Ver o código fonte de "Vaca"

{{Protexido|tipo=semi|caduca=17-3-2020}}
{{1000}}
{{Outros homónimos|Vaca (homónimos)}}
{{Taxobox
| name = Vaca (femia) - Touro (macho)<br/>''Bos primigenius''
| status = DOM
| image = Vaca rubia galega. Oroso 1.jpg
| image_width = 250px
| image_caption = Vaca [[rubia galega]]
| regnum = [[Animalia]]
|phylum=[[Chordata]]
| subphylum=[[Vertebrata]]
| subclassis=[[Theria]]
| infraclassis=[[Eutheria]]
|classis=[[Mammalia]]
|ordo=[[Artiodactyla]]
|familia=[[Bovidae]]
| subfamilia=[[Bovinae]]
| genus = [[Bos]]
| species = '''B. primigenius'''
| binomial = Bos primigenius
| binomial_authority = [[Ludwig Heinrich Bojanus|Bojanus]], 1827<ref name=MSW3>{{MSW3 Artiodactyla|id=14200690|heading=''Bos taurus primigenius''}}</ref>
| subspecies = '''B. p. taurus'''<br/>'''B. p. indicus'''
| trinomial = ''Bos primigenius taurus'', <br/>''Bos primigenius indicus''
| synonyms = 
* ''Bos taurus'' <small>[[Linnaeus]], 1758</small>
* ''Bos indicus'' <small>Linnaeus, 1758</small>
| range_map = Bovine range-2013-14-02.png
| range_map_caption = Distribución dos bovinos
}}
A '''vaca''' (''Bos taurus'') é un animal [[domesticación|doméstico]] orixinario de [[Europa]]. Utilízase para a produción de [[leite]], [[carne]] e [[coiro]] e tamén é animal de traballo, dependendo da raza e o grao de tecnificación do lugar. As femias coñécense como '''vacas''' e os machos como '''bois''' ou '''touros'''. As crías denomínanse '''puchos''', '''cuchos''', '''cuxos''', '''xatos''', '''becerros''' ou '''tenreiros''', e desde o ano de idade ata que paren, '''almallas''', '''novelas''', '''xovencas''' ou '''xuvencas'''. Existen os adxectivos '''vacún/vacúa''' e '''bovino'''.

Segundo a [[FAO]], no ano [[2005]] existían no planeta 1.272 millóns de vacas, incluíndo nesta cifra a [[Cebú (boi)|cebús]] e [[iac]]s. En [[2009]] a cifra ascendía a 1.382.241.378. Delas corresponderían 270.675.336 a [[África]], 509.551.701 a [[América]], 439.175.098 a [[Asia]], 38.616.809 a [[Oceanía]] e 124.222.434 a [[Europa]]. Destas, 6.020.200, están en [[España]], que ocupa o sétimo lugar do continente e o sexto da [[Unión Europea]] por número de cabezas de gando bovino.<ref>[http://faostat.fao.org/site/573/default.aspx#ancor Preliminary 2009 data, now available for selected countries and products] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100309062820/http://faostat.fao.org/site/573/default.aspx#ancor |date=09 de marzo de 2010 }}. En [http://faostat.fao.org/ FAOSTAT] {{en}}.</ref>

== Étimo ==
A orixe [[Etimoloxía|etimolóxica]] da palabra ''vaca'' non está clara e as hipóteses difiren moito segundo os autores. Para [[Roque Barcia Martí]], ''vaca'' vén da voz [[Sánscrito|sánscrita]] ''vapati'', que significa ''muxir'', e que no sánscrito clásico pasaría a ''vapati'', xa co significado actual.{{Cómpre referencia}} A voz [[Latín|latina]] ''uacca'' proviría desa raíz sánscrita, co mesmo significado tamén. Outra hipótese supón para a voz latina unha orixe na [[Onomatopea|onomatopeica]] ''bacca'', que daría lugar tamén a ''bos'', dando orixe ó seu heterónimo actual, ''boi''. Para outros a voz latina tería a súa raíz na voz [[Hebreo|hebrea]] ''vaca'' ou ''bacar'', un substantivo [[epiceno]] que significa o mesmo ''boi'' que ''vaca''.

== Bioloxía ==

=== Taxonomía ===
[[Ficheiro:Ur-painting.jpg|miniatura|esquerda|200px|Debuxo dun uro, ''[[Bos primigenius]]''.]]

Parece probable que a vaca europea proceda da vaca salvaxe ''Bovidae primigenius (Bos primigenius)'' domesticada hai uns 8.500 anos no sueste de Europa. Era pouco común criar gado para alimentación. Comíanse apenas se morresen ou non fosen máis útiles para carga ou para fornecer leite. Ao contrario da [[cabra]], tamén servía como animal de carga, mais precisaba de [[pasto]]s maiores.

[[Carl von Linné]] identificou tres especies distintas: ''Bos taurus'', ou gando europeo, que inclúe tipos semellantes de África e Asia; ''Bos indicus'', ou [[cebú]], de orixe asiática; e o ''[[Bos primigenius]]'' ou uros. Máis recentemente, estas especies agrupáronse nunha única, ''Bos primigenius taurus'', ''Bos primigenius indicus'' e ''Bos primigenius primigenius''. Existen numerosos [[Híbrido (bioloxía)|híbridos]] e mesmo razas híbridas, cos que se tenta combinar a produtividade do gado taurino coa rusticidade e adaptabilidade a medios tropicais do gado cebú.

=== Anatomía ===
[[Ficheiro:NIE Ruminant - Stomach.jpg|miniatura|dereita|200px|Estómago composto da vaca.]]

{{Artigo principal|Ruminante}}

O boi e a vaca son un [[mamífero]] [[ungulado]], [[herbívoro]] e [[ruminante]] que vive entre 14 e 16 anos.

==== Aparello dixestivo ====
[[Ficheiro:Kopf einer weidenden Milchkuh.JPG|miniatura|dereita|200px|Vaca pastando.]]

O [[aparello dixestivo]] da vaca permítelle dixerir alimentos ricos en fibra, que noutros sistemas dixestivos non serían aproveitábeis, [[regurxitar|regurxitándoos]] e mascándoos de novo. A forza e rixidez das plantas débese á [[Fibra alimentaria|fibra]], que é o compoñente principal dos [[talo]]s das [[gramínea]]s e outras; os azucres complexos ([[celulosa]] e [[hemicelulosa]]) atópanse pechados nas paredes das [[célula]]s e son inaccesíbeis para a maioría dos animais. Tras unha segunda mastigación, o alimento pode ser dixerido por [[bacteria]]s, [[protozoo]]s e [[microbio]]s que habitan no [[rume]], que xeran os [[ácido graxo|ácidos graxos]] volátiles que supoñen a fonte de enerxía metabólica primaria das vacas. Os microbios que habitan no interior do rume sintetizan tamén [[aminoácido]]s de compostos de [[nitróxeno]] non [[proteína|proteínico]] como a [[urea]]. O baixo contido enerxético da súa dieta fai que teñan que pasar gran parte do día alimentándose.

As vacas contan cun estómago composto por catro cavidades, o rume, o [[retículo]], o [[omaso]] e o [[abomaso]]. O retículo é o de menor tamaño e o rume o maior. O contido do retículo mestúrase co do rume case continuamente e comparten unha poboación densa de microorganismos. O rume é un vaso de [[fermentación]] no que as partículas de fibra permanecen entre 20 e 48 horas. O retículo separa as partículas que teñen un tamaño pequeno (<1–2&nbsp;mm) ou son densas (>1,2 g/ml), que son as que poden pasar á terceira cavidade. A función principal do abomaso é a de aproveitar auga e minerais como o [[sodio]] e o [[fósforo (elemento)|fósforo]], que poden retornar ao rume a través da [[saliva]]. O abomaso segrega ácidos fortes e moitos [[enzima]]s dixestivos.

==== Aparello reprodutor ====

{|{{Táboabonita}}
!Masculino
!
!Feminino
|-
|Os [[testículo]]s dos máis novos están localizados inicialmente en posición abdominal antes de migrar cara ao saco escrotal; ambos os dous testículos pesan xeralmente uns 800 g e están recubertos por unha membrana fibrosa inelástica, a [[albuxínea]], unida ao [[músculo cremáster]] que pode retraer ou facer variar a súa altura. Ao testículo úneselle o [[epidídimo]], constituído polos canais aferentes. A súa cabeza está aplicada sobre o testículo e comunica con el por varios condutos, e a súa cola, máis fina, desemboca no [[conduto deferente]]. No epidídimio é onde os [[espermatozoide]]s terminan a súa maduración. O conduto deferente conéctase á [[uretra]] no mesmo lugar que as [[Vesícula seminal|vesículas seminais]], unhas glándulas lobuladas que miden entre 8 e 15&nbsp;cm de lonxitude, de 3 a 5&nbsp;cm de ancho e 1–2&nbsp;cm de espesor. Forman, xunto coa [[próstata]] e as [[glándula bulbouretral|glándulas bulbouretrais]], as glándulas anexas, que secretan diversos compoñentes do esperma. A próstata do boi é de pequeno tamaño e dispersa en torno á uretra. As glándulas bulbouretrais, do tamaño dunha castaña, están localizadas na porción posterior da uretra. O [[pene]] mide entre os 80 e os 110&nbsp;cm de lonxitude; está composto de tecidos non moi eréctiles, mais que se compensa coa súa dobre inflexión en forma de S, coñecida como flexura sigmoide ou «S» peniana, que é capaz de despregarse e permitir o alongamento do órgano fóra da vaíña no momento do apareamento. A vaíña, dunha lonxitude de 35 a 40&nbsp;cm e un diámetro de 3&nbsp;cm, sitúase a poucos centímetros por detrás do [[embigo]].<ref>[http://www.therioruminant.ulg.ac.be/notes/200910/R02_Prerequis%20anatomo-physio_male_2010.pdf Rappels anatomophysiologiques relatifs à la reproduction du taureau] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120112205939/http://www.therioruminant.ulg.ac.be/notes/200910/R02_Prerequis%20anatomo-physio_male_2010.pdf |date=12 de xaneiro de 2012 }} por Christian Hanzen</ref><ref name="aparatoreproductivo">{{Cita web |url=http://www.selectsires.com/reproductive/reproductive_anatomy_spanish.pdf |título=''Anatomía y fisiología de la reproducción bovina'', Select Reproductive Solutions de Mel DeJarnette y Ray Nebel |data-acceso=23 de novembro de 2011 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090126233331/http://selectsires.com/reproductive/reproductive_anatomy_spanish.pdf |dataarquivo=26 de xaneiro de 2009 |urlmorta=yes }}</ref>
|
|Os dous [[ovario]]s da vaca están situados a media altura do corpo do [[ilio]], a 40&nbsp;cm da [[vulva]]; son de pequeno tamaño, cun peso de 10-20 g e forma de améndoa. Os ovarios están no interior das bolsas ováricas que se abren aos [[trompa de Falopio|ovidutos]]; nos ovidutos é onde se leva a cabo a [[fecundación]] e as primeiras fases de desenvolvemento do [[embrión]]. O oviduto componse por un infundíbulo aberto sobre a bolsa ovárica, a ampola, e dun istmo estreito que desemboca no corno uterino. O [[útero]], o órgano da xestación, está dividido en dous cornos uterinos de 35 a 40&nbsp;cm de lonxitude lixeiramente circunvolucionados. O [[cérvix uterino]] mide uns dez centímetros; os pregos no cérvix danlle unha forma similar a unha flor aberta cando é observado de fronte. A [[vaxina]] é relativamente longa, cuns 30&nbsp;cm de lonxitude e 5–6&nbsp;cm de diámetro; detense á altura do meato urinario e os vestixios do [[hime]].<ref name="aparatoreproductivo" /><ref name="anatofemelle">[http://www.therioruminant.ulg.ac.be/notes/200809/R01_Prerequis%20anatomo-physio_femelle_2009.pdf ''Rappels anatomophysiologiques relatifs à la reproduction de la vache''] por Christian Hanzen en Thériogénologie des animaux de production. Facultade de Medicina Veterinaria, Universidade de Liexa</ref>
|-
|[[Ficheiro:Bos Taurus Male 2.svg|miniatura|centro|350px|1. [[Recto]] 2. [[Próstata]] 3. [[glándula bulbouretral|Glándulas bulbouretrais]] 4. [[Músculo isquiocavernoso]] 5. [[Músculo bulbocavernoso]] 6. [[Músculo cremáster|Cremáster]] 7. [[Epidídimo]] 8. [[Testículo]] 9. [[Vesícula seminal]] 10. [[Conduto deferente]] 11. [[Vexiga urinaria|Vexiga]] 12. [[Rume]] 13. Flexura sigmoide 14. [[Pene]] 15. [[Glande]] 16. [[Escroto]].]]
|
|[[Ficheiro:Bos Taurus Female.svg|miniatura|centro|350px|1. [[Recto]] 2. [[Vulva]] 3. [[Clítoris]] 4. [[Vaxina]] 5. [[Pelve]] 6. [[músculo]]s 7. Teto 8. [[Cérvix uterino]] 9. [[Vexiga urinaria|Vexiga]] 10. Bolsa ovárica 11. [[Ovario]] 12. Corno uterino 13. [[Trompa de Falopio|Ovidutos]] 14. [[Ubre]]]]
|}

===== Reprodución =====
O período de xestación da vaca é de nove meses. Normalmente ten unha soa cría, que pesa entre 40 e 50&nbsp;kg, aínda que en ocasións pode ter dous becerros nun só parto.

Nunha explotación industrial do gando bovino é máis corrente usar a inseminación artificial que a natural. Este método permite mellorar o control sobre o proceso e facer melloras xenéticas. A técnica de transferencia de embrións é moi pouco común, pero espérase que se estenda no futuro.

==== Glándulas mamarias ====
[[Ficheiro:Cow udders02.jpg|miniatura|dereita|200px|Ubre de vaca.]]

O [[Seo (anatomía)|ubre]] dunha vaca contén catro [[glándula]]s cuxo tamaño e peso varían coa idade da vaca e co seu estado de lactación. Ademais, no 40% das vacas pódese atopar un ou máis tetos adicionais, con ou sen tecido glandular asociado. O ubre dunha vaca moi produtora pode chegar a dar 17,1&nbsp;kg de leite ó día. O tamaña do ubre pode sufrir variacións de ata 1/3 do seu volume no período que vai dende unha muxida ata a seguinte. Esta variación depende da calidade do ubre e da cantidade de leite segregado<ref name=smith>{{cita libro| autor =SMITH, V.R.| título =Fisiologia de la Lactancia| ano =1962| publicación =Instituto Interamericano de Ciencias Agrícolas de la OEA, Costa Rica| id = ISBN }} {{es}}</ref>.

Dende o nacemento ata a súa puberdade, as glándulas mamarias das xatas pasan por diferentes fases de desenvolvemento. O ubre aumenta de tamaño, adquirindo unha forma definida, debido en parte á acumulación de [[graxa]]. A iniciación dos [[Ciclo estral|ciclos estrais]] supón unha estimulación maior para o crecemento. Coa primeira preñez complétanse os ductos, os tecidos secretores e o leito vascular<ref name=smith/>.

=== Xenoma ===
O [[xenoma]] do ''Bos taurus'' está organizado en 29&nbsp;pares de [[autosoma]]s e dous [[cromosoma]]s sexuais, conta con máis de 27&nbsp;000 xenes (dos que boa parte están presentes no ser humano e a meirande parte correspóndense con grandes fragmentos de cromosomas humanos, e en ocasións con cromosomas enteiros) e uns tres mil millóns de pares básicos, un tamaño similar ao do xenoma humano.<ref name="NCBI-importancia">[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/bioproject/10708 ''Bos taurus (cattle):An agriculturally important animal for beef and milk production'', National Center for Biotechnology Information (NCBI)]</ref><ref name="INRA">[http://www.international.inra.fr/es/investigaciones/secuenciado_al_completo_el_genoma_de_la_vaca ''Hacia una mayor comprensión de la biología de los bovinos: secuenciado al completo el genoma de la vaca''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111107235958/http://www.international.inra.fr/es/investigaciones/secuenciado_al_completo_el_genoma_de_la_vaca |date=07 de novembro de 2011 }}, Instituto Nacional de Investigación Agronómica de Francia (INRA)]</ref><ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/bioproject/13366 ''Bos taurus (cattle): Reference genome sequence'', National Center for Biotechnology Information (NCBI)]</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.genomecanada.ca/medias/PDF/FR/BovineGenomeSequencingProgram.pdf |título=''Programme de séquençage du génome bovin – Séquençage de l’ADN pleine longueur'', GenomeCanada |data-acceso=23 de novembro de 2011 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121011052223/http://www.genomecanada.ca/medias/PDF/FR/BovineGenomeSequencingProgram.pdf |dataarquivo=11 de outubro de 2012 |urlmorta=yes }}</ref> A [[secuenciación do xenoma]] da especie foi publicado no ano [[2009]] na revista ''[[Science]]'' no ámbito do «Proxecto internacional de secuenciación do xenoma bovino» levado a cabo por diferentes centros de investigación [[Estados Unidos de América|estadounidenses]] e que contou con fondos principalmente norteamericanos, aínda que tamén participaron outros países como [[Australia]], [[Nova Zelandia]] ou [[Noruega]], e que requiriu seis anos de traballo e a participación de máis de 300 científicos de 25 países. Os traballos foron realizados sobre o caso dunha vaca da raza [[Hereford (vaca)|Hereford]].<ref name="INRA" /><ref>[http://www.sciencemag.org/content/324/5926/522.full.pdf ''The Genome Sequence of Taurine Cattle: A Window to Ruminant Biology and Evolution''], The Bovine Genome Sequencing and Analysis Consortium, Christine G. Elsik, Ross L. Tellam y Kim C. Worley na revista Science</ref>

Os coñecementos adquiridos a través desta secuenciación poden ter importantes implicacións na gandaría bovina, tanto no sector cárnico como no leiteiro, e tamén no que se refire á reprodución ou á adaptación das especies ás técnicas gandeiras ou no seu impacto medioambiental.<ref name="INRA" /> Este estudo tamén é relevante pola importancia destes bóvidos domésticos como [[organismo modelo]] en investigacións sobre a obesidade, enfermidades infecciosas, endocrinoloxía, fisioloxía e técnicas reprodutivas.<ref name="NCBI-importancia" />

=== Parasitoloxía ===
As vacas poden transmitirlle ao ser humano a [[tenia]] da especie ''[[Taenia saginata]]'' cando este come carne de vaca pouco cocida que conteña os cisticercos (larvas) da tenia, que á súa vez a vaca adquiriu ao comer herba contaminada con ovos do verme procedentes de feces humanas.<ref>[http://books.google.es/books?id=zwjXwV2wOzgC&pg=PA149&dq=taenia+saginata&hl=es&sa=X&ei=fjX4UY3ZA4-M7Ab7mIGYCQ&ved=0CDsQ6AEwAQ#v=onepage&q=taenia%20saginata&f=false David Botero. Parasitosis Humanas. Páxina 149. Google books]</ref> Unha vez inxeridos os ovos pola vaca, os cisticercos da tenia enquístanse principalmente na musculatura, sobre todo nos músculos maseter, corazón, lingua, músculos das costas, diafragma e intercostais, e en menor medida no esófago, a graxa do fígado, pulmóns, ganglios linfáticos e tecido celular subcutáneo, orixinando a cisticercose bovina, que moitas veces é asintomática<ref>Johannes Kaufmann. Parasitic Infections of Domestic Animals: A Diagnostic Manual. Páxina 88. Google books. [http://books.google.es/books?id=fUBq2P3vgokC&pg=PA88&dq=symptoms+cysticercosis+cow&hl=es&sa=X&ei=Qjf4UbSXMYOR7Aa1m4FQ&ved=0CDUQ6AEwAA#v=onepage&q=symptoms%20cysticercosis%20cow&f=false]</ref>. Segundo a normativa comunitaria e española a inspección sanitaria da carne debe realizarse examinando a lingua, esófago, corazón, diafragma, maseter e superficies da canal.<ref>Benito Moreno García. Higiene e Inspección de carnes-II, Volume 2. Páxina 273. Google books. [http://books.google.es/books?id=xgWf4gUXRwEC&pg=PA273&dq=cisticercosis+bovina&hl=es&sa=X&ei=4TL4UcUUkI7tBv_9geAO&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q=cisticercosis%20bovina&f=false]</ref>

== Aproveitamento ==
=== Leite ===
{{Artigo principal|Leite}}

O leite é un líquido branco secretado polas glándulas mamarias dos [[mamífero]]s durante o período de [[lactación]]. Componse de [[auga]], [[proteína]]s, [[graxa]]s, [[lactosa]], [[vitamina]]s e [[Minerais na alimentación|minerais]]. O leite de vaca ten un alto contido en proteínas. A lactosa, o [[azucre]] contido no leite, é un [[disacárido]] que, para ser absorbido, debe ser roto polo [[enzima]] [[lactase]] nas súas unidades compoñentes, a [[glucosa]] e a [[galactosa]]. O baixo nivel de lactase nalgunhas persoas provoca intolerancia á lactosa<ref name=golombekschwarzbaum>{{cita libro| autor =GOLOMBEK, D.; SCHWARZBAUM, P.| título = El cocinero científico (cuando la ciencia se mete en la cocina): apuntes de alquimia culinaria|url=http://books.google.com/books?id=X9J54nEj6nwC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =2005| publicación =Siglo XXI| id = ISBN 968-23-2466-1}} {{es}}</ref>.

As primeiras noticias da preparación de [[leite en po]] foron referidas por [[Marco Polo]] no [[século XIII]]:

{{cita|''Os tártaros (...) fan uso do leite que extraen das súas eguas: férvena, separan a crema da superficie para colocala nun recipiente separado co que preparan manteiga. Logo expoñen o leite ó sol ata secalo por completo. Cando o van utilizar, colocan unha porción nunha botella con auga. Ó cabalgaren, o mesmo movemento axita violentamente os contidos e fórmase unha potaxe coa que se alimentan''.|Marco Polo, ''As viaxes de Marco Polo'', século XIII}}

=== Carne ===
A [[carne]] de vaca ten aproximadamente un 75% de auga, un 20% de proteínas e un 5% de graxas, [[carbohidrato]]s e minerais. O músculo contén no seu interior grupos de fibras microscópicas formadas polas proteínas [[actina]] e [[miosina]], e as que compoñen o [[tecido conectivo]], máis abundantes canto máis sometido a exercicio está o animal, e responsables da dureza da carne. O castrado dos bois criados para carne busca, precisamente, que o animal sexa menos activo e teña unha carne máis mol. Igualmente a crianza dos bois de [[Kobe]], que reciben [[masaxe]]s ó longo do [[lombo (anatomía)|lombo]], ten por obxectivo manter ó animal relaxado e evitar a tensión muscular<ref name=golombekschwarzbaum/>.

En [[1996]] a carne de [[Ternera Gallega]] pasou a ser recoñecida pola [[Unión Europea]] como [[Indicación Xeográfica Protexida]]. Os tenreiros, de raza rubia galega ou morena galega, son sacrificados con menos de 10 meses. A súa carne é característica pola súa cor rosa claro ou vermello suave, infiltración graxa de cor branca, aspecto magro, textura suave e agradable sabor.

=== Traballo ===
[[Ficheiro:Carreta de bueyes 1.jpg|miniatura|Carreta de bois en [[Chile]].]]
As vacas e mais particularmente os bois machos castrados, foron usados como animais de tiro tanto en tarefas de labranza como para transporte.

=== Vacinas ===
En orixe as [[vacina]]s eran substancias elaboradas a partir do soro das [[vexigas]] que certas doenzas lles producían ás vacas.

A orixe da protección contra a [[varíola]] é moi antiga. Téñense empregado diversos métodos, dende a inhalación de [[pus]] desecado ata a relativamente moderna vacina de Jenner. En [[1796]] [[Edward Jenner]] observou que os muxidores de vacas que contraían unha enfermidade coñecida como ''vaccinia'' desenvolvían unha lesión e quedaban inmunizados contra esa doenza. Jenner tomou material da lesión dun enfermo e inoculoullo a unha persoa sa, que quedou inmunizado tamén. Naceu así a vacinación, que hoxe se describe como estimulación inmunolóxica para producir unha resposta inmune primaria. Grazas ás investigacións de Jenner erradicouse a varíola en [[1977]], sendo un mozo [[Somalia|somalí]] o último contaxiado rexistrado<ref>{{cita libro| autor =ROMERO CABELLO, R.| título = Microbiologia y parasitologia humana|url=http://books.google.com/books?id=Wv026CUhR6YC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =2007| publicación =Ed. Médica Panamericana| id = ISBN 968-7988-48-7}} {{es}}</ref>.

En [[1803]] a [[Real Expedición Filantrópica da Vacina]], dirixida por [[Francisco Xavier Balmis]], con 22 nenos do Colexio dos Expósitos da [[A Coruña|Coruña]] e a súa coidadora, Isabel López Sandalla, partiu do porto coruñés con destino a [[Puerto de Veracruz]], [[México]]. O seu propósito era estender a vacinación nas colonias españolas e mitigar os estragos que a varíola estaba provocando. A expedición foi sufragada por [[Carlos IV de España|Carlos IV]] e recorreu [[Hispanoamérica]], [[Filipinas]], [[Cantón]] e [[Macau]]. Os nenos transportaron a vacina, que cada semana lles era inxectada a dous deles nos brazos, das pústulas dos inoculados a semana anterior. A expedición regresou a [[España]] en setembro de [[1806]]<ref>{{Cita web |url=http://www.balmis.org/exp_vac.htm |título=Expedición de la vacuna |dataacceso=06/01/2011 |editor=www.balmis.org |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100214160827/http://www.balmis.org/exp_vac.htm |dataarquivo=14/02/2010 |urlmorta=yes }} {{es}}</ref>.

== A vaca (e o boi) na arte e na cultura ==

=== Prehistoria ===
[[Ficheiro:Bulls In Africa.jpg|miniatura|200px|Pinturas rupestres en [[África]].]]

En Occidente a [[arte rupestre]] desenvólvese sobre todo no [[Paleolítico Superior]]. A meirande parte das mostras consérvanse en paredes e teitos de [[cova]]s ou abrigos rochosos, pero tamén hai pequenos obxectos de [[corno]], [[marfil]] ou [[óso]]. O 60% dos animais representados nas pinturas rupestres deste período no suroeste de [[Europa]] son bóvidos e équidos, e no 60% dos xacementos europeos de transición entre o Paleolítico Superior e o [[Mesolítico]] existen representacións de bois e [[corzo]]s. A pouquidade de bóvidos nos xacementos [[natufiense]]s de [[Israel]] e [[Mesopotamia]] suxire que a [[gandería]] e a [[agricultura]] eran xa incipientes naquela zona. Calcúlase que o comezo da cría de [[gando]] doméstico no sur de [[Francia]] e da [[Península Ibérica]] comezou contra o ano 8.000 a.C. Hai rexistros que testemuñan o seu uso doméstico en [[Tesalia]] no sétimo milenio antes de cristo, en [[Anatolia]] e Israel no sexto, en [[Irán]] no quinto, en [[Exipto]] no cuarto, en Europa a partir do terceiro e segundo milenios. Os animais criados eran de tipo ''brachyceros'', de menos tamaño que que a de tipo [[Uro (animal)|uroide]]<ref name=bemis>{{cita libro| autor =BEMIS,F.; BEMIS MADRAZO, F.| título = Rutas de la zooarqueología|url=http://books.google.com/books?id=Pb0DO42Bce8C&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =2001| publicación =Editorial Complutense| id = ISBN 84-7491-618-6}} {{es}}</ref>.

O gando vacún empregado durante a [[Idade de Ferro]] compoñíase de ''bos longifrons'', unha especie hoxe desaparecida. Está comprobado o seu uso como animal de tiro no traballo dos campos. Con toda probabilidade os seus [[excremento]]s eran empregados como [[fertilizante]]<ref>{{cita libro| autor =REYNOLDS, P.J.| título = La agricultura en la Edad de Hierro|url=http://books.google.com/books?id=4MCvaOXGmXUC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =1990| publicación =Ediciones AKAL| id = ISBN 84-7600-522-9}} {{es}}</ref>.

=== Creta minoica e Grecia antiga ===
[[Ficheiro:Europa bull Louvre MNC626.jpg|miniatura|esquerda|150px|Anónimo, ''Europa e Zeus metamorfoseado en boi'', c. [[-470|470]]-[[-450|450]] a.C.]]
[[Ficheiro:El rapto de Europa.jpg|miniatura|150px|[[Peter Paul Rubens|Rubens]], ''O rapto de Europa'', [[1636]].]]
[[Ficheiro:Noël-Nicolas Coypel Europe.jpg|miniatura|esquerda|200px|[[Noël-Nicolas Coypel]], ''Enlèvement d'Europe'', [[1726]]-[[1727]].]]
[[Ficheiro:Theseus Minotaur Ramey Tuileries.jpg|miniatura|150px|[[Étienne-Jules Ramey]], ''Thésée et le Minotaure'', [[1826]].]]
[[Ficheiro:Knossos frise taureau.JPG|miniatura|esquerda|200px|[[Knossos]], fresco, c. [[-1500|1.500 a.C]].]]
[[Ficheiro:Klimt - Erstes Ausstellungsplakat der Wiener Secession (Theseus und Minotaurus).jpeg|miniatura|150px|[[Gustav Klimt]], cartel para a primeira exposición da ''Secesión'' vienesa, [[1898]].]]
[[Ficheiro:Sebastiano Ricci 033.jpg|miniatura|esquerda|200px|[[Sebastiano Ricci]], ''Incontro di Bacco e Arianna'', [[1712]]-[[1714]].]]

Na [[civilización minoica|Creta]] [[Minos|minoica]] atopáronse representacións de bois en múltiples manifestacións artísticas. A principal figura [[Mito|mítica]] da Creta antiga está presente na lenda do [[Minotauro]], que chegou a nós a través de narracións de [[Homero]], [[Hesíodo]], [[Tucídides]], [[Píndaro]], [[Plutarco de Queronea|Plutarco]] e outros, así como por [[Ovidio]] na súa ''[[Metamorfoses]]''.

Segundo conta a lenda, [[Europa (mitoloxía)|Europa]] era filla do rei de [[Tiro]], en [[Fenicia]]. Coa axuda de [[Hermes]], [[Zeus]] toma a forma dun boi branco, manso e fermoso, e mesturado entre a manda de bois do rei chega á praia na que se atopan Europa e outras doncelas. Europa, confiada, senta sobre o lombo do boi e este penetra no [[mar]], avanzando entre as ondas ata chegar a Creta. Alí Europa dará a luz a tres fillos de Zeus: Minos, [[Sarpedón]] e [[Radamantis]]. Cando Zeus marcha, Europa casa con [[Asterión]], rei de Creta, quen adopta ós seus tres fillos. Minos quere permanecer no trono de Asterión cando este morre, e para iso conta coa axuda de [[Poseidón]]. Nunha disputa cos seus irmáns, Minos asegúralles que os deuses o elixiron a el como novo rei, e cando seus irmáns queren un sinal aparece do mar un boi branco que Poseidón lle proporciona a Minos a condición de que lle sexa devolto en sacrificio. Pero Minos decide sacrificar outro boi e quedar co verdadeiro para que sexa o semental das súas vacas<ref>''[http://boj.pntic.mec.es/~aalamill/2_europa.htm El rapto de Europa]''. ALAMILLO SÁNZ, A.; RODRÍGUEZ CHAMORRO, E. ''[http://boj.pntic.mec.es/~aalamill/index.htm Mitología y arte] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101105235924/http://boj.pntic.mec.es/~aalamill/index.htm |date=05 de novembro de 2010 }}''. {{es}}</ref><ref name=echeverria>{{cita libro| autor =ECHEVERRÍA, R.| título = Raíces de sentido|url=http://books.google.com/books?id=tYjdrMjTvfwC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =2008| publicación =Ediciones Granica S.A.| id = ISBN 950-641-511-0}} {{es}}</ref>.

Ó mesmo tempo Minos emprende unha guerra contra [[Atenas]], entón gobernada por [[Exeo (rei de Atenas)|Exeo]], e outras cidades continentais. Mentres Minos está guerreando no continente, Poseidón desperta en [[Pasífae]], a súa esposa, un forte amor polo boi. A petición de Pasífae, [[Dédalo (mitoloxía)|Dédalo]] construíu unha figura dunha vaca en cuxo interior Pasífae podía meterse para ser posuída polo boi. De resultas desta xuntanza carnal nace un ser medio home e medio boi, que será chamado Minotauro. Para agochar a súa vergoña, Minos pídelle a Dédalo que constrúa un [[labirinto]] do que non sexa posible saír. Logo faille construír tamén unha torre cunha cela no alto, na que Minos pechará a Dédalo e ó seu fillo [[Ícaro]] en castigo por colaborar con Pasífae no seu plan de seducir ó boi. Dédalo e Ícaro lograrán saír da cela cunhas ás fabricadas con [[cera]], pero Ícaro perecerá por abeirarse demasiado ó [[sol]]<ref name=echeverria/>.

Ó Minotauro había que entregarlle cada ano sete mozos e sete mozas, ós que devoraba. Os mozos eran entregados por Atenas, en tributo, ata que entre eles aparece [[Teseo]], fillo ilexítimo que Exeo tivera con [[Etra]]. [[Ariadna (mitoloxía)|Ariadna]], filla de Minos, namórase de Teseo e axúdao dándolle unha espada e un carrete de fío. Teseo mata ó Minotauro e sae do labirinto seguindo o fío que dispuxo ó entrar. Teseo e Ariadna marchan cara a Atenas, pero fan parada en [[Naxos]] e Ariadna é abandonada aló, onde a recolle [[Dioniso]], o deus boi, e casa con ela<ref name=echeverria/>.

A importancia deste mito radica en que o boi era en Creta e en todo o [[Mediterráneo]] oriental un animal sagrado de carácter [[Tótem|totémico]], e como tal era inmolado en cerimonias de iniciación nas que o iniciado adquiría a súa forza. O boi é o tema preferido da arte minoica, na que se representa cunha gran fidelidade participando en escenas áulicas nas que mozos e mozas medio espidos e desarmados saltan sobre el. A conxunción da [[danza]], a cova (labirinto), o boi e a [[morte]] fan pensar en ritos de fecundidade. A propia loita entre Teseo e o Minotauro cobra unha forza extraordinaria na iconografía entre os séculos VII e V antes de Cristo, e chegan á pintura e ó mosaico ata pasado o século IV para regresar pasado o Renacemento e quedar practicamente ata os nosos días.<ref>{{cita libro| autor =SANTARCANGELI, P.; ECO, U.| título = El libro de los laberintos|url=http://books.google.com/books?id=_TSTTtsNiF0C&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =2002| publicación =Siruela| id = ISBN 84-7844-646-X}} {{es}}</ref>.

=== Asiria e Israel ===
[[Ficheiro:Human headed winged bull facing.jpg|miniatura|esquerda|150px|[[Mesopotamia]], ''lamassu'', c. [[-713|713]]-[[-716|716 a.C]].]]
[[Ficheiro:Bull capital Apadana Louvre AOD1 (1).jpg|miniatura|150px|[[Mesopotamia]], capitel do palacio de Darío, c. [[-510|510 a.C]].]]

Nos templos [[Mesopotamia|mesopotámicos]] é frecuente atopar representacións duns seres mitolóxicos chamados ''lamassu'' en [[Asiria]]. Os ''lamassu'' son seres [[Mitoloxía|mitolóxicos]] de natureza híbrida que adoitaban situarse nas entradas das [[cidade]]s e dos [[templo]]s como gardiáns. En orixe os ''lamassu'' tiñan un corpo entre o dun [[Panthera leo|león]] e o dun boi, a cabeza dun home e as ás dunha [[aguia]]. O león e o boi representaban a diferentes divindades en moitos pobos antigos, dende [[Exipto]] ata Mesopotamia ou [[Israel]]. Atopáronse representacións en moitos lugares de [[Siria]] e [[Palestina]], así como en Mesopotamia, e sábese que o rei [[Salomón]] mandou decorar o templo e a [[Arca da Alianza]] con imaxes de leóns, bois e querubíns.

Os equivalentes dos ''lamassu'' no [[Antigo Testamento]] son os querubíns (en [[hebreo]] ''kerub'', do [[lingua asiria|asirio]] ''kâribi'' e relacionado co [[lingua acadia|acadio]] ''harabu''), seres asexuados que non se asemellan nada ós encantadores mozos con [[á]]s da arte [[Renacemento|renacentista]] e de períodos posteriores. Protexen o camiño que leva á Árbore da Vida e gardan a entrada do [[Edén]], pero aparecen tamén na visión de [[Ezequiel]] cun aspecto moito máis terrible: con catro ás, cabeza humana e rostro de león, de aguia ou de boi. Existe unha posible relación entre os querubíns e o [[Tetramorfo]], os catro animais que simbolizan ós catro Evanxelistas. De todos modos a representación destes seres mitolóxicos foi cambiando co paso do tempo, e xa no [[século I]] o escritor xudeu [[Flavio Xosefo]] di: ''"ninguén pode dicir como eran"''.<ref>{{cita libro| autor =ECHANOVE ECHANOVE, J.| título = Ecos del Desierto. El origen historico del monoteismo|url=http://books.google.com/books?id=MMWNqVnVfEwC&pg=PA29&dq=Ecos+del+Desierto.+El+origen+historico+del+monoteismo&hl=es&ei=asonTZn2MsS24QbzzvDgCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCkQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false| ano =| publicación =Juan Echanove| id = ISBN 971-691-810-0}} {{es}}</ref><ref>{{cita libro| autor =BLASCHKE, J.| título = La historia secreta de Satán|url=http://books.google.com/books?id=zSuiMhGi27YC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =2007| publicación =Ediciones Robinbook| id = ISBN 84-7927-871-4}} {{es}}</ref><ref>{{cita libro| autor =ALVEAR ACEVED0, C.| título = Introducción a la historia del arte|url=http://books.google.com/books?id=XxRqfkPJO-cC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =2004| publicación =Editorial Limusa| id = ISBN 968-18-5818-2}} {{es}}</ref>.

=== Tartessos ===
[[Ficheiro:Tesoro del Carambolo (reproducción Ayuntamiento de Sevilla) 002.jpg|miniatura|150px|Peitoral [[tartesso]], séculos [[século -VII|VII]]-[[século -V|V]] a.C.]]

En diversos achados arqueolóxicos en xacementos [[Iberos|ibéricos]] atopáronse pezas con forma de pel de boi que terían sido empregadas como ornamentos peitorais. Este motivo artístico podería ter antecedentes en Micenas, [[Chipre]] e Mesopotamia e está presente en elementos [[Arquitectura|arquitectónicos]] e funerarios de [[necrópole]]s e poboados ibéricos do sur [[Península Ibérica|peninsular]]. A súa orixe parece estar no comercio do cobre, que dende Chipre se exportaba a todo o [[Mediterráneo]] en lingotes con forma de pel de boi, e que á súa vez proviría do comercio de reses. Esta forma de representación do boi remite á súa consideración como animal sagrado, que ten orixe na área [[Siria|sirio]]-[[palestina]] e foi adoptada polas elites ibéricas<ref>AMORES CARREDANO, F.; ESCACENA CARRASCO, J.L., ''De toros y tesoros: simbología y función de las joyas de El Carambolo''; en {{cita libro| autor =GARCÍA-BAQUERO GONZÁLEZ, A.; ROMERO DE SOLÍS, P. (eds.)| título = Fiestas de toros y sociedad: actas del congreso internacional celebrado en Sevilla del 26 de noviembre al 1 de diciembre de 2001|url=http://books.google.com/books?id=YLXjvPgBlK0C&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =2003| publicación =Universidad de Sevilla| id = ISBN 84-472-0817-6}} {{es}}</ref>.

=== Exipto ===
[[Ficheiro:Louvres-antiquites-egyptiennes-p1020068.jpg|miniatura|esquerda|150px|Deus [[Apis]].]]
[[Ficheiro:Maler der Grabkammer des Sennudem 001.jpg|miniatura|200px|Sepulcro de [[Sennedjem]], século [[Século -XIII|XIII a.C.]].]]

O deus Dionisio, fillo de Zeus e [[Niobe]], pasou a [[Exipto Antigo|Exipto]], onde foi coñecido baixo o nome de [[Apis (deus)|Apis]] e casou con [[Isis]]. A denominación ''Sarapis'' apareceu no século II e xeneralizouse, sobre todo en latín, proveniente de ''Usar-Hape'' (''Osiris-Apis''), é dicir, a conxunción do deus [[Osiris (deus)|Osiris]] e o boi Apis, que recibía culto en [[Menfis]] polo menos dende o cuarto milenio antes de Cristo. Apis é a representación animal das potencialidades da deusa da terra, [[Isis]], do mesmo modo que Osiris é a súa representación humana. Aparecido a comezos do [[Século -III|século III a.C.]], [[Sarapis]] chegou a suplantar a Osiris no culto, sobre todo no oficial<ref>{{cita libro| autor =GUERRA GÓMEZ, M.| título = El sacerdocio femenino (en las religiones greco-romanas y en el cristianismo de los primeros siglos)|url=http://books.google.com/books?id=ghUyAYJzhyEC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =1987| publicación =I.T. San Ildefonso| id = ISBN 84-7009-262-6}} {{es}}</ref>.

Cando os sacerdotes atopaban un boi que reunía todas as características do deus Apis (unha mancha branca na fronte, a figura dunha [[aguia]] pintada no corpo etc) alimentábano con [[leite]] durante corenta días e logo levábano por [[barco]] ata Menfis e era conducido ó templo de Osiris. Alí tiña dous cortellos, dos cales non saía case nunca, e sempre con séquito e escolta. Tamén tiña dous santuarios; se entraba nun deles había bos presaxios, se entraba no outro habíaos malos. Segundo a liturxia exipcia, este boi sagrado só debía vivir un tempo determinado, ó cabo do cal era trasladado ó [[Nilo]] e afogado. Entón entrábase nun período de loito no que se lamentaba a súa morte como se fose o propio Osiris o que morrera. Cando se atopaba un novo boi para substituír o anterior celebrábase a [[resurrección]] de Osiris<ref>{{cita libro| autor =LÓPEZ PELEGRÍN, S.| título = Panlexico: vocabulario de la fabula|url=http://books.google.com/books?id=osFRNgODDv8C&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =1845| publicación =Imprenta y Librería de Ignacio Boix| id =  }} {{es}}</ref>.

Da época [[Imperio Romano|romana]] coñécese moito menos, sobre todo do que significaba para os seus fieis. Foi favorecido polos Flavios e adorado especialmente dende a época de [[Adriano]]. Parece que as súas funcións eran as de protexer e portar a ledicia e a felicidade. Desta época non se coñecen lugares de culto nin expresións votivas dedicadas a el. Non ten un corpo [[Sacerdote|sacerdotal]] propio, pode falarse dunha transformación do deus nun [[amuleto]] que asegura a felicidade ó seu portador ou ós habitantes da [[casa]]<ref>{{cita libro| autor =CARBÓ GARCÍA, J.R.| título = Los cultos orientales en la dacia romana: formas de difusión, integración y control social e ideológico|url=http://books.google.com/books?id=vM6UBEu_7AsC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =| publicación =Universidad de Salamanca| id = ISBN 84-7800-192-1}} {{es}}</ref>.

=== Cristianismo ===
[[Ficheiro:Codex Millenarius (Lukas).jpg|miniatura|150px|San Lucas no ''Codex Millenarius'', ca. [[800]].]]
[[Ficheiro:Pieter Aertsen 001.jpg|miniatura|esquerda|150px|[[Pieter Aertsen]], ''A adoración dos pastores'' (detalle), ca. [[1560]].]]

No libro [[Biblia|bíblico]] do [[Pentateuco]] establécese a [[cerimonia]] que hai que practicar con calquera persoa que tivese tocado un cadáver. Foi ditada por Xehová a [[Aharón]], e nela empréganse as cinzas dunha vaca sacrificada para elaborar unha [[auga]] de purificación:

{{cita|''Esta é a ordenanza da lei que Xehová prescribiu, dicindo: Di ós fillos de Israel que che traian unha vaca roiba, perfecta, que non teña sido xugada, e darédela a Eleazar o sacerdote, e el sacaraa fora do campamento, e faraa degolar na súa presenza (...) tomará do sangue co seu dedo, e esparexerá (...) o sangue dela sete veces; e fará queimar a vaca ante os seus ollos; (...) un home limpo recollerá as cinzas da vaca e poraas fora do campamento en lugar limpo (...) para a auga de purificación; (...) O que toque cadáver de calquera persoa será inmundo sete días. Ó terceiro día purificarase con aquela auga, e ó sétimo día será limpo; (...) e para o inmundo tomarán da cinza da vaca queimada da expiación, e botarán sobre ela auga corrente nun recipiente; e un home limpo tomará hisopo, e mollarao na auga, e esparexerá sobre a tenda (...) e sobre aquel que tivese tocado o óso, o asasinado, ou o morto, ou o sepulcro. (...) E o que fose inmundo, e non se purificase, tal persoa será cortada de entre a congregación, por canto contaminou o tabernáculo de Xehová; non foi esparexida sobre el a auga da purificación; é inmundo''.|'''Números''' 20: 19 e sigs.<ref name=biblia>{{Cita web |url=http://www.iglesia.net/biblia/ |título=Libro Cuarto de Moisés: Números |dataacceso=04/01/2011 |editor=www.iglesia.net }} {{es}}</ref>}}

A corrupción levítica está intimamente relacionada co contacto coa [[morte]]. Mentres que a ofrenda habitual era de animais [[macho]]s, neste texto sinálase expresamente que tiña que escollerse unha vaca. A vaca expiaría a impureza causada pola morte, do mesmo xeito que o chivo cargaba cos [[pecado]]s individuais ou o [[paxaro]] limpaba da [[lepra]], que significaba a morte en vida. É interesante observar que o propio acto do sacrificio move ós seus participantes a un estado de impureza, o cal dá idea de que non había ninguén que pola súa propia santidade estivese a salvo do peso do pecado derivado da morte. O paralelismo entre o sangue de [[Cristo]] e as [[cinza]]s dunha vaca queda expresada en Hebreos 9:13, 14, onde se fai énfase na súa capacidade purificadora:<ref>{{cita libro| autor =EDERSHEIM, A.| título = The Temple|url=http://books.google.com/books?id=8iZTsU7hcnsC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =1997| publicación =Editorial Portavoz| id = ISBN 0-8254-1199-8}}{{es}}</ref>.

{{cita|''Porque se (...) as cinsas da becerra esparexidas sobre os inmundos santifican para a purificación da carne, canto máis o sangue de Cristo, que mediante o espírito eterno se ofreceu a Deus sen mancha, limpará as vosas conciencias de obras mortas para que sirvades ó Deus vivo?''| '''Hebreos''' 9:13, 14<ref name=biblia/>}}

[[Ficheiro:Saint Cornély 04.jpg|miniatura|esquerda|200px|Igrexa na [[Bretaña]].]]
[[Ficheiro:Monterrei, Monterrei, Monterrei 05.jpg|miniatura|200px|Tetramorfo na igrexa parroquial de [[Monterrei, Monterrei|Monterrei]], [[Provincia de Ourense|Ourense]], [[século XIV]].]]

Na [[Apocalipse]] descríbesenos o Tetramorfo, tamén chamado os ''Catro viventes'', gardián de segredos e depositario de misterios:

{{cita|''E diante do trono había como un mar de vidro semellante ó cristal; e a carón do trono e arredor del, catro seres viventes cheos de ollos diante e detrás. O primeiro ser vivente era semellante a un león; o segundo era semellante a un becerro; o terceiro tiña rostro como de home; e o cuarto era semellante a unha aguia voando. E os catro seres viventes tiñan cada un seis ás, e arredor e por dentro estaban cheos de ollos; e non cesaban día e noite de dicir: Santo, santo, santo é o Señor Deus Todopoderoso, o que era, o que é e o que ha de vir. E sempre que aqueles seres viventes dan gloria e honra e acción de grazas ó que está sentado no trono, ó que vive polos séculos dos séculos, os vinte e catro anciáns próstranse diante do que está sentado no trono, e adoran ó que vive polos séculos dos séculos, e botan as súas coroas diante do trono, dicindo: Señor, digno es de recibir a gloria e a honra e o poder; porque ti creaches todas as cousas, e pola túa vontade existen e foron creadas''.|'''Apocalipse''' 4: 6-11.}}

O Tetramorfo é a recreación dunha visión de Daniel, na que este vía catro bestas, e que tiña o seu antecedente no soño de [[Nabucodonosor II]], no que se lle aparecía unha estatua de catro metais que era derrubada por unha pedra, e que facía alusión ós catro imperios que desaparecerían ante o Fillo do Home. No Tetramorfo o león representa a [[Marcos o Evanxelista|San Marcos]], o becerro a [[Lucas o Evanxelista|San Lucas]], o home a [[Mateu o Evanxelista|San Mateu]] e a aguia a [[Xoán o Evanxelista|San Xoán]]. Os catro viventes da Apocalipse, en representación dos catro evanxelistas, flanquean ó [[Pantocrátor]] ou Cristo en Maxestade, que está sentado no seu trono e inscrito nunha [[mandorla]] ou améndoa mística que une cos seus bicos o [[ceo]] e a [[terra]]<ref>{{cita libro| autor =MASCARAQUE DÍAZ-MINGO, J.| título = Tras las huellas perdidas de lo sagrado|url=http://books.google.com/books?id=GTwvwSSBCnkC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =1996| publicación =Verbum Editorial| id = ISBN 84-7962-088-9}} {{es}}</ref>.

=== Islam ===
[[Ficheiro:Buffalo milking Louvre MAO2031.jpg|miniatura|200px|Home muxindo unha búfala, ca. [[século]]s [[século XII|XII]] - [[século XIII|XIII]], [[Louvre]].]]

Unha das ''suras'' nas que se divido o [[Corán]], concretamente a segunda, é a coñecida como ''Sura da vaca''. Nela relátase unha versión da pasaxe antedita do Pentateuco, na que difiren algúns detalles. Entre eles, o interlocutor con [[Alá]] non é neste caso Aharón, senón o seu irmán, [[Moisés]]:

{{cita|''E cando Moisés dixo ó seu pobo: "En verdade Deus ordénanos ofrecerlle en sacrificio unha vaca", dixeron: "É que pretendes burlarte de nós?". (...) Moisés dixo: "Escoitade!: Di que debe ser unha vaca non nova nin vella, senón dunha idade intermedia entre as dúas (...) debe ser unha vaca amarela, dun amarelo moi escuro, a súa cor debe agradar a todos os que a miren (,,,) que non sexa unha vaca esgotada a forza de labrar a terra ou de regar os campos, senón un animal en perfecto estado e sen pegada de macho''.|'''Corán''', Sura II (Sura da Vaca)<ref>{{cita libro| autor =MAHOMA; BERGUA, J.B.| título = El Corán|url=http://books.google.com/books?id=eLzjflE-ef4C&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =1990| publicación =Ediciones Ibéricas y L.C.L.| id = ISBN 84-7083-060-0}} {{es}}</ref>.}}

=== Hinduísmo ===
[[Ficheiro:Cows decorated for Diwali.jpg|miniatura|esquerda|200px|Vacas decoradas para o ''diwali''.]]
[[Ficheiro:Sacred cow2.jpg|miniatura|200px|Anónimo, ''The Cow with 84 Deities'', c. [[1912]].]]

Para o [[hinduísmo]] a vaca é un animal sagrado, o cal implica non matala nin comela. O hinduísmo considera que cómpren 86 [[reencarnación]]s para chegar de [[diaño]] a vaca, e unha máis para converterse en ser humano. Quen mate unha vaca renacerá no chanzo máis baixo da cadea de reencarnacións. Na India o aprecio polos animais está influído polo [[budismo]], pero a sacralización da vaca ten a súa orixe nos primeiros [[veda]]s, onde é representada como o arquetipo da [[nai]] vizosa e do [[universo|cosmos]]. Na [[mitoloxía]] hinduísta a vaca é o animal que guía ó home despois de morto para axudarlle a cruzar o río [[Vaitarni]], que separa o mundo do [[ceo]]<ref>{{cita libro| autor =PANCORBO, L.| título = Abecedario de antropologías: bestiarios, creencias, chamanes, destinos...|url=http://books.google.com/books?id=seixp6llt_wC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =2006| publicación =Siglo XXI de España Editores| id = ISBN 84-323-1259-2}} {{es}}</ref>.

En moi poucos estados da [[India]] está permitido sacrificar este animal que é adornado con grilandas, cando enferma, e é motivo de celebración cando ten un becerro, o ritual de celebración reúne ó seu dono, ós veciños e un sacerdote. O escritor [[Monier Williams]] describe deste xeito a adoración deste animal na India:

{{cita|''O menor pelo do seu corpo é inviolable. Tódolos seus excrementos son dignos de veneración. Non unha partícula debe ser desprezada como impura. Pola contra, a auga que despide debe ser gardada como a máis santa de tódalas augas, un líquido que borra os pecados e santifica todo canto toca; por outra banda, nada purifica tanto coma o excremento de vaca...''|'''Monier Williams'''}}

A énfase que o hinduísmo pon no respecto á vaca pode ser explicada como consecuencia de que a vaca sexa o resultado da transformación do modelo sacrifical: a vaca dá o seu [[leite]] e sobrevive, en contraste con outros animais, habitualmente a [[cabra]], que se mata. A transición de comer a [[carne]] da vaca, como se facía nos vedas, a só beber o seu leite descríbese a través de mitos nos que a vaca chega a simbolizar a [[cultura]] do sabio en contraste coa natureza do [[cinexética|cazador]]<ref>{{cita libro| autor =DONIGER, W.| título = Mitos de otros pueblos: la cueva de los ecos|url=http://books.google.com/books?id=LOsUJKxCi88C&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =2005| publicación =Siruela| id = ISBN 84-7844-885-3}} {{es}}</ref>.

== Antropoloxía ==
[[Ficheiro:Paullini tb big.jpg|miniatura|esquerda|200px|[[Christian Franz Paullini]], ''Neue heilsame Dreckapotheke'', [[1734]].]]
[[Ficheiro:Denario di quinto cassio longino con il tempio di vesta.jpg|miniatura|150px|Templo de [[Vesta (deusa)|Vesta]] nun denario.]]
[[Ficheiro:Sameul Daniell - Khoisan besig om sprinkane te braai - 1804.jpg|miniatura|esquerda|200px|[[Hotentote]]s cociñando, [[1804]].]]
[[Ficheiro:EastCapehouses1885ric00653.jpg|miniatura|200px|Poboado indíxena en [[Siberia]], [[1885]].]]

Certos produtos da vaca téñense empregado cun uso [[medicina]]l ou profiláctico, ademais do nutritivo, en diferentes lugares e en distintos momentos da [[historia]]. En moitas sociedades o límite entre [[relixión]] e medicina non está claro, de modo que os remedios médicos moitas veces participan de [[superstición]]s nas que intervén o significado [[Símbolo|simbólico]] do animal.

=== Uso medicinal ===
Na India e no [[Tíbet]] o valor purificador dos [[ouriños]] e do [[esterco]] da vaca é moi significativo, para uso tanto externo como interno. Na India tradicionalmente os ouriños mesturábanse coa comida e mollábanse con eles as imaxes sagradas. Era habitual deterse a recoller os ouriños de calquera vaca pola rúa. Tamén empregábanse como medicina os grans de [[trigo]] que non foran ben dixeridos polas vacas e se atopaban entre o seu esterco. Nalgúns ritos brahmánicos purificábase a habitación botando esterco de vaca no chan e mollando cos seus ouriños as paredes. Os penitentes hindús debían beber unha mestura chamada ''panchakaryam'', composta de leite, [[manteiga]], [[callo]], esterco e ouriños. Certos monxes untan o seu rostro, o peito e os brazos coas cinzas resultantes de queimar esterco de vaca, antes de saír a pedir [[esmola]], portando na man un feixe de [[pluma]]s de [[pavón]]<ref name=bourke>{{cita libro| autor =BOURKE, J.G.| título = Escatología y civilización|url=http://books.google.com/books?id=8p9kwiKqyYYC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =2006| publicación =Círculo Latino| id = ISBN 84-96129-67-5}} {{es}}</ref>.

[[Plutarco de Atenas|Plutarco]] relata, entre os hábitos relixiosos dos [[Grecia antiga|gregos]], o de revolcarse espidos en esterco e en lama. Xa en [[Roma Antiga|Roma]], [[Ovidio]] conta que as cinzas dunha vaca sacrificada despois de parir se conservaban como símbolo expiatorio no templo de [[Vesta (deusa)|Vesta]] xunto con cascas de [[feixón]], que se empregaban para fertilizar os campos. En [[1253]], Rubruquis, un [[monxe]] enviado en misión diplomática ante o [[Gran Khan]] dos [[pobo tártaro|tártaros]], explica que estes empregaban o esterco de vaca como combustible para cocer o [[pan]]<ref name=bourke/>.

Na súa obra ''De stercoribus brutorum'', Schuring explica as propiedades medicinais dos estercos de diferentes animais. O da vaca (''aqua omnium florum'') era efectivo contra a [[Gota (enfermidade)|gota]] e os [[tumor]]es, as picaduras das [[avespa]]s e as [[abella]]s, a [[tuberculose]] e a [[epilepsia]] nos bebés, as doenzas [[Ril|renais]], [[gangrena]], [[reumatismo]], [[hidropisía]] e manchas da [[pel]]. Outros autores do [[século XVIII]] aconsellan o seu uso contra as doenzas máis variadas. No [[século XIX]] un farmacéutico de [[París]] chamado Bouillon Lagrange publicou a receita dun [[licor]] feito a base de esterco de vaca e [[augardente]]. Nesta mesma época empregábase o esterco para fabricar a chamada ''Auga das mil flores'', un remedio para a [[caquexia]]. Tamén do século XIX [[George W. Melville]] relata que en [[Siberia]] se adoitaba beber o leite mesturado con ouriños para baixar a [[febre]], igual que se facía na [[África]] central<ref name=bourke/>.

En certas zonas de [[Irán]], na actualidade, os ouriños da vaca, do boi o da cabra son empregados para lavar a cara e as mans. Non se debe tocar nada mentres as mans e a cara permanezan molladas, e logo deben lavarse con auga. Estas mesmas ablucións practícanse coas mulleres acabadas de [[Parto|parir]], que deben ademais beber un pouco deses ouriños. Os [[mosaguey]] utilizan leite e esterco da vaca para elaborar unha [[sopa]] que lles dá forzas. Os [[hotentote]]s untan o corpo de [[graxa]] sobre a que esparexen esterco de vaca e os [[mandingo]] aplícano sobre as feridas abertas, mentres que os [[pobo dinka|dinkas]] dormen sobre cinzas de esterco de vaca e se lavan cos seus ouriños tamén. En [[occidente]] atopamos o uso do esterco da vaca relacionado coa medicina tradicional na [[Bretaña]], [[Inglaterra]] e os [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]<ref name=bourke/>.

=== Uso profiláctico ===
[[Christian Franz Paullini]] conta como en [[Europa]] as mulleres do campo, para evitar que as [[meiga]]s lles botasen a perder a manteiga, botaban un pouco de leite fresco de vaca sobre excrementos humanos, a consecuencia do cal as meigas perdían todo o seu poder. O mesmo poder era atribuído ós ouriños da vaca empregados en ablucións<ref name=bourke/>.

== A vaca en Galicia ==

=== Variedades ===
[[Ficheiro:Arzua. A Castanheda. Galiza. vaca.jpg|miniatura|150px|[[Rubia galega]].]]
[[Ficheiro:Cachena2.jpg|miniatura|esquerda|150px|[[Cachena]].]]
[[Ficheiro:Boi caldelao Coles.jpg|miniatura|150px|[[Caldelá]].]]
[[Ficheiro:Boi frierés Coles.jpg|miniatura|esquerda|150px|[[Frieiresa]].]]
 

Existen unhas 800 [[razas de vacún]] en todo o mundo, das que unha ducia son comúns en Galicia. As variedades tradicionais galegas son:

* '''[[Rubia galega]]''': raza de cor rubia ou teixa e pelo espeso e liso, con cabeza lixeiramente subconvexa e pescozo forte. A altura á cruz oscila entre os 145 e os 135&nbsp;cm e o tronco presenta unha liña dorsolumbar horizontal e ancha. As coxas, moi musculadas e convexas<ref>[http://www.razanostra.com/rubia.asp Rubia Gallega] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080202111612/http://www.razanostra.com/rubia.asp |date=02 de febreiro de 2008 }} {{es}}</ref>.
* '''[[Cachena]]''': animais de cabeza pequena, pescozo curto, tronco redondeado e robusto, cruz prominente, peito longo de gran capacidade torácica e tórax profundo. Ten as coxas e os cadrís pouco desenvolvidos, extremidades ben proporcionadas e articulacións rectas. Os ubres son ben conformados, con boa produción leiteira e abundante protección pilosa. Ten capa de cor castaño, máis escura nos machos. A altura á cruz oscila entre 90 e 130&nbsp;cm e o peso medio é de 550&nbsp;kg para os machos e 350&nbsp;kg para as femias<ref>[https://mediorural.xunta.gal/sites/default/files/razas-autoctonas/ficheiros/ficha_cachena.pdf Cachena] Ficha técnica na [http://mediorural.xunta.es/ páxina web] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110129035407/http://mediorural.xunta.es/ |date=29 de xaneiro de 2011 }} da Consellería de Medio Rural.</ref>.
* '''[[Caldelá]]''': agrupa animais de perfil recto, eumétricos e mediolíneos, de cabeza proporcionada con fronte plana e ancha, cornos xeralmente en gancho, pescozo curto, cruz elevada e liña dorsolumbar algo cóncava, peito amplo, tórax profundo e costelares estendidos. As extremidades son finas, con articulacións rectas e nádegas escasamente desenvolvidas. Os tetos son grandes e simétricos. A capa é negra peceña, coa liña dorsolumbar claro-vermella. O talle á cruz oscila entre os 125 e os 155&nbsp;cm e o peso medio é de 500&nbsp;kg para as femias e de 700&nbsp;kg para os machos<ref>[https://mediorural.xunta.gal/sites/default/files/razas-autoctonas/ficheiros/ficha_caldela.pdf Caldelá] Ficha técnica na [http://mediorural.xunta.es/ páxina web] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110129035407/http://mediorural.xunta.es/ |date=29 de xaneiro de 2011 }} da Consellería de Medio Rural.</ref>.
* '''[[Vianesa]]''': animais de perfil recto a subcóncavo e formato medio. O peso medio é de 560&nbsp;kg para as femias e de 850&nbsp;kg para os machos e a alzada media á cruz é de 132&nbsp;cm para as femias e de 138&nbsp;cm para os machos.. A cabeza é de tamaño pequeno, coa cara alongada e cornos en gancho curto que nacen por diante da liña de prolongación da testa, se dirixen lateralmente e logo cara a adiante e arriba. O tronco é amplo, con liña dorsolumbar máis ben horizontal e cruz dos cadrís máis alta e extremidades de lonxitude media con articulacións robustas. O ubre está ben inserido, con tetos simétricos. A capa é castaña, máis escura nos bois e máis clara nos becerros<ref>[https://mediorural.xunta.gal/sites/default/files/razas-autoctonas/ficheiros/ficha_vianesa.pdf Vianesa] Ficha técnica na [http://mediorural.xunta.es/ páxina web] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110129035407/http://mediorural.xunta.es/ |date=29 de xaneiro de 2011 }} da Consellería de Medio Rural.</ref>.
* '''[[Frieiresa]]''': agrupa animais de tamaño medio a grande, de perfil subcóncavo a cóncavo. O peso medio é de 600&nbsp;kg para as femias e de 860&nbsp;kg para os machos e a alzada media á cruz é de 131&nbsp;cm para as femias e de 141&nbsp;cm para os machos. A cabeza é pequena e curta, con testa saínte e fronte e morro anchos. Os cornos son longos, orientados cara a adiante e cara a abaixo. Ten pescozo delgado, tronco longo e harmónico, dorso e lombo anchos, peito amplo, tórax profundo, costelares arqueados e ventre de gran capacidade. As extremidades son de lonxitude media, asentadas, ben verticais. Os ubres teñen bo tamaño, con tetos de implantación correcta. A súa capa é castaña lavada, con pelo longo e abundante na rexión frontal, formando unha guedella rubia dourada característica<ref>[https://mediorural.xunta.gal/sites/default/files/razas-autoctonas/ficheiros/ficha_frieiresa.pdf Frieiresa] Ficha técnica na [http://mediorural.xunta.es/ páxina web] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110129035407/http://mediorural.xunta.es/ |date=29 de xaneiro de 2011 }} da Consellería de Medio Rural.</ref>.
* '''[[Limiá]]''': son animais de perfil subcóncavo a recto, hipermétricos no val e eumétricos na montaña, de proporcións mediolíneas e tamaño grande. O peso medio é de 650&nbsp;kg para as femias e de 900&nbsp;kg para os machos e a alzada media á cruz é de 140&nbsp;cm para as femias e de 148&nbsp;cm para os machos. Teñen unha cabeza de medianas proporcións, con fronte ancha, cara longa e fociño ancho. Os cornos en gancho curto nos bois, grandes, longos e espiraliformes nas vacas. O tronco é amplo e harmónico, o tórax ampuloso, con costelares cilíndricos e peito ancho. As extremidades son de lonxitude media, fortes e ben asentadas. O ubre é globuloso, desenvolvido, bastante simétrico e con tetos de boa implantación. Ten capa castaña, moito máis escura no terzo anterior<ref>[https://mediorural.xunta.gal/sites/default/files/razas-autoctonas/ficheiros/ficha_limia.pdf Limiá] Ficha técnica na [http://mediorural.xunta.es/ páxina web] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110129035407/http://mediorural.xunta.es/ |date=29 de xaneiro de 2011 }} da Consellería de Medio Rural.</ref>.

=== Gandaría bovina en Galicia ===
[[Ficheiro:Cow with calf.jpg|miniatura|dereita|200px|Vaca e pucho.]]
[[Ficheiro:Via_Podiensis,_Aubrac,_white_calfs.jpg|miniatura|dereita|200px|Vacas no [[Camiño de Santiago]], [[2005]].]]
[[Ficheiro:1000000vacas.PNG|miniatura|dereita|330px|Evolución de gando vacún en [[Castela e León]], [[Galicia]], [[Cataluña]] (as tres máis altas de [[España]]) e [[Portugal]] entre 1995 e 2004.<br/>O número en Galicia inspirou o título da obra ''[[Un millón de vacas]]'', de [[Manuel Rivas]].]]

O seguinte cadro indica a evolución que experimentou a gandaría bovina en Galicia, expresada en porcentaxes con respecto á cifra de cabezas de gando existentes en [[1891]]<ref name=villares>{{cita libro| autor =VILLARES, R.| título = La propiedad de la tierra en Galicia, 1500-1936|url=http://books.google.com/books?id=L1b6hSygz44C&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =1982| publicación =Siglo XXI de España Editores| id = ISBN 84-323-0437-9}} {{es}}</ref>:
<center>
{| class="wikitable sortable"
|-
! Ano !! A Coruña !! Lugo !! Ourense !! Pontevedra !! Galicia !! España
|-
| 1891 || 100 || 100 || 100 || 100 || 100 || 100
|-
| 1908 || 131 || 155 || 135 || 130 || 138 || 111
|-
| 1916 || 240 || 203 || 201 || 158 || 209 || 138
|-
| 1918 || 311 || 264 || 235 || 218 || 268 || 143
|-
| 1920 || 247 || 350 || 98 || 162 || 232 || 153
|-
| 1925 || 297 || 305 || 235 || 286 || 285 || 171
|-
| 1929 || 220 || 429 || 192 || 152 || 261 || 165
|-
| 1933 || 232 || 371 || 243 || 125 || 255 || 161
|}
</center>
Dende [[1865]], e con máis claridade entre 1891 e [[1925]], as tres cuartas partes do peso vivo están constituídas por gando bovino, seguíndolle en importancia o [[porcino]] e, en proporcións case insignificantes, de 1891 en adiante, as restantes especies. O predominio dos vacúns é máis significativo se consideramos a transformación cualitativa que se produce ó incrementarse a participación do bovino e do porcino fronte a outras especies que, como o [[ovino]], tiñan unha presenza moi destacada a mediados do século XIX. En termos económicos o bovino e o porcino acumulaban o 92,1% da riqueza gandeira, se ben a maior cotización do porcino alteraba a súa proporción con respecto do seu peso vivo. Estes profundos cambios cuantitativos orixinaron cambios igualmente profundos na práctica gandeira, como a estabulación do gando, a selección das [[raza]]s, a busca dos mellores sementais ou a celebración de concursos gandeiros para estimular a mellora [[xenética]], factores todos eles que obrigaron ó gandeiro galego a adquirir unha preparación [[técnica]] que superaba as prácticas tradicionais<ref name=villares/>.

No relativo á mellora das razas, a principio do século XX prodúcese en Galicia un amplo debate sobre a necesidade de mellora das razas autóctonas, que se consideraban dexeneradas, e a introdución de innovacións no ámbito da hixiene e do control de enfermidades. O máis significativo neste campo é a introdución dunha raza mellorada de aptitude mixta (leite, carne, tiro) que pasou a ser coñecida como vaca marela ou [[vaca rubia galega]], e que se obtivo do cruzamento de exemplares selectos de vaca do país e da raza Simmenthal suíza, ou en ocasións da raza pardo-alpina. O resultado destes cruzamentos foi unha raza máis produtiva, con máis peso medio, maior rendemento lácteo e, sobre todo, cárnico (arredor dun 30%), con femias máis fértiles e mellores criadoras<ref>{{cita libro| autor =JUANA, J. de; PRADA RODRÍGUEZ, J.| título = Historia contemporánea de Galicia|url=http://books.google.com/books?id=BUwK_XaRHIAC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =2005| publicación =Editorial Ariel| id = ISBN 84-344-6790-9}} {{es}}</ref>.

En [[1963]] estimábase que o número de cabezas de gando bovino ascendía a 1.010.000. Para elas dispoñíase de 400.000 hectáreas de [[prado]] e cultivos de [[forraxe]]. A superficie de pastos de monte ascendía a 1.500.000 hectáreas. En [[1962]] na [[provincia da Coruña]] calculábase que o 20% das vacas sufrían de [[tuberculose]] e que o 17% eran estériles<ref name=lisontolosanaantropoloxia/>.

No ano [[2007]] había en Galicia un total de 78.230 explotacións gandeiras que contaban con 546.405 hectáreas. Delas, 75.630 contaban con terreos de pasto de secaño, distribuídos en 518.898 hectáreas, e 17.244 tiñan pastos de regadío, cunha superficie de 27.507 hectáreas. De todas elas, 48.227 explotacións eran de gando bovino, con 983.433 hectáreas de pasto en total<ref>[http://www.mapa.es/estadistica/pags/anuario/2009/Anuario_2009.pdf Anuario de estadística 2009]{{Ligazón morta|data=maio de 2024 }}. Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural y Marino. {{es}}</ref>. Segundo o [[IGE]], no ano [[2008]] os datos dos efectivos e as explotacións de gando bovino en Galicia eran os seguintes<ref>[http://www.ige.eu/estatico/pdfs/s3/publicaciones/datos_estatisticos_basicos_Galicia_2010.pdf Datos estatísticos básicos de Galicia 2010], IGE. Xunta de Galicia, Consellería de Facenda, 2010.</ref>:
<center>
{| class="wikitable"
|-
| Número de explotacións || 49.355
|-
| Vacas de muxidura|| 339.530
|-
| Vacas de non muxidura|| 221.917
|-
| Número total de vacas || 561.447
|-
| Número doutros bovinos || 387.989
|-
| '''Número total de cabezas''' || 949.436
|}
</center>
No [[2009|2014]] as características do sector bovino galego eran as indicadas na seguinte táboa<ref name=rexistrobovino>[http://www.ige.eu/web/mostrar_actividade_estatistica.jsp?idioma=gl&codigo=0301001002 Rexistro de gando bovino]. IGE.</ref>:
<center>
{| class="wikitable sortable"
|-
! !! Galicia !! A Coruña !! Lugo !! Ourense !! Pontevedra
|-
| Cebadeiro || 5.626 || 1.561 || 432 || 243 || 3.390
|-
| Produción leite || 11.364 || 4.710 || 4.626 || 96 || 1.932
|-
| Produción carne || 21.277 || 7.865 || 8.458 || 1.798 || 3.156
|-
| Produción mixta (leite/carne) || 1.159 || 188 || 874 || 29 || 68
|-
| Precebo || 0 || 0 || 0 || 0 || 0
|-
| Recría xovencas || 53 || 14 || 25 || 7 || 7
|-
| Total tipo explotación || 39.479 || 14.338 || 14.415 || 2.173 || 8.553
|}
</center>
Para o ano 2009 as cabezas de gando distribuíanse do seguinte xeito<ref name=rexistrobovino/>:
<center>
{| class="wikitable sortable"
|-
! !! Galicia !! A Coruña !! Lugo !! Ourense !! Pontevedra
|-
| Número de vacas de muxidura || 334.841 || 141.781 || 149.500 || 3.161 || 40.399
|-
| Número de vacas de non muxidura || 220.640 || 63.980 || 117.013 || 20.773 || 18.874
|-
| Número total de vacas || 555.481 || 205.761 || 266.513 || 23.934 || 59.273
|-
| Número doutros bovinos || 393.266 || 136.565 || 179.865 || 32.888 || 43.948
|-
| '''Número total de cabezas''' || 948.747 || 342.326 || 446.378 || 56.822 || 103.221
|}
</center>

=== Antropoloxía de Galicia ===
[[Ficheiro:O boi de Allariz 03.JPG|miniatura|esquerda|200px|O boi de [[Allariz]] de [[Arturo Andrade]].]]

{{Cadro de citas|''Aire da vaca marela<br/>sai das tripas e vai prá tes,<br/>sai da tes e vaite pró coiro,<br/>sai do coiro e vaite prós pelos,<br/>salte dos pelos e vaite prós cornos,<br/>e salte dos cornos e vaite pró mar<br/>donde non sintas o galo cantar<br/>nin galiña cacarexar.<br/>Con el poder de Dios y de la Virgen María<br/>un padrenuestro y un Ave María''.|'''Conxuro'''<ref>RISCO, V., ''Etnografía: cultura espritual'', en {{cita libro| autor =OTERO PEDRAYO, R.| título =Historia de Galiza }}</ref>|largo=35%|aliñamento=dereita}}

{{Cadro de citas|''Louvado san Breixe<br/>vou munxir a marela<br/>adepárame bo leite''.|'''Conxuro'''|largo=35%|aliñamento=dereita}}

No sistema agrario tradicional galego a vaca foi o principal subministrador de forza de [[traballo (socioloxía)|traballo]] ademais de achegar outros bens ([[alimento]] —carne e leite—, coiro, esterco). As [[familia (socioloxía)|familias]] procúranlle á vaca os mellores coidados, sabedores de que no seu benestar descansa a supervivencia deles. Este aprecio evidénciase na [[linguaxe]] popular. Invócase ós [[santo]]s para que lles conserve a [[saúde]], en especial a ''San Antonio o das vacas''. Hai días santos nos que non se as pode axugar, [[romaría]]s ás que son levadas, [[amuleto]]s que se lles colgan dos cornos, [[exvoto]]s con forma de vaca que se levan ás [[igrexa (arquitectura)|igrexas]]. Está establecida socialmente a conveniencia de expresar que non se ten [[envexa]] das vacas do veciño, pronunciando frases do tipo ''"Deus chas ampare"'' ou algunha invocación a San Antonio. Ante a envexa, provocadora de doenzas no gando, hai remedios de natureza [[Maxia|máxica]] como conxuros, ensalmos ou responsos, e tamén para [[compra]]la ou [[Venda|vendela]], para protexela, para entrala por primeira vez na [[casa]], para que teña cuxos, para cando os ten, para vendelos, para cando non quere andar, para cando non se deixa munxir, para cando non come etc<ref name=lisontolosanaantropoloxia>{{cita libro| autor =LISÓN TOLOSANA, C.| título = Antropología cultural de Galicia|url=http://books.google.com/books?id=RRLpK_9m8BEC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =2004| publicación =Ediciones AKAL| id = ISBN 84-460-2162-5}} {{es}}</ref>.

Tamén en certos comportamentos ou doenzas das vacas apréciase a actuación de forzas maléficas, como as [[meiga]]s, a envexa ou o [[mal de ollo]], estes dous intimamente ligados. Se unha vaca entra a pastar no prado do veciño, iso interprétase como sinal de que o dono da vaca ten envexa del. Igualmente se a vaca enferma despois de ser vista polo veciño interprétase como sinal de envexa. Se a vaca non dá leite ou este sae manchado de [[sangue]] presúmese a envexa dunha meiga, que hai que remediar cun conxuro. [[Carmelo Lisón Tolosana]] interpreta a esta estrutura [[Antropoloxía|antropolóxica]] a función de manter a necesaria solidariedade comunal, que se mantería dentro dos límites impostos polo [[medo]] ás consecuencias negativas do incumprimento das súas normas<ref name=lisontolosanabruxeria>{{cita libro| autor =LISÓN TOLOSANA, C.| título = Brujería, estructura social y simbolismo en Galicia|url=http://books.google.com/books?id=56hmbdTrvN0C&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =2004| publicación =Ediciones AKAL| id = ISBN 84-460-2166-8}} {{es}}</ref>.

Contra a envexa hai remedios como a chamada ''herba da envexa'' (nalgúns lugares a ''[[saponaria vulgaris]]'', noutros outras), que hai que fregar en cruz sobre o ubre ou o lombo do animal envexado ou pendurar da porta da corte, ou a ''vara da envexa'', o [[acivro]]. A ''saqueta da envexa'', outro dos remedios, é unha bolsiña con cornos de [[vacaloura]] que se pendura dos cornos da vaca que se quere protexer. Contra o poder das meigas tamén hai conxuros, nos que interveñen elementos [[Relixión|relixiosos]] como a auga bendita e outros profanos, como a ''dómina'', unha bolsiña que contén [[carbón]]s bendicidos, [[allo]]s virxes, nove grans de [[ruda]], nove dentes de allo, [[incenso]] e [[pedra da ara]]. Ó mesmo tempo rézaselle un responso<ref name=lisontolosanabruxeria/>.

{{Cita|''A tía Xuana do Lameiro contoume o que sigue: Certo día do mes das frores, veu certa muller do lugar pedirme un pouco de leite mais eu, que o necesitaba, non llo quixen dar. Mais ó ir munguil-a vaca, en vez de darme leite, empezou a soltar sangue. Fíxenlle unha cruz no lombo, boteille auga bendita y-ó momento deixou de soltal-o sangue. Púxenm’a ferver aquil leite, pra que se presentase elí a que m’embruxara a vaca e así socedeu, que ó pouco tempo preséntasem’a bruxa dicíndome que por Dios sacase o leite do lume, e que nunca me volvería a faguer ningún mal, y-asina o fixen'' (recollido en Sober).|'''S. Pérez Fernández''', ''Archivo filolóxico e etnográfico de Galizia'', 1920<ref>{{cita publicación periódica| autor = PÉREZ FERNÁNDEZ, S.| ano = 1920| título = Archivo filolóxico e etnográfico de Galizia| revista = Nos| número = 17}}</ref>.}}

Por toda Galicia existe a crenza popular de que á cobra lle gusta beber leite. Pénsase que este gusto chega ó extremo de levala a buscar o leite nos ubres das vacas, para o cal sobe polas súas patas e a morde no teto. Tamén crese que, noutras ocasións, a cobra mama do peito da muller lactante, introducindo a súa coa na boca do neno para que non chore mentres chucha nela. A muller ou a vaca da que mamou unha cobra establece con ela un vínculo moi estreito que a privará do seu estado normal e a fará querer seguir dándolle de mamar. O leite emprégase como cebo para cazar as cobras, na crenza de que se senten atraídas por el<ref>{{cita libro| ligazónautor=Xosé Carlos Bermejo Barrera |autor =BERMEJO BARRERA, J.C.| título = Mitología y mitos de la Hispania prerromana, Vol. 2|url=http://books.google.com/books?id=_hjwvpuNQKsC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =1986| publicación =Ediciones AKAL| id = ISBN 84-7600-091-X}} {{es}}</ref>.

Nalgúns lugares existe a tradición de manter un boi de propiedade comunal. Cómprano os veciños que teñen máis gando e é mantido pola persoa que presenta a oferta máis baixa nunha [[poxa]], que lle é pagada en especie ou en metálico, ou ambas. Cada casa paga en función do número de vacas que teña. O boi é criado en terreos tamén comunais e serve para cubrir as vacas dos veciños<ref name=lisontolosanaantropoloxia/>.

=== Refraneiro popular ===
[[Ficheiro:Cows_near_a_buron_at_Aubrac_IMG_0353.jpg|miniatura|dereita|200px|Vacas no [[Camiño de Santiago]], [[2005]].]]
[[Ficheiro:Via_Podiensis,_Aubrac,_cows.jpg|miniatura|dereita|200px|Vacas no [[Camiño de Santiago]], [[2005]].]]
[[Ficheiro:Vaca_rubia.jpg|miniatura|dereita|200px|Pucho]]

{{Artigo principal|Refraneiro galego da vaca}}

Na cultura popular galega a forte presenza da vaca faise patente pola abondancia de refráns en torno a ela<ref>{{cita libro| autor =RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, E.| título = Diccionario enciclopédico gallego-castellano|url=http://books.google.com/books?id=bidpNuxQ92kC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =2001| publicación =Editorial Galaxia| id = ISBN 84-8288-428-X}}</ref>:
* ''A carto vai a vaca, pero se non hai carto non hai vaca''.
* ''Vai a carto a vaca, pero o que non ten un carto non a cata''.
* ''A falta de vaca bos son polos con touciño''.
* ''A vaca ben cocida e mal asada''.
* ''A vaca, canto máis se munxe, máis grande ten o teto''.
* ''Canto máis se munxe a vaca, máis os tetos se lle agrandan''.
* ''A vaca da miña veciña dá máis leite ca miña''.
* ''A vaca do vilán, se dá leite no inverno, mellor a dá no vran''.
* ''A vaca farta, do rabo fai a cama''.
* ''A vaca que non come cos bois, ou come antes, ou come despois''.
* ''Dunha vaca sai un becerro''.
* ''Máis valen dous bocados de vaca que sete de pataca''.
* ''Val máis bocado de vaca que catro de pataca''.
* ''Por eso se vende a vaca: porque a un gústalle o peito i a outro a espaldra''.
* ''Cómese toda a vaca, porque us queren da perna e outros da faldra''.
* ''Que dea a vaca bo tenreiro, que moito leite coa herba no prado non hai que esperalo''.
* ''Quen queira facer da vaca galiña, bótea a cocer en auga fría''.
* ''Quen queira facer da vaca carneiro, que a poña a cocer en auga fervendo''.
* ''Vaca de moitos, ben munxida e mal mantida''.
* ''Vaca de moitos, cómena os lobos''.
* ''Vaca e carneiro, comida de cabaleiro''.
* ''Vaca estransillada, nin bo leite nin boa crianza''.
* ''Vaca de pouca herba, pouco leite e mala esterca''.
* ''É tan bobiña que troca a vaca pola sardiña''.
* ''A vaquiña polo que vale''.

=== Literatura galega ===
[[Castelao]], no seu ''[[Sempre en Galiza]]'', dedica un fragmento do capítulo XXXII do Libro I á vaca e ó seu significado, establecendo un claro paralelismo entre o carácter do animal e a situación actual e futura da [[nación]]:

{{cita|''A vaca é o símbolo da paz. Val máis o que siñifica unha vaca que o que simboliza un león rampante. Xa o dixo un dos nosos economistas: “O albre xenealóxico d-unha vaca de leite é máis útil que o albre xenealóxico d-un aristócrata”. A vaca esqueceuse dos cornos e dános o o seu traballo, o seu leite, a súa carne, o seu coiro e a carne e o coiro dos seus fillos. Non-os pode dar máis. O can será o amparo dos ricos, que defende a propriedade do amo e ladra aos pobres que van pol-os camiños. En troques a vaca é o amparo dos pobres libres. Os concursos de vacas leiteiras valen máis que os “Concursos de Belleza”. A nosa vaca ten o presebe en Galiza e os tetos en Madrid. E o que non lle dá de comer a unha vaca non ten dereito a muxila. As “señoritas” que choran pol-a morte d-un can ridículo non comprenden a door d-unha familia labrega cando se lle morre unha vaca. Se non fose pol-o leite das vacas, a piolleira das cibdades morreríase desnutrida. A vaca é a ama de cria da Humanidade. O día que nós emitamos papel-moeda non estamparemos n-él o retrato dos políticos nin dos sabios nin dos artistas; estampariamos, somentes, a figura d-unha vaca, como símbolo da nosa economía humanamente distribuída. O día que Galiza sexa unha comunidade cooperativa ergueremos un gran moimento c-unha vaca en bronce dourado. Tamén hai razas de vacas; e a mellor é a nosa. O día que seipamos o que val unha vaca, Galiza quedará redimida.''|'''Castelao''', ''Sempre en Galiza'', 1944<ref>CASTELAO, ''Sempre en Galiza'', en {{cita libro| autor =MONTEAGUDO, H. (coord.)| título = Obras| ano =1999| publicación = Galaxia, Vigo| id = }}</ref>}}
{{Imaxe múltiple
 | posición_táboa     = right
 | título    = Escudos municipais| posición_título = centro | fondo_de_título = gainsboro
 | foto1    = Boborás.svg
 | ancho1    = 100
 | texto1  = [[Boborás]]| posición_texto1 = center
 | foto2    = Becerreá.svg
 | ancho2    = 100
 | texto2 = [[Becerreá]]| posición_texto2 = center
 | foto3    = Coat of Arms of Baiona (Official).svg
 | ancho3    = 95
| texto3 = [[Baiona]] | posición_texto3 = center
}}
== Heráldica ==
Pola súa mansedume e a súa fecundidade, a vaca simboliza o señorío sobre as terras vizosas e ben traballadas. O seu uso en escudos de armas non é moi habitual, pero aínda así está presente na [[Heráldica]]. Nos brasóns galegos debúxase sempre andante e bucleada, con [[corno]]s, [[colar]] e [[chocallo]], amosando sempre os [[ubre]]s. A miúdo aparecen varias vacas nun mesmo brasón, ou ben só as súas cabezas. Emprégase esmaltada en prata, ouro ou goles<ref name=valerodebernabe>{{cita libro| autor =VALERO DE BERNABÉ, L.; EUGENIO, M. de| título = Simbología y diseño de la heráldica gentilicia galaica|url=http://books.google.com/books?id=YJ707wqcdioC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| ano =2003| publicación =Ediciones Hidalguia| id = ISBN 84-89851-43-3}}</ref>.

As becerras son empregadas tamén, debuxadas sen cornos e con ubres pequenos. Úsanse ás veces como [[armas falantes]], como no caso das armas dos Becerra, Tenreiro, Vaquerizo ou Vaquero. Adoita representarse os bois andantes e bucleados, ás veces emuselados, cos cornos cara a arriba e unha mata de [[crina]] entre eles. Pola contra, o touro leva os cornos dirixidos cara a adiante e normalmente preséntase enfurecido, erguido sobre as [[membro inferior|patas]] traseiras, en sable, ouro ou goles, excepcionalmente vilenado. En Galicia atópase nos escudos dos Barreiro, Vervetouros (coas súas variantes Berbetoros e Vervetoros), Borrás, Campra, Herce, Touriño e Tourón, tamén con frecuencia como armas falantes<ref name="valerodebernabe" />.

== Galería de imaxes ==
{{Galería
|title=
|width=190
|height=140
|align=center
|Ficheiro:Vaca Galega.jpg|Vaca na Fonte do Santo, na [[Serra de San Mamede]].
|Ficheiro:Vaca_rubia_galega_pastando.jpg|[[Rubia galega]] pastando en [[Oroso]].
}}

== Notas ==
{{Listaref|30em}}

== Véxase tamén ==
{{Wikispecies|Bos taurus}}
{{Commons|Cattle|Vacas}}
{{Wikiquote|Vaca|a Vaca}}
=== Bibliografía ===
* {{cita libro
| autor = [[Pedro Benavente|Benavente Jareño, P.]] e [[Xesús Ferro Ruibal|Ferro Ruibal, X.]]
| url = http://www.cirp.es/pub/docs/frase/ref_vaca.pdf
| título = Refraneiro galego da vaca
| ano = 1994
| publicación = [[Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades]]
| id = 
}}
* {{cita libro
| autor = Quintela Arias, Luis Ángel e outros
| url = http://books.google.es/books?id=cdfysdaX7WAC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false
| título = Ecografía y reproducción en la vaca
| ano = 2006
| publicación = [[Universidade de Santiago de Compostela]]
| id = ISBN 84-9750-774-4 {{es}}
}}
* {{cita libro
| autor = Álvarez Pérez, Xosé Afonso
| url = http://dspace.usc.es/bitstream/10347/2438/1/9788498870602_content.pdf
| título = O léxico da vaca. Nomes baseados no físico
| ano = 2008
| publicación = Universidade de Santiago de Compostela
| id = ISBN 978-84-9887-060-2
| data-acceso = 13 de xuño de 2012
| data-arquivo = 04 de marzo de 2016
| url-arquivo = https://web.archive.org/web/20160304220717/http://dspace.usc.es/bitstream/10347/2438/1/9788498870602_content.pdf
| url-morta = yes
}}
* {{cita libro
| autor = Benavente Jareño, P. e Ferro Ruibal, X.
| url = http://www.cirp.es/pub/docs/frase/vaca.pdf
| título = O libro da vaca. Monografía etnolingüística do gando vacún
| ano = 2010
| publicación = [[Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades|CIRP]]
| id = ISBN 978-84-453-4948-9
}}
* {{cita libro
| autor = Becerra González, Juan José
| url = http://www.usc.es/export/sites/default/gl/servizos/snl/dinamizacion/descargas/Inseminacion_artificial_vaca.pdf 
| título = Inseminación artificial na vaca
| ano = 2011
| publicación = Universidade de Santiago de Compostela
| id = ISBN 978-84-9887-737-3
}}
* {{cita libro
| autor = Varios
| título = [[Enciclopedia Galega Universal]], artigo ''Vaca''
| ano = en liña
| publicación = Vigo: Ir Indo
| id = 
}}

=== Outros artigos ===
* [[Centro de Recursos Zooxenéticos de Galicia]].
* [[Minotauro]]
* [[Touro de Creta]]

=== Ligazóns externas ===
* [[Ficheiro:High-contrast-camera-video.svg|20px]] [http://www.crtvg.es/tvg/a-carta/capitulo-426-de-ben-falado-os-nomes-de-vacas ''Os nomes de vacas''], [[Xesús Ferro Ruibal]], ''[[Ben falado!]]'', 7.02.2011.
* [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?lin=s&p=has_linkout&id=9913 Vaca], no ''National Center for Biotechnology'' ([[NCBI]]) {{en}}
* [http://www.fao.org/docrep/W4988F/w4988f00.htm#Contents Documento sobre a alimentación dos bóvidos] da [[FAO]] {{fr}}

{{Razas autóctonas galegas}}
{{Etnografía galega}}
{{Control de autoridades}}

[[Categoría:Vacas| ]]
[[Categoría:Animais domésticos]]
[[Categoría:Animais descritos en 1827]]
[[Categoría:Artigos destacados]]
[[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]]
[[Categoría:Bovinos]]