Sardes

Sardes

Localización
38°29′18″N 28°02′25″L
Estado	Turquía
Provincia	Manisa ili
Capital de	Reino de Lidia
Xeografía
Parte de	Sardis and the Lydian Tumuli of Bin Tepe (en)
Superficie	1.656 ha
Datos históricos
Evento clave 395 a. C. Siege of Sardes (en) 498 a. C. Siege of Sardis (en) decembro de 547 a. C. Siege of Sardis (en)
Parte dun sitio do Patrimonio da Humanidade
Data	2025 (47ª Sesión)
Identificador	1731-001
Sitio web	sardisexpedition.org

Antigo ximnasio de Sardes

Localización de Sardes en Anatolia

Sardes (turco: Sardis, —chamada Sartmahmut antes de outubro de 2005—, en lidio: 𐤳𐤱𐤠𐤭𐤣 Sfard; grego antigo: Σάρδεις, en grego xónico: Σάρδιες, forma contraída Σάρδῑς Sardis; en persa antigo: Sparda; hebreo: ספרד) foi unha antiga cidade de Asia Menor fundada polo rei lidio Gyges (680–644 a.C.) como capital do antigo reino de Lidia. Tras a caída do Imperio lidio, converteuse na capital dos sátrapas persas, de Antígono, dos sátrapas seléucidas e capital rexional cos romanos e, máis tarde, nun centro importante da cultura helenística e bizantina. Actualmente é un sitio arqueolóxico activo e atópase na actual Turquía, corresponde á actual Sart, na provincia turca de Manisa, na vertente norte do Monte Tmolo (actual Boz Dag), no val medio do río Pactolo (actual Gediz), que desemboca no Mar Exeo.

En 2025, Sardes foi declarada Patrimonio da Humanidade pola UNESCO.

Historia

Sardes estivo ocupada durante polo menos 3500 anos. Nese tempo, oscilou entre unha cidade rica de importancia internacional e un conxunto de aldeas modestas.

Primeiros asentamentos

Véxase tamén: Seha.

Vista da cidadela desde abaixo

Sardis poboouse antes do 1500 a. C. Non obstante, o tamaño e a natureza dos primeiros asentamentos non se coñecen, xa que só se escavaron pequenas porcións extramurais destas capas. As probas de ocupación consisten principalmente en cerámica da Idade de Bronce Final e da Idade de Ferro Inicial, que mostra afinidades coa Grecia micénica e os hititas. Non se atopara arquitectura monumental temperá ata 2011.

O sitio puido estar ocupado xa no Neolítico, como o demostran os achados dispersos de fragmentos cerámicos temperáns. Non obstante, estes atopáronse fóra de contexto, polo que non se poden sacar conclusións claras. Atopáronse cemiterios da Idade de Bronce Inicial a 11 quilómetros de distancia ao longo do lago Mármara, preto de tumbas da elite dos períodos lidio e persa posteriores.

A finais da Idade de Bronce, o sitio estaría no territorio da Terra do río Seha, cuxa capital se cre que estaba situada na próxima Kaymakçı. Os textos hititas rexistran que Seha formaba orixinalmente parte de Arzawa, un macroreino que o rei hitita Mursilis II derrotou e dividiu. Despois diso, Seha converteuse nun estado vasalo dos hititas e serviu como un importante intermediario cos gregos micénicos. A relación entre o pobo de Seha e os posteriores lidios non está clara, xa que hai evidencias tanto de continuidade como de disrupción cultural na rexión. Nin o termo "Sardis" nin o seu suposto nome anterior de "Hyde" (en grego antigo, que pode ter reflectido un nome hitita "Uda") aparecen en ningún texto hitita existente.

Período lidio

Véxase tamén: Lidia.

Esta moeda do século VI reflicte o interese dos sardios en arte glíptica.

Converteuse en capital do reino de Lidia en tempo do rei Meles, que a fortificou, e probabelmente non existía desde moito antes. O rei Candaules, sucesor de Meles, xa residiu nela. Era de construción sinxela, con moita madeira, e incendiouse varias veces. Tiña unha acrópole nunha rocha inaccesíbel rodeada dunha tripla muralla. Durante o reinado de Ardis foi tomada polos cimerios, que non puideron conquistar a cidadela.

No século VII a.C., Sardes converteuse na capital de Lidia e nunha próspera cidade en tempo do rei Creso que gobernou un imperio que chegaba ata o río Halys no leste. A cidade en se abarcaba 108 hectáreas, incluíndo zonas extramuros, e estaba protexida por murallas de vinte metros de grosor. A acrópole era unha terraza con cachotaría branca de cadeirado para domar a ladeira naturalmente irregular da montaña. Os visitantes podían divisar o sitio dende lonxe polos tres enormes túmulos funerarios en Bin Tepe.

A disposición e a organización da cidade só se coñecen parcialmente na actualidade. Ao norte/noroeste, a cidade tiña unha gran zona extramuros con zonas residenciais, comerciais e industriais. O asentamento estendíase ata o arroio Pactolus, preto do cal os arqueólogos atoparon restos de instalacións de traballo onde se procesaban metais aluviais.

As casas de varias habitacións arredor do sitio coinciden coa descrición de Heródoto da construción en pedra de campo e ladrillo de barro. A maioría das casas tiñan tellados de arxila e palla, mentres que os residentes ricos tiñan tellas, semellantes aos edificios públicos. As casas adoitan ter patios e zonas de preparación de alimentos identificables, pero non se escavou ningunha casa completa, polo que se poden facer poucas xeneralizacións sobre a distribución interna das casas sardianas.

O lydion era unha forma de cerámica de uso cotián utilizada para cosméticos.

Entre os restos relixiosos inclúese un altar modesto que puido estar dedicado a Cibeles, dado un fragmento de cerámica atopado alí co seu nome. Noutro lugar do sitio atopouse un posible santuario de Ártemis, cuxos restos inclúen estatuas de mármore de leóns. O culto vernáculo evidénciase en zonas extramuros mediante servizos de cea enterrados como ofrendas.

As probas textuais sobre Sardes da era lidia inclúen o relato de Plinio sobre un edificio de ladrillos de adobe que supostamente fora o palacio de Creso e que aínda estaba alí no seu tempo.

A cultura material de Sardes é en gran medida unha variante distintiva dos estilos anatolio e exeo. Os artesáns da cidade parecían especializarse en arte glíptica, incluíndo selo e xoias. A súa cerámica mesturaba estilos de cerámica exea e anatolia, ademais de toques distintivos que incluían a forma de lidio e técnicas decorativas coñecidas como esmalte raiado e esmalte marmorizado. As escenas narrativas na cerámica sardia son raras. A cerámica grega importada testemuña a "actitude helenófila" dos lidios comentada por escritores gregos contemporáneos. Aínda que eses autores gregos quedaron á súa vez impresionados pola música e os téxtiles dos lidios, estes aspectos da cultura lidia non son visibles no rexistro arqueolóxico.

Destrución por Ciro o Grande

Véxase tamén: Asedio de Sardes (547 a.C.).

Sardes foi conquistada por Ciro o Grande arredor do 547 a.C. Tras derrotar o rei lidio Creso na Batalla de Pteria e na Batalla de Thymbra, os persas seguiron o exército en retirada ata Sardes e saqueárona tras un breve asedio. Os detalles deste evento coñécense en gran parte a partir do relato semimitizado de Heródoto, pero a destrución é moi visible no rexistro arqueolóxico. Nas palabras do escavador Nicholas Cahill:

É raro que un evento histórico importante e coñecido se conserve tan vividamente no rexistro arqueolóxico, pero a destrución de Ciro deixou restos claros e dramáticos por toda a cidade.

As fortificacións da cidade arderon nun incendio masivo que se estendeu a partes das zonas residenciais contiguas. As estruturas e os obxectos de madeira do interior dos edificios quedaron reducidos a carbón vexetal. Os ladrillos de barro das fortificacións derrubáronse sobre as estruturas adxacentes, o que impediu o saqueo e o rescate, preservando así os seus restos.

Atopáronse esqueletos enterrados ao chou entre os cascallos, incluídos os de soldados lidios que morreron violentamente. Os ósos do antebrazo dun soldado estaban rotos, probablemente unha "fractura de parada", o que indica un intento infrutuoso de contrarrestar as lesións na cabeza que o mataron. Unha fractura de costelas parcialmente curada suxire que aínda se estaba recuperando dunha lesión anterior durante a batalla. Nunha casa destruída, os arqueólogos atoparon o esqueleto parcial dun home artrítico de corenta anos. O esqueleto estaba tan gravemente queimado que os arqueólogos non poden determinar se foi mutilado deliberadamente ou se os ósos que faltaban foron devorados por animais.

Aparecen puntas de frecha e outras armas entre os cascallos por toda a cidade, o que suxire unha gran batalla nas rúas. Os diferentes estilos suxiren a mestura de orixe de ambos os exércitos implicados. Atopáronse utensilios domésticos como espetos de ferro e fouces pequenas mesturados con armas de guerra comúns, o que suxire que os civís intentaron defenderse durante o saqueo.

Período persa

Tear de pesas como este testemuñan a continuación da industria téxtil en Sardes.

Eliminada a dinastía lidia, Sardes convértese ne capital dunha satrapía persa sobre o -540. Tras a destrución, Sardes reconstruíuse e continuou a ser unha cidade importante e próspera. Aínda que nunca volveu ser a capital dun estado independente, serviu como capital da satrapía de Sparda e foi a estación final da Vía Real persa que comezaba en Persépole. Actuou como porta de entrada ao mundo grego e foi visitada por notables líderes gregos como Lisandro e Alcibíades, así como polos reis persas Dario I e Xerxes.

Relativamente pouco do Sardes persa é visible no rexistro arqueolóxico. É posible que a cidade reconstruírase fóra dos límites das murallas da era lidia, como o evidencian autores como Heródoto, que sitúan o distrito central da era persa ao longo do río Pactolo. A cultura material da cidade foi en gran medida continua coa era lidia, ata o punto de que pode ser difícil datar con precisión os artefactos baseándose no estilo.

Entre os desenvolvementos notables deste período inclúense a adopción do alfabeto arameo xunto co alfabeto lidio e a forma da cerámica de "cunca aqueménida".. A xoiería da época mostra unha hibridación cultural persa-anatolia. En particular, os xoieiros recorreron ás pedras semipreciosas e á frita de cores debido a unha prohibición persa das xoias de ouro entre a clase sacerdotal. Do mesmo xeito, os alfinetes con botóns e as fíbulas desaparecen do rexistro arqueolóxico, o que reflicte os cambios nas pezas de roupa coas que se usaban.

Relevo dun enterramento da época persa en Bintepe

Os edificios desta época inclúen un posible predecesor do posterior templo de Artemisa, así como un posible santuario de Zeus. A evidencia textual suxire que a cidade era coñecida polos seus xardíns paradisíacos, así como polos seus hortos e parques de caza construídos por Tissafernes e Ciro o Novo Os enterramentos deste período inclúen enormes túmulos con extensos bens funerarios.

Durante a revolta dos xonios dirixida por Aristágoras e Histieo (-499), os xonios, con axuda de naves de Atenas ocuparon toda a cidade menos a cidadela, defendida por Artafernes e a gornición persa. A cidade incendiouse accidentalmente e os xonios e atenienses retiráronse. Sardes foi reconstruída. O rei de Persia, en represalia, declarou a guerra a Atenas. Xerxes I pasou en Sardes o inverno anterior á invasión de Grecia. Cando Temístocles visitou Sardes máis tarde, atopouse cunha estatua votiva que dedicara persoalmente en Atenas e solicitou a súa devolución.

Sardes helenística e bizantina

Restos do Templo de Artemisa coa acrópole visible ao fondo

No ano 334 a.C., Sardes foi conquistada por Alexandre o Grande. A cidade rendeuse sen loita, xa que o sátrapa local morreu durante a derrota persa en Granikos, e, en agradecemento, o rei macedonio deu aos seus habitantes a liberdade e a facultade de restauraren as súas antigas leis e institucións lidias.

Despois da morte de Alexandre, Sardes quedou en posesión de Antígono o chosco. Despois da súa morte na batalla de Ipsos (-301) pasou a mans de Lisímaco de Tracia, e o -282 dos seléucidas, ata que o -222 Aqueo, parente do rei seléucida Antígono III o grande e gobernador da Asia Menor, actuou alí como rei e se cadra mesmo tomou o título real. Antíoco o Grande asediou a Aqueo na cidade durante un ano ata que o cretense Lagoras escalou as murallas por un punto sen vixilancia e puido ocupar a cidade (-214), que quedou moi danada e parcialmente destruída.

Nesta época, a cidade adquiriu un forte carácter grego. A lingua grega substitúe a lingua lidia na maioría das inscricións, e os principais edificios construíronse en estilos arquitectónicos gregos para satisfacer as necesidades das institucións culturais gregas. Estes novos edificios incluían un pritaneo, un ximnasio, un teatro, un hipódromo, así como o enorme Templo de Artemisa aínda visible para os visitantes modernos. Os xudeus asentáronse en Sardes polo rei helenístico Antíoco III, onde construíron a Sinagoga de Sardes e formaron unha comunidade que continuou durante gran parte da antigüidade tardía.

Despois da derrota do seléucida Antíoco en Magnesia do Sípilo, Sardes quedou no poder de Roma, quen renunciou o ano seguinte no tratado de Apamea (-188) en favor do Reino de Pérgamo. No ano 129 a.C., Sardes pasou aos romanos, baixo os cales continuou a súa prosperidade e importancia política como parte da provincia de Asia. A cidade recibiu tres honras neocoradas e concedéronlle dez millóns de sestercios, así como unha exención temporal de impostos para axudala a recuperarse despois dun terremoto devastador no ano 17 d.C.

Sardes tiña unha comunidade cristiá primitiva e é mencionada no Novo Testamento como unha das sete igrexas de Asia. No Libro da Apocalipse, Xesús refírese aos sardianos como que non remataron o que comezaron, centrándose máis na imaxe que na substancia.

Restos de tendas bizantinas e do ximnasio

O complexo de ximnasio de Sardes

Máis tarde, o comercio e a organización do comercio continuaron a ser fontes de gran riqueza. Despois de que Constantinopla se convertese na capital de Oriente, xurdiu un novo sistema de estradas que conectaba as provincias coa capital. Sardes quedou entón bastante separada das grandes liñas de comunicación e perdeu parte da súa importancia.^{[Cómpre referencia]}

Durante a catastrófica Guerra bizantino-sasánida do século VII, Sardes foi en 615 unha das cidades saqueadas na invasión de Asia Menor polo Shahin persa. Aínda que os bizantinos finalmente gañaron a guerra, os danos a Sardes nunca se repararon por completo.^{[Cómpre referencia]}

Foi capital dun convento xurídico de Asia, e despois capital da provincia de Lidia (294) converténdose en sede do bispo metropolitano da provincia de Lidia, formada no ano 295 d.C. Foi enumerada como terceira, despois de Éfeso e Esmirna, na lista de cidades do thema de Tracia dada por Constantino Porfiroxéneto no século X. Non obstante, durante os seguintes catro séculos estivo á sombra das provincias de Magnesia-upon-Sípylum e Filadelfia, que mantiveron a súa importancia na rexión.^{[Cómpre referencia]}

Permaneceu baixo dominio bizantino ata o comezo do século XIV. O 1301 producíronse os primeiros ataques turcománs e o 1306 pasou a estes por tratado. O 1402 foi destruída por Tamerlán.

Historia posterior

Sardes comezou a decaer no século VII d.C. Permaneceu como parte do Imperio Bizantino ata o ano 1078 d.C., baixo os turcos selxúcidas. Foi reconquistada en 1097 polo xeneral bizantino Xoán Doukas e quedou baixo o dominio do Imperio de Nicea bizantino cando a toma de Constantinopla polos venecianos e os cruzados en 1204. Non obstante, unha vez que os bizantinos recuperaron Constantinopla en 1261, Sardes e as zonas circundantes caeron baixo o control dos emires gazies. Os vales do Caistro e un forte na cidadela de Sardes foron entregados a eles por tratado en 1306. A cidade continuou o seu declive ata a súa captura e probable destrución polo señor da guerra turco-mongol Timur en 1402.^{[Cómpre referencia]}

Na década de 1700, só existían dúas pequenas aldeas no lugar. Unha cidade moderna xurdida nas inmediacións porta o nome de Sart. As ruínas consisten nun estadio, un teatro, e unha tripla muralla da acrópole coas torres máis altas. Non lonxe da cidade estaba o sepulcro do rei Aliates.

A cidade deu nome á comarca, que se chamou Sardiene (Σαρδιανὸν πεδίον).

Serían nativos de Sardes o poeta Alcmán, que viviu en Esparta, dous retóricos de nome (ambos) Diodoro, e o historiador Eunapio.

Historias da fundación

Mapa que mostra Sardes e outras cidades dentro do Imperio Lidio. O sombreado mostra Lidia a mediados do século VI a.C. na época do rei Creso, a liña vermella mostra a súa extensión anterior no século VII a.C.

Heródoto relata unha lenda que di que a cidade fundarona os fillos de Heracles, os Heráclidas. Segundo Heródoto, os Heráclidas gobernaron durante cincocentos cinco anos, comezando con Agrón, 1220 a.C., e rematando con Candaules, 716 a.C. Seguíronlles as Mermnadas, que comezaron con Xixes, no ano 716 a. C., e remataron con Creso, no ano 546 a. C.

O nome "Sardis" aparece por primeira vez na obra da poeta da era arcaica Safo. Estrabón afirma que o nome orixinal da cidade era "Hyde".

Xeografía

Sardes estaba situada no medio do val do río Hermus, a uns 4 km. ao sur do río. A súa cidadela construíuse no monte Tmolus, un esporón empinado e elevado, mentres que unha cidade máis baixa se estendía ata a zona do arroio Pactolus.

Hoxe en día, o sitio está situado xunto á actual aldea de "Sart", preto de Salihli, na provincia de Manisa, en Turquía, preto da autoestrada Ancara - Esmirna a 72 km. de Esmirna. O sitio está aberto aos visitantes durante todo o ano, e entre os restos notables inclúense o complexo de baños-ximnasio, a sinagoga e as tendas bizantinas, que están abertas aos visitantes durante todo o ano.

Historial das escavacións

A sala principal da Sinagoga de Sardes

Azulexo de parede de Sardes con efecto tridimensional

No século XIX, Sardes estaba en ruínas, con restos visibles principalmente do período romano. Entre os primeiros escavadores estaba o explorador británico George Dennis, que descubriu unha enorme cabeza de mármore de Faustina a Vella. Atopada no recinto do Templo de Artemisa, probablemente formaba parte dun par de estatuas colosais dedicadas á parella imperial. A cabeza de 1,76 metros de altura consérvase agora no Museo Británico.

A primeira expedición arqueolóxica a grande escala en Sardes dirixíuna un equipo da Universidade de Princeton liderado por Howard Crosby Butler entre os anos 1910 e 1914, desenterrando un templo dedicado a Artemisa e máis de mil tumbas lidias. A campaña de escavacións interrompíuse pola Primeira Guerra Mundial, seguida pola Guerra de Independencia Turca, aínda que se retomou brevemente en 1922. Algúns artefactos superviventes da escavación de Butler engadíronse á colección do Museo Metropolitano de Arte na cidade de Nova York.

Unha nova expedición coñecida como a Exploración Arqueolóxica de Sardes foi en 1958 por G.M.A. Hanfmann, profesor do Departamento de Belas Artes da Universidade de Harvard, e por Henry Detweiler, decano da Escola de Arquitectura da Universidade Cornell. Hanfmann escavou amplamente na cidade e na rexión, escavando e restaurando o principal complexo romano de baños-ximnasio, a sinagoga, as casas e tendas romanas tardías, unha zona industrial lidia para o procesamento do electro en ouro e prata puros, as zonas de ocupación lidia e as tumbas en forma de túmulo en Bintepe.

Durante a década de 1960, o recoñecemento da importancia local da comunidade xudea en Sardes recibiu unha confirmación notable mediante a identificación dun importante salón de asembleas na parte noroeste da cidade, agora coñecido como o Sinagoga de Sardes. Este sitio, adornado con inscricións, menorás e diversos artefactos, establece a súa función como sinagoga desde o século IV ata o século VI. As escavacións en zonas residenciais e comerciais adxacentes tamén descubriron evidencias adicionais da vida xudea.

Desde 1976 ata 2007, a escavación continuou baixo a dirección de Crawford H. Greenewalt, Jr., profesor no Departamento de Clásicos da Universidade de California, Berkeley. Desde 2008, a escavación estivo baixo a dirección de Nicholas Cahill, profesor na Universidade de Wisconsin-Madison.

Algúns dos achados importantes do xacemento de Sardes consérvanse no Museo Arqueolóxico de Manisa, como mosaicos e esculturas da época romana tardía, un casco de mediados do século VI a.C. e cerámica de varios períodos.

Galería

• 
  Ximnasio
• 
  Sinagoga
• 
  Templo de Artemisa

Notas

Referencias

Véxase tamén

Ligazóns externas

• A exploración arqueolóxica de Sardes
• A busca de Sardes, historia das escavacións arqueolóxicas en Sardes, na revista Harvard
• Sardis, no Museo Metropolitano de Arte de Nova York
• Sardis Turkey, unha visita fotográfica completa ao sitio
• The Princeton Encyclopedia of Classical Sites - Sardis
• Livius.org: Sardes - imaxes