Canto valenciano

Coñécese como cant valencià d'estil ou cant del valencià (en valenciano, canto valenciano de estilo ou canto do valenciano) un conxunto de cancións e músicas de diversas zonas do País Valenciano, principalmente no rural, enmarcadas dentro da súa tradición oral e interpretadas individualmente por músicos coñecidos como cantantes, normalmente no contexto de situacións sociais e festivas. Podemos dividir o corpus do xénero en dúas ramas principais:

- Cant d'estil : é unha música de quenda ou de baile que se canta acompañada de instrumentos de corda, entre eles a guitarra e o guitarró valenciano. Polas súas características ten relación cos fandangos, xénero que se estende por gran parte do sur de Europa e América e que chega no País Valenciano ata a Plana de Castelló.

- Albaes : é unha canción exclusiva do territorio valenciano que se interpretaba nas quendas nocturnas e adoita ir acompañada de dolçaina e tabalet, ou con outros instrumentos de vento e percusión.

O cant valencià esténdese principalmente pola zona costeira valenciana, aproximadamente entre a Plana de Castelló ao norte e a Marina ao sur, e algúns estudosos tamén inclúen o Alacantí no seu territorio. Polo oeste podemos atopar a música até comarcas como Los Serranos, a Hoya de Buñol e a Canal de Navarrés, xa castelanizadas. O territorio coincide aproximadamente con zonas que tradicionalmente desenvolveron unha agricultura extensiva de regadío e coa antiga diocese medieval de València. O núcleo duro do xénero, con todo, é a Horta de València e a Ribera del Xúcar, coa cidade de Valencia como principal eixo de produción de cantantes e innovacións.

Características

O cant valencià é un xénero virtuoso que se canta l'aire, é dicir, cun ritmo libre que está baixo o control do intérprete e que adoita ser independente do acompañamento instrumental, que mantén un patrón rítmico marcado e constante ao longo da peza, xerando así un contraste entre a sección vocal e a instrumental. A música divídese segundo as frases ou terços do cantador, sobre os que os instrumentos modulan unha serie de funcións tonais.

A melodía da canción tamén está suxeita ao criterio do cantante, presentando moitas veces numerosos melismas, florituras e adornos vocais, sobre todo cara ao final do terç. O conxunto de trazos persoais e adornos do cantante, que determinan o debuxo melódico na súa interpretación, é o que se coñece como estil. Neste sentido, o cant valencià ten vínculos con outros repertorios da zona mediterránea como o flamenco, no que os cantantes tamén adoitan desenvolver marcas persoais á hora de cantar.

Dentro do xénero podemos diferenciar dous métodos interpretativos:

- Cant pla : é a forma de canto máis antiga, de maior sinxeleza técnica.

- Cant requintat: é unha técnica que eleva a voz a un rexistro alto e luminoso, afondando en melismas e florecementos segundo o estilo ou tradición do cantante ou zona. Polo tanto, require unha técnica vocal completa por parte do intérprete. Este estilo xorde en parte grazas á figura de Evaristo Payà, que desenvolveu amplamente a técnica no canto valenciano, e isto é o que se impuxo ata os nosos días.

O ritmo de acompañamento adoita ser de tipo ternario, presenta varias variantes alternas e é tocado polas cordas, sobre todo guitarra e guitarró valenciano, que o manteñen constante. Adoitan haber introducións e interludios instrumentais, que se manteñen ata o comezo ou o final do primeiro terç do cantante, e nalgunhas zonas son interpretados por instrumentos de banda de vento, especialmente na Plana de Castelló.

Entre as formas máis destacadas do xénero do estilo de canto están l'u i el dos, l'u i el dotze e l'u. Os dous primeiros son exclusivamente valencianos, mentres que o terceiro procede do grupo dos fandangos, que o vincula con outras tradicións musicais da Península Ibérica, de Europa e mesmo de América. Estes estilos pódense dividir segundo dous criterios principais, o número de terços e funcións tonais ou segundo o ton e o tipo melódico básico. Tamén existen formas específicas que se clasifican segundo as súas áreas de pertenza comarcal ou local, como a riberenca e a alacantina. As albaes, pola súa banda, caracterízanse polo regreso instrumental e a presenza de dous cantantes, un dos cales comeza a canción e o outro a remata.

No que respecta ao texto das pezas, cómpre destacar a figura do versador, paralela á do cantador e que se encargaba de ditarlle de oído os versos líricos improvisados que debía incluír na interpretación. Neste sentido podemos englobar a diversidade de letras do cant d'estil en catro categorías principais segundo a súa temática destacada: as de louvanza a unha figura relixiosa, política ou civil; a crítica, que pode dirixir a súa sátira a persoas así como a situacións ou acontecementos sociais; as descritivas, nas que se fai fincapé no retrato do momento ou dos individuos presentes; e as conmemorativas, centradas na celebración da identidade, tanto a nivel persoal como individual e colectivo, nas que a miúdo se reforza o sentido de valencianidade do colectivo social.

Historia

Os primeiros testemuños escritos modernos do xénero tal e como o coñecemos aparecen na segunda metade do século XIX, cando nun principio era interpretado en ocasións festivas ou de tertulia como guitarraes ou cantaes e nits d'albaes por cantantes que na súa maioría se movían nun nivel local ou comarcal. Aínda que houbo especialistas do canto, era coñecido e profesado a diario pola maioría da xente. É a partir do último terzo do século XIX cando aparecen cantores que recibirán cartos polas súas actuacións, profesionalizándose parcialmente e comezando a ser coñecidos nun territorio máis amplo. Nesta difusión tamén contribuíu a intervención dos cantantes nos coñecidos como quadros de balls i cants populars valencians, que buscaban mostrar e promocionar o folclore musical valenciano máis aló do propio territorio.

Carabina e Maravilla destacarán nesta primeira xeración de cantadors recoñecidos, que serán dos primeiros en dedicarse a ela dun xeito máis ou menos profesional. A segunda xeración de cantantes xurdirá a comezos do século XX, e terá como principal expoñente a Evaristet ou Evaristo Payà, coñecido como Rei del Cant Valencià, o que contribuirá en parte a establecer o virtuosismo que caracterizará o xénero grazas á súa grandeza técnica. A partir da década de 1920 aparecerá unha terceira xeración, con Xiquet de Bétera, considerado o mellor cantante de todos os tempos, como nome destacado. Durante a posguerra, a pesar do contexto social e cultural que será moi prexudicial para o mundo do canto, abrirase unha cuarta xeración, entre as que se atopa o Xiquet de Mislata, figura fundamental no seu traballo no ensino e transmisión do cant valencià.

Despois da quinta xeración de cantantes, situada nos anos 60 e principios dos 70, apreciaranse os efectos negativos da transformación social e económica do País Valenciano na tradición do cant valencià, que terá que facer fronte á falta de espazos de programación e á ausencia de apoio institucional. Porén, a aparición de escolas que se encargarán de ensinar o xénero de forma habitual a principios de século provocará o xurdimento dunha nova xeración de cantadors que se mantén a día de hoxe, con figuras como Pep Gimeno '' Botifarra '', Xavier de Bétera, Jonatan Penalba, Carles Dénia e Miquel Gil, así como a creación de espazos e eventos dedicados á interpretación e difusión desta música.

Véxase tamén

Bibliografía

• Antologia del cant valencià d'estil (1915-1996). Fonoteca de Materials de la Generalitat Valenciana.
• El cant valencià. Associació d'Estudis del Cant Valencià.
• El cant d'estil. La cançó tradicional. Al Tall: cultura i música tradicionals d'arrel mediterrània. Biblioteca Virtual Joan Lluís Vives.
• El U; el U y el dotze/ Faeneta del Grao y Chiquet de Paterna con Rondalla. Museu de la Música.
• Casares Rodicio, Emilio. Diccionario de la Música Valenciana. Edita Iberautor Promociones Culturales S.R.L., 2006. Colabora Institut Valencià de la Música. Pàgina 327. Volum I, ISBN 84-8048-706-2
• Llopis Ivars, Quico. «Música d'un poble». Societat Lírica i Musical de Benissa, 09-04-2019.
• Pitarch Alfonso, Carles. En torno al «Cant valencià d'estil»: investigaciones y proyectos. Revista Transcultural de Música, ISSN-e 1697-0101. 1997.