Tuíre Kayapó
 (2019)  | |
| Nome orixinal | (und) Tuíre Kayapó Mẽbêngôkre |
|---|---|
| Biografía | |
| Nacemento | 1969 Terra Indíxena Caiapó, Brasil |
| Morte | 10 de agosto de 2024 (54/55 anos) Redenção, Brasil |
| Grupo étnico | Pobo caiapó |
| Actividade | |
| Ocupación | ecoloxista, activista |
Tuíre Kayapó, tamén chamada Tuíra, nada en 1969/1970,[1] e finada o 10 de agosto de 2024, foi unha activista polos dereitos indíxenas, ecoloxista e xefa do pobo caiapó. Foi activa no movemento contra o proxecto do encoro de Belo Monte no río Xingú na década de 1980 e contra a modificación constitucional PEC 215 na década de 2010.[2][3]
Traxectoria
[editar | editar a fonte]O pai de Tuíre naceu na aldea de Kubēnkrãkêj. Coñeceu a súa nai na súa aldea natal de Kokrajmoro, que tamén é onde naceu Tuíre.[4] A súa avoa púxolle o seu nome.[4] Ao medrar, os avós e tíos de Tuíre foron líderes caiapó que defenderon as súas terras contra as incursións do goberno.[2][4][3] O seu avó paterno, Betikré, morreu durante un destes conflitos.[4] Dende pequena, a súa familia animouna a converterse tamén nunha guerreira e a defender o seu pobo.[4]
Aos 17 anos, Tuíre e a súa familia volveron á aldea do seu pai, Kubēnkrãkêj.[4] Os seus pais morreron pouco despois. Tuíre e o seu fillo pequeno mudáronse á aldea de Aukre, onde coñeceu ao seu marido, Takaktô, da aldea de Gorotire. Casaron pouco despois.[4]
Activismo
[editar | editar a fonte]En 1989, cando tiña 19 anos,[1] Tuíre asistiu a unha reunión en Altamira, Pará con funcionarios do encoro de Bela Monte. Ela esgrimiu o seu machete diante dun funcionario de Eletronorte en protesta pola construción do encoro.[5] A foto tomada do momento levou o seu nome á conciencia pública.[1][2][4] Na década de 1990, Tuire comezou a viaxar ao estranxeiro, mesmo aos Estados Unidos, para dar a coñecer as loitas políticas do seu pobo.[6]
Tuíre ocupou o lugar do seu tío cando este morreu, e enfrontou pouca resistencia da súa comunidade, aínda que é unha das primeiras mulleres xefes do grupo.[2][3][7]
Ela acudiu ao Congreso do Brasil para falar en nome dos caiapó e outros grupos indíxenas.[7] Ela escolle falar en caiapó mebêngôkre durante estes eventos, e ten un tradutor para ela.[8] Tamén avogou polo acceso dos grupos indíxenas á electricidade[9] e manifestouse en contra da expansión das explotacións mineiras en terras indíxenas.[10] Criticou duramente a aprobación da lei do Marco Temporal en 2023, unha lei que limitaba as reivindicacións indíxenas á terra.[11]
En agosto de 2019, axudou a organizar a primeira Marcha de Mulleres Indíxenas do Brasil en Brasilia. O ano seguinte, axudou a dirixir o Encontro dos Pobos Mebengokrê e dos líderes indíxenas de Brasil en Mato Grosso.[12]
Recoñecementos
[editar | editar a fonte]En 2020, a artista e fotógrafa turca Pinar Yolaçan estreou un filme sobre a vida de Tuíre, titulado Tuire Kayapó (First Contact).[7] Yolaçan e Tuíre coñecéronse durante unha residencia que Yolaçan tiña en Bolivia a finais da década de 2010.[7] En 2024, o pintor Éder Oliveira presentou un retrato de Tuíre.[13]
Vida persoal
[editar | editar a fonte]
Era a xefa da aldea de Kaprãnkrere,[3] na Terra Indíxena Las Casas, no Pará.[8][4] Tiña un marido, Takaktô, (tamén escrito Kôkôto) Xefe Dudu, con quen tivo dúas fillas. Unha das súas netas leva o seu nome na súa honra.[4][14] Era a irmá do activista Paulinho Paiakan e a tía da aspirante a política Mail Panunu Paiakan.[15]
A Tuíre diagnosticáronlle cancro de útero en 2023, e comezou a recibir tratamento ese mesmo ano.[10] Morreu a causa da enfermidade o 10 de agosto de 2024, aos 54 anos, mentres recibía coidados paliativos en Redenção, Pará.[1] A súa familia confirmou o seu enterro en Gorociré, unha aldea dos caiapó a uns 60 quilómetros de Cumaru do Norte. Recibiu homenaxes da ministra de Pobos Indíxenas Sônia Guajajara, da Federación de Pobos Indíxenas de Pará e da Fundação Nacional dos Povos Indígenas.[16]
Notas
[editar | editar a fonte]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 "PA - Território Kayapó sofre com expressivo processo de contaminação, desmatamento, destruição e garimpo ilegal". Mapa de Conflitos Envolvendo Injustiça Ambiental e Saúde no Brasil (en portugués). Consultado o 2023-07-27.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Yolaçan, Pinar (2017-06-13). "Kayapó Chief Tuire". BOMB Magazine. Consultado o 2023-07-27.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Jansen, Charlotte (2017-06-15). "'This Is My Land': The Indigenous Women Chiefs Protecting the Amazon". Vice (en inglés). Consultado o 2023-07-27.
- ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 gabi (2019-02-08). "Multiplicidade encarnada". Escola de Ativismo (en portugués). Consultado o 2023-07-27.
- ↑ "Indians confront Amazon dam officials". Kainai News. 15 de marzo de 1989. p. 2. Consultado o 26 de xullo de 2023.
- ↑ Brown, Michael F. (1993). "Facing the State, Facing the World: Amazonia's Native Leaders and the New Politics of Identity". L'Homme 33 (126/128): 307. ISSN 0439-4216 – vía JSTOR.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Pender, Danielle. "Tuire Kayapo". Riposte (en inglés). Consultado o 2023-07-27.
- ↑ 8,0 8,1 Ávila, Cristina (14 de setembro de 2021). "Indigenous women protest for their rights". www.wwf.org.br (en portugués). Consultado o 2023-07-27.
- ↑ "MME afirma que indígenas serão prioridade no Programa de Universalização do Acesso à Energia". Fundação Nacional dos Povos Indígenas. 2019-03-29. Consultado o 2024-08-10.
- ↑ 10,0 10,1 "Marco Temporal: “Os políticos são covardes”, diz guerreira Tuíre Kayapó". Pulitzer Center. 2023-10-19.
- ↑ "Tuíre Kayapó convoca luta contra marco temporal: 'O branco só quer destruir a nossa Amazônia'". Brasil de Fato (en portugués). 2023-06-04. Consultado o 2024-08-11.
- ↑ Arini, Juliana (2020-01-17). "“O governo não irá nos dividir”, diz líder Tuíra Kayapó". Amazônia Real (en portugués). Consultado o 2024-08-11.
- ↑ "Artista paraense Éder Oliveira rifa pintura para ajudar Tuíre Kayapó". O Liberal (en portugués). Consultado o 2024-08-11.
- ↑ Camargos, Daniel; Harari, Isabel (2024-08-10). "Morre Tuíre, a guerreira Kayapó que parou a construção de Belo Monte com um facão". Reporter Brasil.
- ↑ "Kayapó chief Tuire interview with artist Pinar Yolaçan". Lampoon. 20 de outubro de 2022. Consultado o 26 de xullo de 2023.
- ↑ Bessa, Juliana (2024-08-10). "Tuíre Kayapó, liderança indígena do Xingu, morre aos 54 anos". G1 (en portugués). Consultado o 2024-08-10.
