Ver o código fonte de "Galego-portugués"

{{1000 artigos icona título|materia=Linguas}}
{{Outros homónimos|Galego}}
{{Info lingua
| nome = Galego-portugués
| nomenativo = 
| pronuncia = 
| outrosnomes = 
| corfamilia = Indoeuropea
| rexión = [[Reino de Galicia]], [[Condado Portucalense]]
| falantes = 
| posición = 
| extinción = En 1400 dividiuse en [[lingua galega|galego]], [[Fala de Estremadura|fala]] e [[Lingua portuguesa|portugués]].
| fam1 = [[Linguas itálicas|Itálica]]
| fam2 = [[Linguas románicas|Románica]]
| fam3 = [[Linguas italo-occidentais|Italo-occidental]]
| fam4 = Occidental
| fam5 = Galo-ibérica
| fam6 = Ibero-románica
| oficial = 
| regulador = 
| escrita = [[Alfabeto latino]]
| iso1 = 
| iso2 = 
| iso3 = 
| sil = 
| mapa = [[Ficheiro:Idioma galaicoportugués.png|250px]]<br />Lingua galego-portuguesa no mapa político da Península Ibérica cara ao século X, antes da separación lingüística das dúas variedades.
}}
[[Ficheiro:Gallaecia-Dioclecianus.png|miniatura|dereita|250px|O galego-portugués naceu ''grosso modo'' nos conventos [[Lucus Augusti|lucense]] e [[Bracara Augusta|bracarense]] da que fora a provincia romana de [[Gallaecia]].]]
[[Ficheiro:Grupo galaico-potugués.png|miniatura|dereita|250px|Linguas e dialectos descendentes do idioma galaico-portugués en [[Europa]]:
{{legend|#4682B4|Idioma galego}}
{{legend|#32CD32|Idioma portugués}}
]]
O '''galego antigo''',<ref name="Freixeiro">{{Cita publicación periódica |nome=Xosé Ramón |apelidos={{Versaleta|Freixeiro Mato}} |ligazón-autor=Xosé Ramón Freixeiro Mato |ano=1995 |título=O galego na Idade Media: setecentos anos como lingua “normal” da Galiza |revista=[[Terra e Tempo]] |número=1 [2.ª época] |serie=''Galiza, nun período histórico de seu'' |editorial=[[Unión do Povo Galego|UPG]] |issn=1575-5509 |url=http://calameo.download/000471136f7600fe874bd |páxinas=24-35, en 28 e 34}}</ref> '''galego medieval'''<ref name="Freixeiro"/> ou '''galego-portugués''' (tamén chamado '''galaico-portugués''') é a [[lingua]] medieval que se falou no noroeste da [[Península Ibérica]] que deu lugar ó [[Lingua galega|galego]] e [[Lingua portuguesa|portugués]] actuais. Procedía do [[lingua latina|latín]] falado na [[Gallaecia]]<ref>[[Ramón Mariño Paz]]. ''Historia da lingua galega''. Sotelo Blanco, 1998, páxina 104.</ref> e foi introducido polos colonizadores romanos. É polo tanto unha [[lingua romance]]. Tivo especial relevancia cultural durante varios séculos, e disto dan fe os textos medievais conservados nesta lingua.

A lingua considérase formada no século VIII, principalmente coma desenvolvemento do latín vulgar falado polos conquistadores romanos a partir do século II d. C.{{Cómpre referencia}}

O documento da lírica galego-portuguesa máis antigo parece ser a cantiga satírica "Ora faz ost'o senhor de Navarra" de [[Johan Soarez de Pávia]], datado en [[1196]] por algúns expertos. As recompilacións [[lírica]]s [[medieval|medievais]] galego-portuguesas máis importantes que se conservan hoxe son o [[Cancioneiro da Ajuda]], o [[Cancioneiro da Vaticana]], o [[Cancioneiro da Biblioteca Nacional|Cancioneiro Colocci-Brancutti]] e as [[Cantigas de Santa María]].

O rei [[Afonso X]] o Sabio, de [[Coroa de Castela|Castela]], coordinou as ''[[Cantigas de Santa María]]'' en galego-portugués, que daquela era a lingua por excelencia para a lírica nos reinos de Galicia, León e Castela (estando o reino de Aragón na zona de influencia da [[literatura occitana]]). Tamén compuxo algunhas cantigas de amor, mais ningunha de amigo.

Algúns poetas salientábeis incline [[Bernal de Bonaval]], [[Airas Nunez]], [[Pero da Ponte]], [[Pedro Amigo de Sevilha|Pero Amigo]], [[Xohán de Cangas]], e [[Martín Codax]].

O galego-portugués tivo a súa máxima importancia dende finais do [[Século XII|s. XII]] ata mediado o [[Século|s. XIV]].

== Afastamento do galego e do portugués ==
A partir da súa independencia, o [[reino de Portugal]] do [[reino de León]] comezou coa creación dunha norma escrita (unha data importante é a declaración do galego-portugués como lingua oficial da súa administración en [[1290]]) por iniciativa do rei [[don Dinís]], cousa que en Galicia non se elaborou até ben entrado o século XX. Como sinala Azevedo Maia,<ref>Ver Bibliografia, capítulo de Conclusións</ref> axiña as formas escritas en Portugal comezaron a se homoxeneizar baixo a influencia da corte mentres que os escritos galegos van sendo penetrados de [[castelanismos]]. O feito de que a partir de [[1480]] os [[tabelión]]s galegos tivesen que cambiar os seus formularios polos casteláns e tivesen que estudar en [[Toledo]], profundou o proceso de [[castelanización]] dese galego escrito que non aconteceu en [[Portugal]].

As diferenzas entre galego e portugués xa proveñen do galego medieval, onde en textos antigos xa se comeza a confundir as sibilantes xordas coas sonoras, conservadas en Portugal, produto da castelanización, así como outras pequenas variacións en morfoloxía (''disso'' fronte a ''disse''…). Ademais, o avance do galego-portugués cara ao sur e o desprazamento da capital portuguesa introduciron unha serie de elementos novos que deron lugar á situación actual:<ref>Lindley Cintra, Luís F. [http://www.instituto-camoes.pt/cvc/hlp/biblioteca/novaproposta.pdf ''Nova Proposta de Classificação dos Dialectos Galego-Portugueses''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061102180041/http://www.instituto-camoes.pt/cvc/hlp/biblioteca/novaproposta.pdf |date=2 de novembro de 2006 }} Boletim de Filologia, Lisboa, Centro de Estudos Filológicos, 1971.</ref>
* [[Dialectos galegos]]: os falados nas catro provincias galegas, en zonas limítrofes de [[Concellos galegofalantes de Asturias, Castela e León e Estremadura|Asturias, León e Zamora]]. Caracterizados pola inexistencia de sibilantes sonoras e vogais nasais (só en pequenas zonas do «galego exterior») fronte aos dialectos portugueses.
* Dialectos portugueses setentrionais: Do Miño até Aveiro na costa e Castelo Branco no interior. Presenza do fonema africado ({{IPA|tʃ}} como o ch en chave) e non distinción entre b/v pero distingue sibilantes sonoras como o portugués común.
* Dialectos portugueses centro-meridionais.
* [[Fala de Xálima]] dialecto derivado do galego-portugués, é no noroeste da Extremadura.

== Características do galego-portugués ==
O galego medieval distínguese do galego actual principalmente en:
* Existencia de vogais nasais.
* Distinción b/v.
* Presenza de sibilantes sonoras j (g+ e, i), z, s intervocálico.

O sistema de vogais orais era o actual, aínda que non coa mesma distribución, principalmente debido á posterior acción da [[metafonía]]. Ademais existían vogais nasalizadas pola perda dunha nasal. A queda de consoantes intervocálicas provocaba moitos [[Hiato (gramática)|hiatos]], que despois se desenvolverían, principalmente por crase.

{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-family: Arial Unicode MS, Lucida Sans Unicode" class="wikitable"
|+ Consoantes do galego-portugués
|-
!
! colspan="2" | Bilabiais
! colspan="2" | Labiodentais
! colspan="2" | Dentais
! colspan="2" | Alveolares
! colspan="2" | Pós-alveolares
! colspan="2" | Palatais
! colspan="2" | Velares
|- align=center
|'''Realización'''
| xorda
| sonora
| xorda
| sonora
| xorda
| sonora
| xorda
| sonora
| xorda
| sonora
| colspan="2" |
| xorda
| sonora
|- align=center
|Plosivas
| {{IPA|p}}
| {{IPA|b}}
| colspan="2" |
| {{IPA|t}}
| {{IPA|d}}
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| {{IPA|k}}
| {{IPA|g}}
|- align=center
|Nasais
|
| {{IPA|m}}
| colspan="2" |
| colspan="2" |
|
| {{IPA|n}}
| colspan="2" |
| colspan="2" | {{IPA|ɲ}}
| colspan="2" |
|- align=center
|Fricativas
| colspan="2" |
| {{IPA|f}}
| {{IPA|v}}
| colspan="2" |
| {{IPA|s}}
| {{IPA|z}}
| {{IPA|ʃ}}
| {{IPA|ʒ}}
| colspan="2" |
| colspan="2" |
|- align=center
|Africadas
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| {{IPA|ts}}
| {{IPA|dz}}
| {{IPA|tʃ}}
| {{IPA|dʒ}}
| colspan="2" |
| colspan="2" | 
|- align=center
|Laterais
| colspan="2" | 
| colspan="2" |
| colspan="2" |
|
|{{IPA|l}}
| colspan="2" | 
| colspan="2" | {{IPA|ʎ}}
| colspan="2" |
|- align=center
|Vibrantes
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
|
| {{IPA|ɾ}}
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
|}

== Documentos máis antigos en galego-portugués ==
{| class="wikitable"
|-
! Nome !! Datación !! Título !! Descrición
|-
| "[[Diploma de Quiza Gonteríquiz]]" || 24 de febreiro de [[788]] || AHUS / San Martiño Pinario || Copia en [[Escritura visigótica|visigótica]] de fins s. IX-comezos X<ref>Carlos Saez e M. del Val González de la Peña: ''La Coruña. Fondo antiguo (788-1065)'', nº 10</ref>
|-
| Rosendo, bispo de Mondoñedo, fai doazón ao mosteiro de San Vicente e S. Xoán Evanxelista de Almerezo || 7 de maio de [[867]]|| Arquivo do Reino de Galicia. Copia probablemente do 1ª terzo do s. X.<ref>Carlos Saez e M. del Val González de la Peña: ''La Coruña. Fondo antiguo (788-1065)'', nº 4.</ref>
|
|-
| "Doação à Igreja de [[Souselo]]" || [[870]] || O '''texto''' mais antigo latino-portugués ||Copia do [[século XI]] escrita en [[escrita visigótica|letra visigótica]] de transición
|-
| Os irmáns Cresconio e Belesario fan unha doazón á basílica de S. Martiño, Santiago e Santa María de Belesar en tempos do bispo Rudesindo I de Mondoñedo || 4 de xaneiro de [[871]] || Documento orixinal máis antigo da área galego-portuguesa. || Arquivo da Catedral de Mondoñedo<ref>Cal Pardo: ''Colección Diplomática Medieval do Arquivo da Catedral de Mondoñedo'', nº 1.</ref>
|-
| Vistrilo permuta a Argilo, Teodone, Frogildi, Gutine e Teniloni a porción de terra na vila de Relis por outra que estes teñen en San Martiño de Negreiros || 29 de decembro de [[878]] || || Arquivo Histórico da Universidade de Santiago, procedente do fondo antigo de San Martiño Pinario<ref>Carlos Sáez e M. del Val González de la Peña: ''La Coruña. Fondo antiguo (788-1065)'', nº 8.</ref>
|-
| "Carta de Fundação da Igreja de [[Lardosa]]" || [[882]] || O '''documento orixinal''' máis antigo latino-portugués || Escrita en letra [[Escrita visigótica|visigótica cursiva]]
|-
| "''Colmellus divisionis''" || 23 de setembro de [[883]] || ||"Colmellus divisionis" feita entre os fillos de Placencio e Romarico. Arquivo do Reino de Galicia<ref>Carlos Saez e M. del Val González de la Peña: ''La Coruña. Fondo antiguo (788-1065)'', nº 9</ref>
|-
| "[[Notícia de fiadores]]" || [[1175]] || Posibelmente o '''documento''' máis antigo escrito en galego-portugués || Pequena lista de nomes que remata con esta frase: "Istos fiadores atan .v. annos que se partia de isto male que li avem."<ref>{{cita web |url=http://www.netprof.pt/pdf/revisao_TLEBS_2007.pdf |título=Revisão da Terminologia linguística para os Ensinos Básico e Secundário |dataacceso=30 de xullo de 2015 |autor=Ministério da Educação |data=setembro de 2007 |lingua=pt |data-arquivo=03 de marzo de 2016 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160303225022/http://www.netprof.pt/pdf/revisao_TLEBS_2007.pdf |url-morta=yes }}</ref>
|-
| "[[O Pacto de Gomes Pais e Ramiro Pais]]" || c. [[1175]] || Posibelmente o '''documento''' máis antigo escrito en galego-portugués ||  É apenas datábel criticamente
|-
| "[[Johan Soarez de Pávia|Ora faz host'o senhor de Navarra]]" || c. [[1196]] || O '''texto lírico''' máis antigo escrito en galego-portugués que é posíbel datar || Presente nos [[Cancioneiro da Biblioteca Nacional]] e da [[Cancioneiro da Vaticana|Vaticana]]
|-
| "[[Testamento de Afonso II]]" || [[1214]] || O '''documento rexio''' máis antigo en galego-portugués || Primeiro texto escrito tras a independencia de [[Portugal]]
|-
| "[[Notícia de torto]]" || [[1214]]-[[1216]] || O '''documento notarial particular''' máis antigo escrito en galego-portugués || Longa narrativa dos agravios que Lourenço Fernandes da Cunha sufriu nas mans doutros señores
|-
| "[[Foro do bo burgo de Castro Caldelas]]" || [[1228]] || O documento máis antigo en galego-portugués '''escrito en [[Galicia|Galiza]]''' || Outorgado por [[Afonso IX]] en abril de [[1228]] no concello de [[Allariz]]
|}
[[Ficheiro:ForoBoBurgo.jpg|miniatura|[[Foro do Bo Burgo de Castro Caldelas]], privilexio dado polo rei Afonso VIII. Primeiro documento real en [[lingua galega]]. Allariz, [[1228]]]]
''[[Notícia de Fiadores|A Notícia de fiadores]]'' ([[1175]]) é o documento en galego-portugués máis antigo coñecido con data. O ''[[O Pacto de Gomes Pais e Ramiro Pais|Pacto dos irmãos Pais]]'' reivindica o título de texto mais antigo encontrado en Portugal, no entanto é apenas datábel por conxectura, e é probabelmente anterior a [[1173]]. Outro documento, a ''[[Notícia de torto]]''<ref>[http://cvc.instituto-camoes.pt/hlp/arquivo/torto.html Notícia de torto] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181009055431/http://cvc.instituto-camoes.pt/hlp/arquivo/torto.html |date=09 de outubro de 2018 }}, História da Língua Portuguesa.</ref>, sen data, calcúlase que foi escrito entre [[1211]] e [[1216]]. O ''[[Testamento de Afonso II]]'' data de [[1214]]. Algo anterior é o primeiro documento literario coñecido escrito en galego, ''Ora faz ost’o senhor de Navarra'' de Johan Soarez de Pávia.

O documento máis antigo escrito en Galicia data do ano [[1228]]. Trátase do ''[[Foro do burgo de Castro Caldelas|Foro do bõ burgo de Castro Caldelas]]''<ref>[http://www.consellodacultura.org/mediateca/pubs.pdf/doc_en_galego.pdf Foro do bo burgo de Castro Caldelas], consellodacultura.org</ref> outorgado por [[Afonso IX de León|Afonso IX]] en abril do dito ano ao municipio de Allariz.

O máis antigo documento latino-galego-portugués, encontrado en Portugal, é chamado de ''[[Doação à Igreja de Souselo]]'', encóntrase no [[Arquivo Nacional da Torre do Tombo]], e é datado do ano de [[870]] d.C.<ref>[http://www.novomilenio.inf.br/idioma/200009a.htm O documento máis antigo en latín-galego-portugués], ano 870.</ref>

== Tradición oral na cultura galego-portuguesa ==
O [[patrimonio cultural inmaterial|patrimonio cultural inmaterial galego-portugués]] está presente nas tradicións orais populares e é hoxe un patrimonio en perigo de extinción, o que levou á súa candidatura conxunta polo gobernos de [[España]] e de [[Portugal]] á "Masterpiece of Oral and Intangible Heritage of Humanity" en [[2005]].

O folclore galego-portugués é rico en tradicións orais; estas inclúen as [[Regueifa (canto)|regueifas]] ou cantigas ao desafío, mitos e lendas, cantigas, ditados e lengalengas, alén dos falares que reteñen unha semellanza a nivel morfolóxico e sintáctico, no léxico e na fonética. A tradición oral está ligada a diversas actividades tradicionais que transmítense oralmente, coma as celebracións das festas populares tales coma o [[entroido]], o [[magosto]], as festas da [[Coco (folclore)|coca]], San Xoán, as festas marítimas, romarías, música e danzas populares. Nos oficios, coma as actividades piscatorias, a agricultura e o artesanado, alén de seren actividades que son transmitidas de xeración en xeración de xeito verbal, cada actividade emprega un vocabulario específico. Tamén nos costumes, nos falares, nos bailes, nos rituais, na medicina tradicional e na farmacéutica popular, nas artes culinarias, nas supersticións e crenzas, existe todo un coñecemento que é transmitido oralmente.

== Notas ==
{{Listaref|30em}}

== Véxase tamén ==
=== Bibliografía ===
{{Refempeza}}
* {{Cita libro| autor = Clarinda de Azevedo Maia| título = História do Galego-Português. Estudo lingüístico da Galiza e do Noroeste de Portugal desde o século XIII ao século XVI| ano = 1988| publicación = Coimbra: INIC| ref=harv}}
* Edwin B. Williams, ''From Latin to Portuguese. Historical Phonology and Morphology of the Portuguese Language''1938, Trad. port. de Antônio Houaiss: ''Do Latim ao Português. Fonologia e Morfologia Históricas da Língua Portuguesa''. Río de Xaneiro, Tempo Brasileiro, 1975 (3ª ed.)
* {{Cita publicación periódica |nome=Ramón |apelidos=Lorenzo Vázquez |ligazón-autor=Ramón Lorenzo |ano=1987 |título=Algunhas consideracións sobre a ''História do Galego-Português'' de Clarinda de Azevedo Maia |revista=[[Verba. Anuario Galego de Filoloxía]] |volume=14 |páxinas=441-488 |editorial=[[Universidade de Santiago de Compostela]] |issn=0210-377X |url=https://minerva.usc.es/xmlui/bitstream/handle/10347/4884/pg_443-490_verba14.pdf |ref=harv}}
{{Reftermina}}
=== Outros artigos ===
* [[Literatura galego-portuguesa]]
* [[Trobadorismo]]
* [[Lingua galega]]
* [[Lingua portuguesa]]
* [[Reintegracionismo]]
* [[Sistema lingüístico histórico galego-portugués]]
{{Linguas románicas}}
{{Control de autoridades}}
[[Categoría:Galego-portugués]]
[[Categoría:Linguas de Galicia]]
[[Categoría:Linguas de Portugal]]