Modulación (música)

A modulación en música tonal é o cambio dunha tonalidade a outra durante o desenvolvemento dunha obra, sen indicalo con dobre barra. Requírese unha cadencia que confirma univocamente a transición cara á nova tonalidade, se non trataríase simplemente dunha desviación pasaxeira. As modulacións poden ser estables ou pasaxeiras, así como diatónicas, cromáticas ou enharmónicas. Con frecuencia modúlase cara aos tons veciños, pero tamén pode ser por cambio de modo ou por terceiras (cromáticas e enharmónicas).

Historia

No século XVI Adrian Willaert foi o primeiro compositor en aplicar modulacións no sentido en que as entendemos na actualidade. Existe unha terminoloxía que aparece en manuais antigos de música na que se denomina:

• Tonulación: ao proceso de cambio de ton dunha obra musical.
• Modulación: ao proceso de cambio de modo dunha obra musical.

Tipos

Existen cinco formas de modular:

• Por acorde pivote: utilízase un acorde común entre a tonalidade de orixe e a de destino.
• En dominante: de re maior a sol maior un acorde pivote pode ser re maior ou mi menor, xa que son acordes coa mesma interválica e cor en ambas as tonalidades.
• Por instalacións: modúlase por un cambio brusco desde unha tonalidade á de orixe.
• Por traspase: de sol maior á maior a progresión pode ser sol maior - dó maior - re maior - mi maior (acorde por instalación) - la maior (nova tónica)
• Por traspase pivote: de sol maior a fa maior, manténdose primeiro en do. Por exemplo, sol maior, mi menor, la menor, sol maior ou en sétima e dó maior; e deste, dó maior, la menor, re menor, la menor, do en sétima, fa.

As tonalidades veciñas son as que máis cerca están da tonalidade principal e son aquelas para as que son necesarias menos alteracións para o cambio:

• A tonalidade relativa.
• A tonalidade homónima (por cambio de modo).
• As tonalidades veciñas coa diferenza dunha única alteración.
• A tonalidade da dominante e o seu relativo.
• A tonalidade da subdominante e o seu relativo.

Actualmente considéranse tres formas de modular, referíndose este termo tanto ao cambio de ton como de modo:

Modulación por acorde pivote

Sucede entre tonalidades veciñas, é dicir, con poucas alteracións de diferenza. Pode ir desde ningunha diferenza (por exemplo ir ao relativo), até aquel ton e modo no que só exista un acorde común. O normal é empregar a cadencia completa (subdominante, dominante e tónica) da nova tonalidade, estas funcións aparecen con acordes que son ambiguos de ambas as tonalidades, até a dominante onde adoita aparecer a sensible. Como exemplo podemos ver que dó maior comparte todos os seus acordes co relativo, comparte os acordes sobre os graos I, III, V e VI se modulamos cara á dominante (unha diferenza), igualmente se tratamos dunha diferenza en menos, é dicir, imos a fa maior co si bemol, atoparemos igual número de acordes en común pero agora sobre os graos I, II, IV, VI. Se queremos ir a unha tonalidade con dúas diferenzas (por exemplo a re maior), atopamos acordes comúns sobre os graos III e V. Tamén só dous acordes cando imos ao campo dos bemois (si bemol maior). Por último, non existen acordes pontes para tres diferenzas. É por tanto unha forma de modulación limitada pola existencia de acordes comúns chamados acordes pontes.

Modulación cromática

Sucede cando se emprega un mesmo acorde, cambiando só unha nota que se eleva ou se baixa un semitón. É por tanto mediante a alteración desta nota que pasa normalmente a actuar como sensible da nova tonalidade como se establece un novo centro tonal. Moitas veces é utilizada como simple adorno (enfatización ou tonalización), e en ocasións xoga coas expectativas chegando a non resolver en tónica (normalmente facendo cadencia rota na tónica esperada). Do mesmo xeito que a modulación por acordes pontes, prodúcese ben entre certas tonalidades e non tan ben entre outras, con todo non presenta tantas limitacións como esta ou a enharmónica.

Modulación enharmónica

Sucede cando enharmonizamos algún son, é dicir cando un mesmo son cambia na súa escritura, isto leva implicacións funcionais, é dicir, a nova escritura corresponde cunha forma nova de ordenar os sons de acordo a un novo centro tonal e xerarquía entre os sons (lembremos que na tonalidade en sentido clásico, existe esta xerarquización tendo preponderancia a tónica e a dominante (séculos XVII-XVIII) e tamén a subdominante (séculos XV-XX). Este tipo de modulación dáse entre tonalidades moi afastadas.

Modulacións ao terceiro círculo ascendente de quintas

As modulacións máis sinxelas ao terceiro e cuarto círculo ascendentes son aquelas que se obteñen polo aproveitamento da afinidade das tonalidades homónimas (la menor/la maior e mi menor/mi maior), similitude baseada na igualdade da tónica de ambos os modos e do acorde de dominante.

Se o acorde de dominante aparecese só pode ser seguido tanto do acorde do I grao de calquera dos dous modos, pero se procede da tonalidade menor, é necesario facer retroceder as condicións do modo menor para liquidalas e presentar o acorde de maneira que posúa a liberdade suficiente para inclinarse cara ao modo menor ou o modo maior.

O proceso de modulación presenta tres pasos a seguir:

1 – Introdución do V grao da tonalidade de arribada primeiramente como V da tonalidade menor homónima. Neutralización dos sons sen alterar.

2 – Transformación desta dominante dunha tonalidade menor en dominante dunha tonalidade maior, preparación da conversión.

3 – Paso á tonalidade maior e eventualmente despois ao relativo menor

Véxase tamén

Outros artigos

• Análise musical
• Teoría musical
• Atonalidade
• Politonalidade
• Progresión harmónica

Bibliografía

• De Candé, Roland: Nuevo diccionario de la música vol. I e II. Grasindo, 2002.
• De Pedro, Dionisio: Teoría completa de la música. Real musical, 1990.
• Grabner, Hermann: Teoría general de la música. Akal, 2001.
• Michels, Ulrich: Atlas de música. Alianza, 2009 [1985].
• Pérez Gutiérrez, Mariano: Diccionario de la música y los músicos vol. 1 2 e 3. Akal, 1985.
• Randel, Don Michael: The Harvard Dictionary of Music. Harvard University Press, 2003.
• Zamacois, Joaquín: Teoría de la música. Idea, 2002 [1949].

Ligazóns externas

• La modulación: emisión do 19 de xaneiro de 2020 de El rincón de la teoría, programa de Radio Clásica.