Pronunciamento: Diferenzas entre revisións
→Reinado de Isabel II (1843-1868): *Alacante -> Alacant |
m bot Modificado: fr:Pronunciamiento; cambios estética |
||
Liña 1: | Liña 1: | ||
O termo '''pronunciamento''' ten a súa orixe na España do século [[século XIX|XIX]]; |
O termo '''pronunciamento''' ten a súa orixe na España do século [[século XIX|XIX]]; foi utilizado por primeira vez no levantamento do xeneral [[Rafael del Riego|Riego]] en [[1820]] e é unha das expresións castelás que pasaron a formar parte do vocabulario universal. Trátase dunha sublevación ou rebeldía militar ou civil, a través da cal o xefe dunha tropa ou unha institución eríxense en portavoz dun sector social ou estado de opinión representativo da vontade nacional e busca o apoio das forzas políticas e a opinión pública para lograr un cambio na política do goberno, ou ata a conquista directa do poder. Trátase pois dun fenómeno político-militar moi habitual non só en España senón tamén nas recentes nacións independentes de Latinoamerica ao longo do século, onde seguiu aplicándose con bastante frecuencia tamén no século [[século XX|XX]]. |
||
De feito, en España, en [[1835]], [[1836]] e [[1840]] son as institucións civís, como os concellos de [[1840]], as que se pronuncian para cambiar o rumbo do [[Goberno]]. Normalmente foron accións na maioría dos casos protagonizadas por militares que, implicados nunha conspiración política, sacaban as súas tropas á rúa e «''pronunciábanse''» por medio de arengas, bandos, proclamas ou manifestos onde explicaban as causas da súa actitude e ameazaban coa utilización da forza á vez que pedían a participación popular. |
De feito, en España, en [[1835]], [[1836]] e [[1840]] son as institucións civís, como os concellos de [[1840]], as que se pronuncian para cambiar o rumbo do [[Goberno]]. Normalmente foron accións na maioría dos casos protagonizadas por militares que, implicados nunha conspiración política, sacaban as súas tropas á rúa e «''pronunciábanse''» por medio de arengas, bandos, proclamas ou manifestos onde explicaban as causas da súa actitude e ameazaban coa utilización da forza á vez que pedían a participación popular. |
||
==Pronunciamento ou [[golpe de estado]]== |
== Pronunciamento ou [[golpe de estado]] == |
||
Na actualidade, existe a tendencia a usar o concepto de '''golpe de estado''' ata nos casos en que o termo correcto sería '''pronunciamento''', polo cal esta última expresión tendeu a quedar reservada principalmente para a específica definición historiográfica da gran maioría das actitudes militares contemporáneas españolas de carácter subversivo. |
Na actualidade, existe a tendencia a usar o concepto de '''golpe de estado''' ata nos casos en que o termo correcto sería '''pronunciamento''', polo cal esta última expresión tendeu a quedar reservada principalmente para a específica definición historiográfica da gran maioría das actitudes militares contemporáneas españolas de carácter subversivo. |
||
O levantamento do xeneral [[absolutismo|absolutista]], Elío en [[1814]] foi máis ben un golpe militar contra a legalidade constitucional que precisamente obrigou a que as forzas sociais liberais tivésense que apoiarse en «pronunciamentos militares» para restablecer a lexitimidade do sistema aprobado nas [[Cortes de Cádiz]]. |
O levantamento do xeneral [[absolutismo|absolutista]], Elío en [[1814]] foi máis ben un golpe militar contra a legalidade constitucional que precisamente obrigou a que as forzas sociais liberais tivésense que apoiarse en «pronunciamentos militares» para restablecer a lexitimidade do sistema aprobado nas [[Cortes de Cádiz]]. |
||
Así, os primeiros pronunciamentos foron protagonizados por liberais revolucionarios, como os de Porlier ([[1815]]), Richart ([[1816]]), Lacy e Milans del Bosch ([[1817]]), Vidal ([[1819]]), Riego ([[1820]]), Valdés ([[1824]]), Capapé ([[1824]]) e Torrijos ([[1830]]). |
Así, os primeiros pronunciamentos foron protagonizados por liberais revolucionarios, como os de Porlier ([[1815]]), Richart ([[1816]]), Lacy e Milans del Bosch ([[1817]]), Vidal ([[1819]]), Riego ([[1820]]), Valdés ([[1824]]), Capapé ([[1824]]) e Torrijos ([[1830]]). Con todo, os de Llauder e Quesada en [[1834]], e o motín dos sarxentos de ''La Granja'' en [[1836]] eran parte dunha cadea de pronunciamentos urbans a favor da entrada dos liberais ao poder, así como o de Espartero en [[1840]], ratificando a cadea de concellos pronunciados contra a lei moderada. |
||
Outros feitos militares, a metade de camiño entre o pronunciamento do primeiro liberalismo e un golpismo de novo cuño, foron os de Diego de León ([[1841]]), Zurbano ([[1844]]), Ou'Donnell e Dulce ([[1854]]), Prim (1864), Pavía ([[1874]]), Martínez Campos ([[1874]]), Serafín Asensio ([[1883]]), Ferrándiz ([[1884]]), Casero ([[1885]]) e Villacampa ([[1886]]). |
Outros feitos militares, a metade de camiño entre o pronunciamento do primeiro liberalismo e un golpismo de novo cuño, foron os de Diego de León ([[1841]]), Zurbano ([[1844]]), Ou'Donnell e Dulce ([[1854]]), Prim (1864), Pavía ([[1874]]), Martínez Campos ([[1874]]), Serafín Asensio ([[1883]]), Ferrándiz ([[1884]]), Casero ([[1885]]) e Villacampa ([[1886]]). |
||
Liña 14: | Liña 14: | ||
O caso de [[1868]] ([[Revolución de 1868|Revolución gloriosa]]) se que foi unha ampla conxunción de forzas sociais onde os militares foron expresión instrumental de partidos, como no caso de Serrano e Prim. |
O caso de [[1868]] ([[Revolución de 1868|Revolución gloriosa]]) se que foi unha ampla conxunción de forzas sociais onde os militares foron expresión instrumental de partidos, como no caso de Serrano e Prim. |
||
Tan gran número de pronunciamentos considerouse a proba do militarismo na vida política da España do século XIX. Con todo, sería máis axustado á realidade analizar como detrás de cada pronunciamento triunfante sempre houbo un extenso e sólido armazón de civís con intereses sociais ben precisos que eran os que empuxaban a eses militares a forzar o cambio de goberno. Ademais, os militares, cando triunfaban, non militarizaban a vida política, e isto empezou a ocorrer a partir do século XX, primeiro coa lei de xurisdicións de [[1906]] e logo coa ditadura de [[Miguel Primo de Rivera|Primo de Rivera]] ([[1923]]-[[1930]]) e de [[Francisco Franco|Franco]] ([[1936]]-[[1975]]) nas que o sector militar ocupou o Estado como tal.<ref> Fonte: G Payne, « ''Los militares y la política en la |
Tan gran número de pronunciamentos considerouse a proba do militarismo na vida política da España do século XIX. Con todo, sería máis axustado á realidade analizar como detrás de cada pronunciamento triunfante sempre houbo un extenso e sólido armazón de civís con intereses sociais ben precisos que eran os que empuxaban a eses militares a forzar o cambio de goberno. Ademais, os militares, cando triunfaban, non militarizaban a vida política, e isto empezou a ocorrer a partir do século XX, primeiro coa lei de xurisdicións de [[1906]] e logo coa ditadura de [[Miguel Primo de Rivera|Primo de Rivera]] ([[1923]]-[[1930]]) e de [[Francisco Franco|Franco]] ([[1936]]-[[1975]]) nas que o sector militar ocupou o Estado como tal.<ref> Fonte: G Payne, « ''Los militares y la política en la España contemporánea'' », Madrid, Sarpe, 1986.</ref> |
||
;Na sección seguinte relaciónanse unhas taboas coa cronoloxía dos dous periodos de pronunciamentos na Espagne dos séculos [[século XIX|XIX]] ao [[século XX|XX]], dende 1814 ata 1981. |
;Na sección seguinte relaciónanse unhas taboas coa cronoloxía dos dous periodos de pronunciamentos na Espagne dos séculos [[século XIX|XIX]] ao [[século XX|XX]], dende 1814 ata 1981. |
||
==Primeiro período (1814-1886)== |
== Primeiro período (1814-1886) == |
||
=== Reinado de [[Reinado de Fernando VII de España|Fernando VII ''O Desexado'']] (1814-1833)=== |
=== Reinado de [[Reinado de Fernando VII de España|Fernando VII ''O Desexado'']] (1814-1833) === |
||
{| border="1" cellpadding="2" |
{| border="1" cellpadding="2" |
||
!Ano |
!Ano |
||
Liña 142: | Liña 142: | ||
|} |
|} |
||
===Rexencia de [[María Cristina de Borbón-Dúas Sicilias|María Cristina]] (1834-1840)=== |
=== Rexencia de [[María Cristina de Borbón-Dúas Sicilias|María Cristina]] (1834-1840) === |
||
{| border="1" cellpadding="2" |
{| border="1" cellpadding="2" |
||
!Ano |
!Ano |
||
Liña 209: | Liña 209: | ||
|} |
|} |
||
===Rexencia do xeneral [[Baldomero Espartero| |
=== Rexencia do xeneral [[Baldomero Espartero|Espartero]] (1840-1843) === |
||
{| border="1" cellpadding="2" |
{| border="1" cellpadding="2" |
||
!Ano |
!Ano |
||
Liña 236: | Liña 236: | ||
|} |
|} |
||
===Reinado de [[Isabel II de España|Isabel II]] (1843-1868)=== |
=== Reinado de [[Isabel II de España|Isabel II]] (1843-1868) === |
||
{| border="1" cellpadding="2" |
{| border="1" cellpadding="2" |
||
!Ano |
!Ano |
||
Liña 351: | Liña 351: | ||
|} |
|} |
||
===[[Primeira República Española|Primeira República]] (1873-1874)=== |
=== [[Primeira República Española|Primeira República]] (1873-1874) === |
||
{| border="1" cellpadding="2" |
{| border="1" cellpadding="2" |
||
!Ano |
!Ano |
||
Liña 394: | Liña 394: | ||
|} |
|} |
||
===[[Restauración borbónica en España|Restauración]] (1875-1923)=== |
=== [[Restauración borbónica en España|Restauración]] (1875-1923) === |
||
{| border="1" cellpadding="2" |
{| border="1" cellpadding="2" |
||
!Ano |
!Ano |
||
Liña 437: | Liña 437: | ||
|} |
|} |
||
==Segundo período (1923-1981)== |
== Segundo período (1923-1981) == |
||
===Ditadura de [[Miguel Primo de Rivera|Primo de Rivera]] (1923-1930)=== |
=== Ditadura de [[Miguel Primo de Rivera|Primo de Rivera]] (1923-1930) === |
||
{| border="1" cellpadding="2" |
{| border="1" cellpadding="2" |
||
!Ano |
!Ano |
||
Liña 497: | Liña 497: | ||
|} |
|} |
||
===[[Segunda República Española|Segunda República]] (1931-1936)=== |
=== [[Segunda República Española|Segunda República]] (1931-1936) === |
||
{| border="1" cellpadding="2" |
{| border="1" cellpadding="2" |
||
!Ano |
!Ano |
||
Liña 524: | Liña 524: | ||
|} |
|} |
||
===Monarquía constitucional de [[Xoán Carlos I de España|Xoán Carlos I]] (1978- ...)=== |
=== Monarquía constitucional de [[Xoán Carlos I de España|Xoán Carlos I]] (1978- ...) === |
||
{| border="1" cellpadding="2" |
{| border="1" cellpadding="2" |
||
!Ano |
!Ano |
||
Liña 543: | Liña 543: | ||
|} |
|} |
||
==Notas== |
== Notas == |
||
{{Listaref|1}} |
{{Listaref|1}} |
||
==Véxase tamén== |
== Véxase tamén == |
||
===Bibliografía=== |
=== Bibliografía === |
||
* {{Cita libro |
* {{Cita libro |
||
| autor = Martínez-Vasseur, Pilar |
| autor = Martínez-Vasseur, Pilar |
||
Liña 569: | Liña 569: | ||
[[en:Pronunciamento]] |
[[en:Pronunciamento]] |
||
[[fr: |
[[fr:Pronunciamiento]] |
Revisión como estaba o 1 de decembro de 2009 ás 05:33
O termo pronunciamento ten a súa orixe na España do século XIX; foi utilizado por primeira vez no levantamento do xeneral Riego en 1820 e é unha das expresións castelás que pasaron a formar parte do vocabulario universal. Trátase dunha sublevación ou rebeldía militar ou civil, a través da cal o xefe dunha tropa ou unha institución eríxense en portavoz dun sector social ou estado de opinión representativo da vontade nacional e busca o apoio das forzas políticas e a opinión pública para lograr un cambio na política do goberno, ou ata a conquista directa do poder. Trátase pois dun fenómeno político-militar moi habitual non só en España senón tamén nas recentes nacións independentes de Latinoamerica ao longo do século, onde seguiu aplicándose con bastante frecuencia tamén no século XX.
De feito, en España, en 1835, 1836 e 1840 son as institucións civís, como os concellos de 1840, as que se pronuncian para cambiar o rumbo do Goberno. Normalmente foron accións na maioría dos casos protagonizadas por militares que, implicados nunha conspiración política, sacaban as súas tropas á rúa e «pronunciábanse» por medio de arengas, bandos, proclamas ou manifestos onde explicaban as causas da súa actitude e ameazaban coa utilización da forza á vez que pedían a participación popular.
Pronunciamento ou golpe de estado
Na actualidade, existe a tendencia a usar o concepto de golpe de estado ata nos casos en que o termo correcto sería pronunciamento, polo cal esta última expresión tendeu a quedar reservada principalmente para a específica definición historiográfica da gran maioría das actitudes militares contemporáneas españolas de carácter subversivo.
O levantamento do xeneral absolutista, Elío en 1814 foi máis ben un golpe militar contra a legalidade constitucional que precisamente obrigou a que as forzas sociais liberais tivésense que apoiarse en «pronunciamentos militares» para restablecer a lexitimidade do sistema aprobado nas Cortes de Cádiz.
Así, os primeiros pronunciamentos foron protagonizados por liberais revolucionarios, como os de Porlier (1815), Richart (1816), Lacy e Milans del Bosch (1817), Vidal (1819), Riego (1820), Valdés (1824), Capapé (1824) e Torrijos (1830). Con todo, os de Llauder e Quesada en 1834, e o motín dos sarxentos de La Granja en 1836 eran parte dunha cadea de pronunciamentos urbans a favor da entrada dos liberais ao poder, así como o de Espartero en 1840, ratificando a cadea de concellos pronunciados contra a lei moderada.
Outros feitos militares, a metade de camiño entre o pronunciamento do primeiro liberalismo e un golpismo de novo cuño, foron os de Diego de León (1841), Zurbano (1844), Ou'Donnell e Dulce (1854), Prim (1864), Pavía (1874), Martínez Campos (1874), Serafín Asensio (1883), Ferrándiz (1884), Casero (1885) e Villacampa (1886).
O caso de 1868 (Revolución gloriosa) se que foi unha ampla conxunción de forzas sociais onde os militares foron expresión instrumental de partidos, como no caso de Serrano e Prim.
Tan gran número de pronunciamentos considerouse a proba do militarismo na vida política da España do século XIX. Con todo, sería máis axustado á realidade analizar como detrás de cada pronunciamento triunfante sempre houbo un extenso e sólido armazón de civís con intereses sociais ben precisos que eran os que empuxaban a eses militares a forzar o cambio de goberno. Ademais, os militares, cando triunfaban, non militarizaban a vida política, e isto empezou a ocorrer a partir do século XX, primeiro coa lei de xurisdicións de 1906 e logo coa ditadura de Primo de Rivera (1923-1930) e de Franco (1936-1975) nas que o sector militar ocupou o Estado como tal.[1]
- Na sección seguinte relaciónanse unhas taboas coa cronoloxía dos dous periodos de pronunciamentos na Espagne dos séculos XIX ao XX, dende 1814 ata 1981.
Primeiro período (1814-1886)
Reinado de Fernando VII O Desexado (1814-1833)
Ano | Pronunciamento de | Grado | Lugar | Tipo de pronunciamento | Pertenza politica | Resultado |
---|---|---|---|---|---|---|
1814 | F. J. de Elío | Capitán Xeneral | Valencia | presión non violenta | absolutista | Exitoso |
1814 | F. Espoz y Mina | Mariscal de campo | Pamplona | clásico | liberal | Errado, fuxiu a Francia |
1815 | Juan D. Porlier | Xeneral | Galicia | clásico | liberal | Errado, foi aforcado |
1816 | Richart | Comisario de guerra | Madrid | secuestro do Rei | liberal | Errado, foi fusilado |
1817 | L. Lacy | Tenente Xeneral | Caldetas | clásico | liberal | Errado, foi fusilado |
1819 | Vidal | Coronel | Valencia | clásico | Repoñer no trono a Carlos IV | Errado, 15 homes aforcados |
1820 | Rafael del Riego | Tenente Coronel | Cabezas de San Juan | clásico | liberal | Exitoso, comeza o periodo liberal (1820-1823) |
1822 | Fernández de Córdoba | Oficial | Madrid | clásico | absolutista | Errado |
1824 | Joaquín Capapé | Xeneral de Brigada | Zaragoza | clásico | absolutista | Errado, foi absolvido |
1824 | F. Valdés | Coronel | Tarifa | desembarco | liberal | Errado |
1825 | G. Bessières | Mariscal | Getafe | clásico | absolutista | Errado, fusilado con 8 oficiales |
1926 | Irmáns Fernández Bazán | Oficiales | Alicante | Desembarco | liberal | Errado, os dous foron aforcados |
1830 | F. Espoz y Mina | Mariscal de campo | Pirineos | invasión | liberal | Errado, retornou a Francia |
1831 | José M. de Torrijos | Xeneral | Málaga | desembarco | liberal | Errado, 32 fusilados |
Rexencia de María Cristina (1834-1840)
Ano | Pronunciamento de | Grado | Lugar | Tipo de pronunciamento | Pertenza politica | Resultado |
---|---|---|---|---|---|---|
1834 | Llauder | Capitán Xeneral | Barcelona | presión non violenta | liberal moderado | Errado |
1834 | V. Quesada | Capitán Xeneral | Madrid | presión non violenta | liberal moderado | Exitoso, Real estatuto de 1834 |
1835 | Cayetano Cardero | Oficial | Madrid | clásico | liberal | Exitoso, sen resulta política |
1835 | V. Quesada | Capitán Xeneral | Madrid | non tradicional | liberal | Exitoso, Ministerio Mendizábal |
1836 | García, Gómez e Lucas | Sarxentos | La Granja de San Ildelfonso | motín dos sarxentos | liberal | Exitoso, Constitución de 1837 |
1836 | Boil | Comandante | Valencia | clásico | liberal | Errado |
1838 | Fernández de Córdoba | Xeneral | Sevilla | non tradicional | de ideoloxía confusa | Errado, fuxiu a Francia |
Rexencia do xeneral Espartero (1840-1843)
Ano | Pronunciamento de | Grado | Lugar | Tipo de pronunciamento | Pertenza politica | Resultado |
---|---|---|---|---|---|---|
1841 | O'Donnell, Diego de León, Concha, Montes de Oca, ... | Xenerais | Madrid e Zaragoza | clásico | moderados | Errado, 200 fusilados e 5 xenerais |
1843 | Prím e Narváez | Xenerais | Reus e Valencia | clásico | moderado e progresista | Exitoso, Isabel II é declarada maior |
Reinado de Isabel II (1843-1868)
Ano | Pronunciamento de | Grado | Lugar | Tipo de pronunciamento | Pertenza politica | Resultado |
---|---|---|---|---|---|---|
1844 | Pantaleón Bone | Oficial | Alacant e Cartagena | clásico | progresista | Errado, 24 fusilados |
1844 | Autores diversos | Diversos graos | Maestrazgo | clásico | carlista | Errado |
1844 | Zurbano | Xeneral | Navarra | clásico | liberal | Errado, cos seus 2 fillos |
1846 | Miguel Solís | Comandante | Lugo | clásico | progresista | Errado, 12 oficiais fusilados |
1848 | José Fulgosio | Xeneral | Madrid | clásico | progresista | Errado, varios fusilamentos |
1854 | José de Hore | Xeneral de Brigada | Zaragoza | clásico | progresista | Errado, morre combatendo |
1854 | O’Donnell e Dulce | Xenerais | Vicálvaro | clásico | moderado e progresista | Exitoso, Ministerio de Espartero |
1860 | Ortega | Capitán Xeneral | Illes Baleares | clásico | carlista | Errado, foi fusilado |
1860 | Sixto Cámara | Xefe de milícias | Varios lugares | clásico | republican | Errado |
1866 | Insurrección de Villarejo | Grados diversos | O redor de Madrid | clásico | contra a raíña Isabel II | Errado |
1866 | Hidalgo | Capitán | Cuartel de San Gil | motín de sarxentos | contra a raíña Isabel II | Errado, 66 insurxentes fusilados |
1867 | Moriones | Coronel | Madrid | clásico | contra a raíña Isabel II | Errado |
1868 | Serrano, Prím e Topete | Xenerais e Almirante | Cádix e Córdoba | clásico | contra a raíña Isabel II | Exitoso, caída da Monarquía |
Primeira República (1873-1874)
Ano | Pronunciamento de | Grado | Lugar | Tipo de pronunciamento | Pertenza politica | Resultado |
---|---|---|---|---|---|---|
1873 | Reximentos | Oficiais artilleiros | Lugares diversos | motín | conservador | Disolución do Exército |
1873 | Dos Oficiais | Diversos graos | Lugares diversos | motín | corporativo | Exitoso, lei sobre a pena de morte |
1874 | Pavía | Xeneral | Madrid | asalto as Cortes | Antirepublican | Exitoso, fin da 1ra Republica |
1874 | Martínez Campos | Xeneral | Sagunto | clásico | monárquico | Exitoso, restauración da Monarquía |
Restauración (1875-1923)
Ano | Pronunciamento de | Grado | Lugar | Tipo de pronunciamento | Pertenza politica | Resultado |
---|---|---|---|---|---|---|
1883 | Serafín Asensio | Tenente Xeneral | Badaxoz | clásico | republican | Errado, fuxiu au Portugal |
1884 | Ferrándiz | Comandante | Santa Coloma (Xirona) | clásico | republican | Errado, fusilamento dos seus xefes |
1885 | Casero | Sarxento | Cartaxena | clásico | republican | Errado, fuxiu a Orán |
1886 | Villacampa | Xeneral de Brigada | Madrid | clásico | republican | Errado, cadea perpetua |
Segundo período (1923-1981)
Ditadura de Primo de Rivera (1923-1930)
Ano | Pronunciamento de | Grado | Lugar | Tipo de pronunciamento | Pertenza politica | Resultado |
---|---|---|---|---|---|---|
1923 | Primo de Rivera | Tenente Xeneral | Barcelona | clásico | Pro-ditador | Exitoso, comeza unha ditadura por Decretos |
1926 | Segundo García | Coronel | Valencia | clásico | constitucionalista | Errado, 8 anos de cárcere |
1929 | Reximentos artilleiros | Diversos | Segovia | motín | complexo | Disolución do Exército |
1929 | Sánchez Guerra | Ex-ministro | Valencia | motín | constitucionalista | Errado |
1930 | Galán e García Hernández | Capitáns | Xaca | clásico | pro-republican | Errado, foron fuilados |
1930 | Queipo e Ramón Franco | Xeneral et Comandante | Cuatro Vientos | clásico | pro-republican | Errado, fuxiron ao Portugal |
Segunda República (1931-1936)
Ano | Pronunciamento de | Grado | Lugar | Tipo de pronunciamento | Pertenza politica | Resultado |
---|---|---|---|---|---|---|
1932 | Sanjurjo | Xeneral | Madrid e Sevilla | clásico | monárquico | Errado, pena de morte conmutada en cadea perpetua |
1936 | Mola, Sanjurjo, Goded, Queipo, Franco | Xenerais | Lugares diversos | clásico | anti-Fronte Popular e anti-republican | Guerra civíl, ata 1939 |
Monarquía constitucional de Xoán Carlos I (1978- ...)
Ano | Pronunciamento de | Grado | Lugar | Tipo de pronunciamento | Pertenza politica | Resultado |
---|---|---|---|---|---|---|
1981 | Tejero e Milans del Bosch | Tenente Colonel e Xeneral | Madrid e Valencia | clásico, asalto as Cortes | anti-democrático | Errado, 30 anos de cárcere |
Notas
- ↑ Fonte: G Payne, « Los militares y la política en la España contemporánea », Madrid, Sarpe, 1986.
Véxase tamén
Bibliografía
- Martínez-Vasseur, Pilar (2003). L'Armée espagnole (XIX et XX siècles. Ellipses Editions, Paris. ISBN 2-7298-1669-0.
- Chalvidant, Jean (2006). L'Espagne de Franco à Zapatero. Atlantica, Biarriz. ISBN 2-84394-930-0.