Bateleras

Batelera é unha expresión popular coa que, dende o século XVI, se designa o oficio que realizaban as mulleres, propietarias de bateis, barcos e embarcacións, en portos, como Bilbao, Rentería, Lezo e, sobre todo, no de Pasaia. Os traballos que realizaban consistían no transporte de carga, o paso de mercadorías e persoas dunha beira a outra, así como o transporte e venda de lastre para buques. Tamén se encargaban do atoaxe que consistía en remolcar con botes de remos, para facilitar a súa entrada a porto. Tamén colaboraron cos estaleiros na botadura dos barcos, remolcándoos ata o fondeadoiro.

Placa de homenaxe ás bateleras.

Orixe

As descricións e referencias ás embarcacións pódense atopar desde escritos de viaxes dos séculos XVII e XVIII ata textos dos séculos XIX e XX. Nestes transmiten unha imaxe estereotipada destas mulleres que xira arredor da beleza física e moral propia da Idade Media, das virtudes morais e masculinas, pero sen mencionar a rudeza do traballo e as condicións físicas que requiría. En 1618 Lope de Vega, na súa obra Los ramilletes de Madrid representounas como as remeiras de Pasaia:

“Ellas son los remeros/de aquestas barcas del Pasaj ; unas barcas adornadas también con ramos y flores:… sus popas enramadas/de laureles y flores coronadas”

A disciplina da Historia da Muller,e as investigacións e estudos desde a perspectiva de xénero son fundamentais para coñecer a realidade das bateleras, mulleres que gobernan un batel ou un pequeno barco.

En Santander e nos portos pretos ao Bidasoa as mulleres realizan traballos tan rudos como os homes, formando tipos tan varoniles e famosos como as bateleras de Pasaia.

As condicións naturais do Porto de Pasaia obrigaban a realizar o remolcado que consistía en que doce, catorce ou dezaseis homes remolcaban a remo, pola estreita canle, o buque mercante.

A ausencia dos homes cando ían a terras afastadas a traballar na pesca do bacallau e a caza de baleas, foi o detonante para que as mulleres fixésense cargo do atoaxe.

Historia

Bocana na entrada do porto de Pasaia.

Dende 1962 celébrase o 31 de xullo unha regata de embarcacións para celebrar as festas de San Ignacio de Pasaia. As Ordenanzas de Portugalete prohiben aos barqueiros, condutores de embarcacións, carros ou pinazas levar mercadorías a outras vilas (“nin en carros nin en pinazas, nin en barcos, nin nenos, nin nenas”).

O historiador José Antonio Azpiazu sinalou que as mulleres tamén participaban no transporte de diversos produtos como o aceite utilizando machos e burros. Na vila de Bilbao había seis pasadoras ou cargueiras de trigo e dezaseis máis para repartir o trigo nas casas particulares. Estas cargueiras non só transportaban trigo, senón tamén materiais de construción dentro do transporte de mercadorías a outras cidades.

Monumento as bateleras en Pasaia

Desde polo menos o século XVI ata principios do XX, nos libros municipais dos concellos de Pasaia de San Juan e Rentería hai constancia escrita de que se dedicaba tanto a estas tarefas como ao transporte de viaxeiros e mercadorías en dun lado a outro da baía ou dos barcos en terra, eran as veciñas de Rentería, Lezo e Pasaia de San Juan e San Pedro, xa que os homes ían normalmente embarcados en barcos pesqueiros, mercantes ou de guerra.

Aínda que ao longo da historia moitos homes as mencionaron nos seus libros ou cartas, foi Marie Catherine Le Jumel, Madame d'Aulnoy, baronesa d'Aulnoy, en 1679, a primeira muller que as describiu.

"Estas mozas son altas, de cintura delgada y color moreno, sus dientes blanquísimos y admirables; su cabello negro y lustroso como el azabache, trenzado y rematado con lazos de cinta, cae por la espalda. Llevan sobre la cabeza una gasa fina bordada en oro y seda, que bordea el cuello y cubre la garganta; usan pendientes de perlas y collares de coral, y una especie de jubón de mangas muy estrechas, como las nuestras bohemias; su aspecto agrada y seduce. Dícese de estas marineras que nadan como peces y no admiten es su particularísima sociedad á otras mujeres ni á ningún hombre; constituyen una especie de república independiente, adonde acuden siendo muy jóvenes las afiliadas, cuando no las acompañan sus mismo[sic] padres destinándolas á tal oficio desde niñas."

"Estas mozas son altas, de cintura delgada e de cor escura, os seus dentes son moi brancos e admirables; o seu cabelo é negro e brillante coma o acibeche, trenzado e rematado con lazos de cinta, caendo polas costas. Levan na cabeza unha gasa fina bordada en ouro e seda, que bordea o pescozo e cobren a gorxa, levan pendentes de perlas e colares de corais, e unha especie de doblete de mangas moi estreitas, coma as nosas bohemias, o seu aspecto agrada e seduce. Disque estas mariñeiras nadan coma os peixes e non admiten outras mulleres nin ningún home na súa moi particular sociedade; constitúen unha especie de república independente, onde acoden sendo sendo moi novas as afiliadas, cando non as acompañan os seus propios pais destinándoas a tal oficio dende nenas."

De feito, unha das súas descricións máis detalladas foi ofrecida por Manuel Bretón de los Herrero.s no seu drama de 1842 La batelera de Pasage. Segundo a descrición de Mañé i Floquer en 1879:

“Visten el traje ordinario de batelera y se apoyan varonil y airosamente en el remo que las sirve para mover la barquilla. Sobre la cabeza llevan sombrero de paja, rodeada la copa de ancha cinta negra -otras la llevan colorada o azul- cuyos extremos adornados con anclas doradas caen sobre el hombro. En el lazo de la cinta llevan a guisa de escarapela un ramito de siemprevivas, que es el adorno clásico de la batelera. En las orejas usan comúnmente aretes. El cuello de la camisa es bajo y queda casi cubierto por un pañuelo blanco de seda con lazo a la marinera. La chaqueta es de lana color morado, ribeteados los puños y bocamangas con cintas formando ángulos, y se abrocha con tres botones en el pecho. La saya exterior es de color chocolate y va recogida para que no estorbe los movimientos; la interior es negra, también de lana, y baja hasta los tobillos. Andan descalzas o van calzadas de cuero el día de lluvia. En este caso también se cubren con un chubasquero o impermeable de tela encerada“.

“Levan o traxe de corrente de batelera e apóianse con virilidade e gracia no remo que lles axuda a mover o barco. Na cabeza levan un sombreiro de palla, a copa rodeada por unha ampla cinta negra -outras levan vermella ou azul- cuxos extremos decorados con áncoras douradas caen sobre o ombreiro. No lazo da cinta levan un ramo de inmortelas a modo de escarapela, que é a clásica decoración da batelera. Adoitan levar pendentes nas orellas. O colo da camisa é baixo e está case cuberto por unha bufanda de seda branca cun lazo mariñeiro. A chaqueta está feita de la morada, os puños e as mangas están recortados con cintas que forman ángulos e abrocha con tres botóns no peito. A saia exterior é de cor chocolate e está recollida para que non dificulte os movementos; a interior é negra, tamén de la, e baixa ata os nocellos. Van descalzas ou levan zapatos de coiro nos días de choiva. Neste caso tamén se cubren cun chuvasqueiro ou impermeable de tea encerada”.

Tamén describe as súas embarcacións, pequenas, limpas e decoradas con bandeiras de cores e conducidas con destreza e lixeireza por tres mulleres, dúas aos remos e unha ao temón. E engade tamén a anécdota de como a súa cociñeira, ao cruzar unha delas, abriu a cabeza cun remo. Posteriormente, ao recibir a indemnización polos danos causados pola pelexa, as barqueiras gritaron, saltaron e bailaron ao son das pandeiretas.

As barqueiras de Pasaia seguiron remando ata principios do século XX, atravesando a baía dunha beira a outra, contra as mareas e os temporais. Disque Braulia Goyenechea foi a última batelera que traballou ata a segunda década do século pasado.

En 2017, o escultor Zigor García realizou unha cabezuda coa figura dunha batelera para representar o barrio de San Xoán de Pasaia e desfilar nas festas. En Pasaia hai unha ruta das bateleras en homenaxe ás mulleres que coa axuda dos seus bateles conectaba distintos puntos do porto, controlando tanto o transporte de mercadorías como de persoas.

O club de remeiras de traineras que compiten en regatas, as bateleras de San Juan, gañaron case todas as regatas nas que participaron, aínda que en 2022 non puideron competir na Liga Euskotren por non ter suficientes mulleres para remar.

Bateleras na pintura

• Na colección en liña e banco de imaxes do museo bilbaíno figura a obra Bateleras de Darío de Regoyos y Valdés, unha litografía de 1897.
• Blanche Hennebutte-Feillet pintou Costumes basques espagnols: batelières de Passages que se pode ver no Centro Cultural Koldo Mitxelena.
• Richard Lyde Hornbrook en torno a 1830 creou a obra Bateleras, que está situada na Deputación Provincial de Guipúscoa

Bateleras na literatura

A referencia máis antiga data de 1618, falando delas Lope de Vega como as remeiras de Pasaia na súa obra Los ramilletes de Madrid. Escritores como Victor Hugo, Bretón de los Herreros, Marie Catherine Le Jumel, baronesa d'Aulnoy, Palacio Valdés na súa obra Maximina ou Alejandro Laborde, tamén as describían nos seus escritos.

Véxase tamén

Ligazóns externas

• Gravado de Blanche Hennebutte-Feillet
• “Bateleras de Pasaxes ” Rosa María Cantín.
• Exposición temporal "A muller e o mar"^{[Ligazón morta]}
• Bateleras e rederas, unha figura que case desapareceu coa industrialización e o motor
• As bateleras de Pasaia, claro reflexo dunha tradición histórica
• Las bateleras de Pasajes no YouTube