minúsculo.

e. Acurtouse, axustándose á caixa común da liña e presentando a forma moderna.

f. O poste ao principio subiu para despois caer por debaixo da liña.

g. Semella o semiuncial. Ao principio ten os dous ollos pechados e no século XII comeza a ter o de abaixo aberto.

h, i, l, m, n, o, p, q. Teñen a forma que hoxe coñecemos na nosa escritura.

n. Ás veces está en maiúscula.

r. Nalgunhas ocasións era longo, descendendo da caixa común, e noutras, curto. Neste último caso o mazo conserva parte da ondulación merovinxia. No século XII adoptou unha forma similar á nota tironiana.

s. Xeralmente é alto, por riba da caixa común, e semellante ao f.

t. Perdeu a forma do a e do B maiúscula xirada, tan propia de todas as escrituras nacionais, para transformarse nun t pequeno como o moderno.

z. En xeral é inclinado.

As letras desta escritura non se executaban cun só trazo, senón que requirían polo menos dous trazos de pluma (a, i, d, c) e aínda máis nalgunhas letras (tres en b, d, k, n, o, p); e ata catro nas máis complexas: f, m, P e G). O conxunto de movementos para trazar unha letra coñécese como ductus. O uso de enlaces entre dúas letras dunha mesma palabra é algo moi natural nesta escrita e, como se comentou, o uso de abreviaturas é bastante raro, sobre todo nos primeiros manuscritos, incrementándose progresivamente nos manuscritos séculos despois da súa aparición.

Evolución e expansión

Como se menciona no apartado que describe a súa orixe, a escritura carolinxia nace a finais de século VIII e dura ata o século XIII. Impulsada por Carlomagno e polos intelectuais dos que se rodeou (non só Alcuíno de York, senón tamén Einhard, Paulo Diácono, Teodulfo de Orleáns, Anxilberto, etc.) a escrita carolinxia desterraba as distintas escritas nacionais existentes en Europa por estas datas, adquirindo un carácter universal no vello continente.

Así, no século IX o seu uso estendeuse por todos os territorios francos, no norte e centro de Italia, en Alemaña e tamén en Suíza. No século XI penetra en Inglaterra e no XII no resto quizais tamén en Dinamarca. A difusión desta escrita na Península Ibérica comeza a través de Cataluña, onde penetra entre os séculos IX e X, substituíndo no resto da Península no século XI á escritura visigótica ou toledana, en uso naquela época. Este cambio oficializouse no Concilio de León de 1090, aínda que nos reinos de León e Castela aínda se escribiron libros posteriores en escritura visigoda como o Libro Gótico dos Testamentos (1101-1129).

Dende o século XII os trazos da letra carolinxia vólvense angulosos e convértense na letra gótica, que aparece no século XIII. Porén, a súa importancia radica non só en que se espallou extraordinariamente no tempo e no espazo, senón en ter sido a base do nacemento da escritura humanística, e en ter desempeñado un papel moi importante na difusión da cultura.

Os humanistas do primeiro Renacemento italiano desenvolveron a súa propia caligrafía para espallar a cultura. Estes humanistas consideraron os libros transcritos en escritura carolinxia como libros romanos orixinais e construíron a súa escritura renacentista pensando que se baseaban na escritura romana, e así se transmitiu aos impresores do século XV. Así, a minúscula carolinxia pódese considerar a base da nosa tipografía moderna.

Véxase tamén

Bibliografía

• Reseña sobre o Liber Diurnus no arquivo virtual do Vaticano Arquivado 2010-05-04 en Wayback Machine.
• Artigo do Profesor Tallafigo da Universidade de Sevilla sobre a minúscula carolina
• Artigo da Asociación ACTA Arquivado 2010-04-03 en Wayback Machine. (Orixe Letra Impresa)
• Libro:"Paleografía Española; precedida de una introducción sobre la Paleografia Latina e ilustrada con veintinueve grabados en el texto y ciento diez y seis facsimiles en un album aparte (1923)"
• Manual de paleografía latina^{[Ligazón morta]} (Profesor Juan José Marcos)

Outros artigos

• Imperio Carolinxio
• Renacemento carolinxio
• Tipografía