Transición á democracia en Chile

Manifestantes celebrando a vitoria do «Non» o día seguinte do plebiscito nacional de Chile de 1988, en Santiago de Chile. Este fito marcaría o comezo da transición á democracia.

A transición á democracia, tamén chamada retorno á democracia, transición democrática ou regreso ao sistema democrático, refírese ao período histórico de restabelecemento democrático de Chile logo da ditadura militar liderada polo xeneral Augusto Pinochet, a cal comezou en 1973 co golpe de estado que derrocou o goberno do presidente Salvador Allende, e rematou en 1990, logo dun plebiscito e unha elección presidencial tras as cales as Forzas Armadas tiveron que traspasar o poder executivo ao presidente Patricio Aylwin, elixido democraticamente. Aínda non existe consenso entre os historiadores sobre se este período continúa até o presente ou se xa rematou. A súa visión máis acoutada refírese ao período entre 1988 e 1990, que inclúe o devandito plebiscito de 1988, a elección presidencial de 1989 e o cambio de mando. Outras versións esténdense no tempo, abranguendo outros fitos importantes, tales como o arresto de Augusto Pinochet en Londres, a reforma á constitución de 1980 durante o goberno de Ricardo Lagos, a remuda na coalición de goberno entre a Concertación e o primeiro goberno de Sebastián Piñera, o fin do sistema binominal, o plebiscito nacional de Chile de 2020, e a elección e posterior estabelecemento da Convención Constitucional en 2021.

Desenvolvemento

O presidente Patricio Aylwin Azócar fronte a Augusto Pinochet, durante a cerimonia de transmisión de mando, 11 de marzo de 1990.

No plebiscito de 1988, a constitución foi reformada facilitando as disposicións para futuras emendas á constitución, crear máis escanos no Senado, diminuír o rol do Consello de Seguridade Nacional e igualar o número de membros civís e militares (con catro membros cada un). Moitas persoas da clase política de Chile consideran estas e outras provisións como "enclaves autoritarios" da constitución e fíxose presión para reformalas.

En decembro de 1989 efectúase a elección que comezaría o réxime democrático. O demócrata cristián Patricio Aylwin, como o candidato da Concertación de Partidos pola Democracia (DC, PS, PPD, PRSD), enfróntase con Hernán Büchi, candidato da coalición Democracia e Progreso (UDI-RN), sendo elixido presidente o demócrata cristián, seguido de Büchi e, en terceiro lugar, o candidato centrista Francisco Javier Errázuriz Talavera, abandeirado dun movemento instrumental chamado Unión de Centro Centro. En febreiro de 1991, a Comisión Verdade e Reconciliación, estabelecida un ano antes por Aylwin, lanzou o seu informe de Violacións dos Dereitos Humanos durante o período da Ditadura militar, coñecido como o Informe Rettig (debido ao o exsenador Raúl Rettig, presidente da comisión).

Na elección de 1993, Arturo Alessandri Bica da Unión Demócrata Independente enfróntase ao candidato da Concertación de Partidos pola Democracia, Eduardo Frei Ruiz-Tagle do Partido Demócrata Cristián, quen foi elixido presidente por un período de 6 anos e asumiu o mando en marzo de 1994.

Os primeiros cinco presidentes de Chile dende o retorno á democracia (de esquerda a dereita): Ricardo Lagos, Michelle Bachelet, Sebastián Piñera, Patricio Aylwin e Eduardo Frei Ruiz-Tagle.

A elección presidencial de 1999 levouse a cabo o 12 de decembro dese ano, maisningún do seis candidatos obtivo unha maioría, a cal levou a unha segunda volta sen precedentes o 16 de xaneiro de 2000. Ricardo Lagos Escobar, do Partido Socialista e do Partido pola Democracia (PPD) levou á Concertación a unha estreita vitoria contra o candidato da Alianza por Chile Joaquín Lavín da Unión Demócrata Independente (UDI), co 51,32% dos votos, sendo a porcentaxe adquirida por Lavín a máis alta que obtivo a dereita en Chile no século XX. Asumiu a presidencia o 11 de marzo de 2000 por un período de 6 anos.

O 11 de decembro de 2005 levouse a cabo a elección presidencial para o período 2006-2010, un período de só catro anos, xa que a reforma á Constitución diminuíuno. Para esa ocasión, a Alianza por Chile levou dous candidatos: Joaquín Lavín Infante (UDI) e Sebastián Piñera Echenique (RN). Pola súa banda, a concertación optou por primeira vez na súa historia en propoñer unha muller, Michelle Bachelet Jeria. Ademais a esquerda-extraparlamentaria pola súa coalición Xuntos Podemos Máis, levou de candidato a Tomás Hirsch Goldschmidt.

Nesta votación ningún dos candidatos conseguiu a maioría absoluta dos sufraxios validamente emitidos, polo que os dous candidatos con maior votación teríanse que enfrontar nunha segunda volta o 15 de xaneiro do 2006. Desta maneira, Piñera e Bachelet tivéronse que enfrontar nunha segunda votación na cal por un 6% de distancia gañou a candidata concertacionista, a cal empezou a exercer o 11 de marzo do mesmo ano.

Ademais da súa asociación co Mercosur, no 2002 Chile asinou un acordo de asociación coa Unión Europea (comprendendo acordos ALC, políticos e culturais), en 2003, un extenso tratado de libre comercio cos Estados Unidos, e en 2004 con Corea do Sur, esperando un boom na importación e exportación de produtos locais e converterse nun centro comercial rexional.

Controversia sobre o seu alcance

Cartel en alusión ao plebiscito de 1988 instalado durante as protestas de 2019.

Algúns sectores postulan que a transición á democracia é un período histórico xa finalizado, entendéndoo como o paso dende a ditadura de Augusto Pinochet á democracia plena. Mentres algúns limitan a transición ao goberno de Patricio Aylwin, outros tomaron como fito do fin deste período as 54 modificacións realizadas á Constitución de 1980 en 2005, durante o goberno de Ricardo Lagos. De feito, o propio Lagos afirmou tras as reformas constitucionais que «Agora podemos dicir que a transición en Chile concluíu». Outros din que a raíz do triunfo electoral de Sebastián Piñera, que significou o recambio da Concertación pola Coalición polo Cambio, e o primeiro goberno de Piñera que representa á dereita con "vocación democrática", estase ante un novo escenario político, definitivamente "post-pinochetista". O triunfo do centro-dereita viría significar que os dous sectores políticos maioritarios poden aspirar á primeira maxistratura e, desta maneira, identificarse plenamente coa república democrática.

Doutra banda, quen din que este proceso non finalizou, afirman que para dar por cumprida a Transición, e deste xeito dar paso a unha democracia, era necesario xulgar os responsables do réxime, o que non ocorreu, pois Augusto Pinochet morreu impune. Outros afirman que a Transición só finalizará cando todos os sectores involucrados asuman as responsabilidades respecto do ocorrido durante a ditadura, e cando realmente exista unha reconciliación entre as partes.

Porén, hai historiadores que aseguran que a Transición non existe como período histórico. Entre eles está o historiador Alfredo Jocelyn-Holt, quen postula que aínda se vive nunha especie de ditadura, ao estar rexidos pola Constitución de 1980, forxada durante a ditadura militar, e validada ademais (mediante reformas) polos gobernos da Concertación, garantindo deste xeito a supremacía do poder militar aínda baixo o título de democracia.

Dende mediados da década de 2010, políticos como o exministro e exsenador Alejandro Foxley e o presidente Sebastián Piñera falan do comezo dun novo período denominado "segunda Transición", dende a cal Chile debería alcanzar o desenvolvemento económico.

As protestas de outubro de 2019 en Chile desencadearon un proceso constituínte, iniciado co plebiscito de entrada realizado en outubro do 2020, onde as opcións “Aprobo” e “Convención Constitucional” se impuxeron por ampla maioría. Así é como se deu comezo á redacción dunha Nova Constitución mediante a elección dunha convención constitucional encargada de escribir unha proposta de texto de Nova Constitución que foi plebiscitada o 4 de setembro de 2022, e que foi rexeitada por unha ampla marxe (61.89%). Algúns historiadores e analistas políticos concordan en que, de terse aprobado o texto constitucional, significaría o termo definitivo da transición á democracia, xa que deixaría atrás a Constitución de 1980 xunto con toda a institucionalidad herdada da ditadura militar.

Véxase tamén

Outros artigos

• Estalido social de Chile en 2019

Ligazóns externas

• Del gobierno militar a la democracia (1973-1994) (en Icarito) (en castelán)
• Transición a la democracia en el Cono Sur (en castelán)
• Transición a la democracia Arquivado 26 de marzo de 2009 en Wayback Machine., galería de fotos. (en castelán)
• Carlos Franz, El "fin" de la transición chilena (en castelán)