Polvo de Gallina Negra

Polvo de Gallina Negra foi un grupo de arte feminista fundado polas artistas visuais mexicanas non obxectuais Maris Bustamante e Mónica Mayer en 1983, este foi o primeiro grupo de arte feminista en México.Ao longo de dez anos, traballaron realizando manifestacións, exposicións, conferencias, textos, participacións en medios de comunicación, performance, curaduría, arte postal, sobre todo –escribiu respecto diso Maris Bustamante—“crecemos mentres construïamos as nosas familias, divertímonos moitísimo descubrindo que a realidade social e cultural é penetrábel”.

Contexto

O setenta en México foron anos profundamente complexos social e politicamente, marcados pola crise incitada polo masacre de Tlatelolco. No campo da arte, a situación sociopolítica “define unha linguaxe plástica que busca a estreita relación entre o pobo, a política e a arte”.

Logo do auxe da Generación de la Ruptura (Xeración da Ruptura), nas décadas dos sesenta e setenta xurdiron unha serie de grupos artísticos en crítica aberta a esta corrente, ao considerala "elitista, apolítica e mercantilista". Os devanditos movementos foron coñecidos como Los Grupos. Estas agrupacións exploraron correntes como a performance, a arte non obxectual, e ocuparon soportes artísticos (obxectos, fotocopias) e espazos de exhibición diferentes (rúas, galerías alternativas).

Nestes anos, o movemento feminista en México experimentou un renacemento impulsado na súa maioría por mulleres universitarias, urbanas, de clase media e habitantes da Cidade de México. A primeira organización feminista desta segunda onda foi o Movimiento de Acción Solidaria (MAS, 1971) na que militaron Mónica Mayer e Ana Victoria Jiménez. Xurdiron logo o Movimiento Nacional de Mujeres (MNM, 1973), o Movimiento de Liberación de la Mujer (1974), o Movimiento Feminista Mexicano (MFM) e a Coalición de Mujeres Feministas, a mesma que en 1976 coordinaba o MNM, MFM, La Revuelta e o Colectivo de Mujeres. Dentro de todas estas organizacións participaron artistas que “achegaron coa súa creatividade nas pancartas das marchas e con accións”.

Especificamente, “en México, o xurdimento do fenómeno da arte feminista grupal deriva, por unha banda do proceso crítico cultural, aberto polo movemento de liberación da muller e a súa influencia sobre algunhas artistas; por outro, como resultado do curso de arte feminista (1982-1984) impartido por Mónica Mayer na Academia de San Carlos (ENAP-UNAM)”.

Así, como consecuencia destes encontros, fórmanse tres importantes grupos de arte feminista en México: Tlacuilas y retrateras (1983-1984), integrado por Ruth Albores, Consuelo Almeda, Karen Cordero, Ana Victoria Jiménez, Lorena Loaiza, Nicola Coleby, Marcela Ramírez, Isabel Restrepo, Patricia Torres, Elizabeth Valenzuela e Mónica Mayer, cuxo proxecto visual máis importante foi La fiesta de quince años (1984); Bio-arte (1983-1984) conformado por Guadalupe García, Laïta, Rose Van Lengen, Roselle Faure e Nunik Sauret, cuxas creacións oscilaban entre a pintura, o deseño de moda, a performance e o gravado; e Polvo de gallina negra (1983-1993) cuxo traballo xira en torno ao cuestionamento constante do rol da muller en México e a construción da imaxe feminina nos medios de comunicación así como a denuncia da violencia e o machismo.

Polvo de Gallina Negra (PGN)

No texto “Grupo Polvo de Gallina Negra 1983-1993” Maris Bustamante escribe que no ano de 1978 visitou o Museo de Arte Moderna na Cidade de México para ver a exposición Salón 77-78 Novas Tendencias e que a instalación de arte feminista “El Tendedero”, feita por Mónica Mayer, a impresionou moito. A peza era un tendedeiro no que colgaban papeliños en pinzas de madeira na que as espectadoras respondían á pregunta “Como muller, o que máis detesto da Cidade é…”, a resposta foi humillante:

“ao ter a oportunidade as mulleres falaron nun museo sobre a violencia doméstica, a falta de respecto, a fustrigación sexual e en xeral a discriminación clara e obvia que existe aínda no sistema social mexicano. Esa foi a segunda vez que sentín o desexo de facer algo artístico a través dunha posición política feminista. A primeira foi bastante dolorosa e foi cando puiden tomar distancia dos valores que aprendín na miña casa e contorna cultural inmediata, xa que como os valores eran tradicionais e verticais, decidín que por ser muller, tiña que axudarme para pasar moitas trancas que hoxe claramente definimos como de “procedencia de xénero”. Cando empecei a traballar comigo e o meu espectro de valores, entendín claramente que como eu, había millóns”.

Logo, en 1980, á mantenta dunha viaxe a Europa na que falarían de arte en México e o que estaba a suceder con diferentes grupos, Mónica Mayer e Víctor Lerma entrevistaron ao No Grupo. De acordo con Maris Bustamante, “aí foi cando as pezas se xuntaron e empezámonos a facer amigas, despois moi amigas e ao final, creo que ademais de cómplices, hoxe podo dicir que a considero como unha irmá”.

Nun país de realidades atravesadas por unha profunda guerra de clases, discriminación racial e valores lexitimados desde a oligarquía, as mulleres seguían sendo excluídas e atacadas polo simple feito de ser mulleres. A pesar de que se comezaba a dicir que as cousas cambiaran, o control, a restrición e o sometemento sustentado en estruturas patriarcais seguíalles facendo pagar prezos moi altos. Aínda que, Mayer e Bustamente tiñan un pouco máis de opcións por pertencer á clase media, elas sufrían ese control a través de chistes, ninguneos, humillación e exclusión.

Cando decidiron que chegara o momento de formar un grupo de arte feminista, convidaron como a sesenta amigas e coñecidas, todas relacionadas co medio artístico, ao departamento de Mónica Mayer na Narvarte. Con algunhas delas xa fixeran colaboracións, como a instalación colectiva para o Foro da Muller no Festival de Oposición en decembro de 1982 na que Magali Lara, Rowena Morales, Maris Bustamante, Adriana Slemenson e Mayer realizaron unha serie de camas para falar dos roles sexuais tradicionais. Así mesmo, a principios de 1983, Magali, Silvia Orozco, Carmen Boullosa e Mónica realizaron unha serie de vídeos para a exposición de Rowena Morales "Cartas a esa monja" no Museo Carrillo Gil. No entanto, a resposta non foi a que esperaban:

“Todas os presentes decidiron non participar connosco, e foron basicamente tres as razóns que deron para non formar parte do grupo: ‘o ser muller non me carrexa ningunha consecuencia adversa na miña decisión de ser artista’, ‘non me interesa aceptar temáticas feministas para introducilas nas miñas propostas artísticas, sería unha limitación’. Naquel tempo a maioría das galerías e dos museos estaban organizados por homes, así que outra das opinións foi: ‘se xa de por si é difícil ser convidada ás galerías, o recoñecerme publicamente como feminista complicaría as cousas’ (párr. 8)”.

Ao final, quedaron só Mónica Mayer, Maris Bustamente e a fotógrafa Herminia Dosal e o 21 de xuño de 1983 fundaron o grupo “Polvo de Gallina Negra”. Ao pouco tempo, Dosal deixou o grupo por non compartir ideas estéticas. Bustamente e Mayer continuaron coa idea e constituíronse como únicas integrantes do grupo. Os obxectivos principais do grupo foron:

1) Analizar a imaxe da muller na arte e nos medios de comunicación

2) Estudar e promover a participación da muller na arte e

3) Crear imaxes a partir da experiencia de ser muller nun sistema patriarcal, baseadas nunha perspectiva feminista e con miras a ir transformando o mundo visual para así alterar a realidade.

Respecto da decisión do nome, Maris Bustamente conta que varias foron as súas premisas:

“xa de por si nacer muller nesta sociedade segue sendo difícil; tamén desexabamos converternos en excelentes artistas visuais, a cousa complicábase, xa que ese é un reto até para os homes; e logo, para coroar os nosos desexos, o aceptarnos como artistas feministas nun país afundido no machismo patriarcal, onde as mulleres son educadas para auto desaparecer, pois a situación presentaba graos de complexidade adicional. O Polvo de Gallina Negra é un po de cor negra, que se vende moi barato nos mercados tradicionais e serve para protexerte contra o mal de ollo. Así que desde o principio xogamos co nome que escollemos, xa que sendo artistas visuais, estabamos protexidas desde o principio contra todos os feitizos posíbeis na nosa contra”.

A primeira performance de Polvo de Gallina Negra, aínda con Herminia Dosal, foi El respecto al derecho al cuerpo ajeno es la paz, realizada nunha manifestación feminista en contra da violencia cara á as mulleres que tivo lugar no 7 de outubro de 1983 no Hemiciclo a Juárez. Vestidas con traxes de bruxas e ao redor dunha pota, Dosal, Mayer e Bustamante prepararon unha apócema para facer mal de ollo aos violadores e repartíronlle ao público a beberaxe en sobreciños. A receita foi publicada na revista FEM e nunha axenda feminista en 1984.

En 1984, organizaron Las mujeres artistas o se solicita esposa na Biblioteca de México. Realizaron unha instalación e unha performance en torno ao traballo doméstico. Logo, baixo este mesmo título e patrocinadas pola Dirección General de Promoción Cultural do SEP, Bustamante e Mayer, ambas as dúas embarazadas, impartiron 36 conferencias performanceadas en diversos Conaleps e escolas de educación media e superior por todo o Estado de México. Nelas, analizaban o uso sexista da imaxe da muller nos medios e na arte e mostraban a obra de diversas artistas novas como Lourdes Grobet, Magali Lara ou Ana Vitoria Jiménez para así abrir a conversa respecto de temas que lles interesaban como a educación das nenas, a violencia ás mulleres, erotismo ou traballo doméstico. Mónica Mayer conta que “en máis dunha institución logramos que se prendesen os rapaces e entrasen en acaloradas discusións”.

Participaron tamén na La fiesta de quince anos con dous performances. A primeira consistiu en ler dúas narracións, unha de corte romántico e outra de corte erótico, que xiraban ao redor das fantasías amorosas de quinceañeiras. A outra performance consistiu na lectura do primeiro manifesto de arte feminista así como tres receitas de Polvo de Gallina Negra.

En 1987 desenvolveuse ¡MADRES!, un proxecto visual que levaron a cabo durante varios meses e que propuxo borrar os límites entre o que se considera ou non arte, como unha forma de integrar a arte e a vida xa que nese momento a maternidade era a columna vertebral de experiencia de ambas as artistas.

¡MADRES! constou de diversos sub-proxectos. O primeiro, foi unha serie de envíos de arte correo á comunidade artística, á prensa e ás feministas que abordaban aspectos varios da maternidade desde a relación coas nosas propias nais, até un suceso imaxinario no futuro no que nosas descendentes lograban destruír o arquetipo da nai.

Doutra banda, organizaron o Concurso Carta a mi madre, convocaron a todo o público a escribir unha carta con todo o que quixesen dicirlle á súa nai mais non se atreveron. Chegaron case 70 respostas.

Outro dos eventos, consistiu nunha velada nunha lectura de poesía respecto da maternidade na que participaron Perla Schwartz e Carmen Boullosa, entre outras.

Así mesmo, como parte do proxecto, tanto Maris soa como en conxunto con Mónica, realizaron unha serie de performances no Museo Carrillo Gil, a Esmeralda etc.

Maris Bustamante considera “que a performance de máis impacto foi a que fixemos en 1987, no programa de Televisa Nuestro mundo, dirixido e conducido polo xornalista Guillermo Ochoa”. O programa era visto a nivel nacional xa que tiña formato mixto, entre noticias e barra de mulleres. Como parte de  ¡MADRES!, as artistas, unha embarazada, Maris, e outra con bandullo de unicel, Mónica, converteron a Guillermo Ochoa, grazas a un bandullo postizo, en ‘Nai por un día’ e coroárono ‘Raíña do fogar’. O condutor seguiu entusiasta a performance e até tomou unhas pastillas para as náuseas que Mayer e Bustamente lle facilitaron. Tamén levaron a unha boneca de ventrílocuo cun parche no ollo, a mesma que facía referencia á ‘mala nai’ televisiva, Catalina Creel da novela “Cuna de lobos”. A performance foi gravada en directo da televisión e foi proxectada en distintos lugares. Calcúlase que pola hora e o día, o programa vírono ao redor de 200 millóns de espectadores.[1]

O proxecto ¡MADRES! concluíu cunha exposición de Mayer denominada Novela rosa o me agarró el arquetipo no Museo Carrillo Gil.

Despois de 1990 as actividades do grupo fixéronse esporádicas, sendo principalmente Mónica Mayer a que desenvolveu propostas ou textos en relación a este. No ano de 1993, oficialmente, as dous integrantes deron por terminadas as actividades do grupo.

Ao longo de dez anos de traballo, Polvo de Gallina Negra desenvolveu unha produción na que sobresaen dous trazos: o primeiro, o diálogo coa idiosincrasia mexicana, é dicir, o popular, a linguaxe, a imaxinaría; e o segundo, que se relaciona directamente co primeiro trazo, que é o uso do humor manifestado nos xogos de palabras, os dobres sentidos, etcétera.

De acordo con Mónica Mayer:

“aquí trabállase con moito sentido do humor e [...] atopamos que esta é a forma. O feminismo é un tema tan candente, e tan controvertido e tan difícil que si non utiliza o sentido do humor, a xente non óuveche ou che agride. A través do sentido do humor, da alegría nas manifestacións, do chiste, diso que é moi mexicano porque ademais dáse en todos os ámbitos. A través dese sentido do humor uno pódese comunicar”.

Obras

- Fundación do primeiro grupo de arte feminista en México chamado Polvo de Gallina Negra.

xuño, México, D.F.

- Participación do grupo na Marcha Feminista contra a Violación.

Realización de acción plástico-política no Hemiciclo a Juárez ante 1000 espectadores.

7 de outubro.

México, D.F.

(Acción plástico-política).

1984

- "De 3 en 3"

Programa de televisión de Patricia Berumen;

Canal 13, Imevisión.

con Ana Victoria Jiménez, sobre os Quince Años en la Mujer.

México, D.F.

(Entrevista e acción-performance).

- "A Brazo Partido"

programa de televisión de Martha de la Lama;

Canal 13, Imevisión.

México, D.F.

(Entrevista e acción-performance).

- "La Causa de las Mujeres"

Programa radiofónico en Radio Educación.

México, D.F.

(Entrevista)

- "Las Mujeres Artistas o Se solicita esposa"

Serie de 36 conferencias dadas en Conaleps e escolas de educación media e superior por todo o Estado de México, patrocinadas pola Dirección General de Promoción Cultural do SEP.

Estado de México.

(Conferencias-eventos con audiovisual).

- Primeiro Manifesto de Arte Feminista.

Lectura de "Las Recetas del Grupo Polvo de Gallina Negra", na clausura do evento de "Los Quince Años".

Escola de San Carlos

Academia 22

México, D.F.

(Lectura do manifesto).

- "Las Mujeres Artistas o Se solicita esposa"

Sobre o tema: O traballo doméstico.

Cos grupos de arte feminista: Polvo de Gallina Negra e Tlacuilas y Retrateras.

Inauguración e Clausura.

Biblioteca de México.

México, D.F.

(Instalación plástica e performances).

1985

- Participación do Grupo Polvo de Gallina Negra no vídeo realizado e producido por Luis Vitale, sobre a Arte Feminista, para circulalo a nivel latinoamericano.

(Performance para vídeo).

1987

- Magno proxecto: ¡Madres!

Este primeiro gran proxecto do grupo tivo Negra ataca de nuevo".

Concurso "Carta a mi madre".

(Sete envíos postais a 300 personalidades do medio intelectual mexicano: escritores, pintores, críticos e teóricos da arte)

2. Accións plásticas (performance):

Madres I. Accións en "La Esmeralda". Madres II. "Madre por un día".

Performance por televisión, no programa "Nuestro Mundo" de Guillermo Ochoa ao cal se lle nomeou Madre por un Día e embarazóuselle durante a emisión.

Madres III. Museo Carrillo Gil, conferencia-evento.

Madres IV. "Me fui a parir, gracias".

Auditorio da Universidade Autónoma Metropolitana, Azcapotzalco

México, D.F.

(Performance)

1988

- Finaliza o proxecto ¡Madres! co nacemento de Neus Valencia García de Bustamante, a segunda filla de Rubén Valencia e Maris Bustamante.

1990

- "Tres Madres Para un Desmadre"

Tres participacións do Grupo "Polvo de Gallina Negra" polo día das Nais:

1. "Madre sólo hay una"

"Las mujeres brujas y madres"

29 artistas plásticos na rúa de Monte Albán, entre Caleta e Obrero Mundial na colonia Narvarte.

Organizado por Dulce María López Vega e a Sociedade de Espectáculos.

(Instalación plástica)

2. "Performance gráfico para una madre" Museo das Culturas Populares Coyoacán.

(Instalación plástica e obxecto para ser colgado)

3. "Contra el arquetipo de la madre"

Programa de Patricia Berumen.Canal 7, Imevisión.

(Performance con fillas e nai mala)