Jura de la Constitución por S.M. la Reina Regente Doña María Cristina

Jura de la Constitución por S.M. la Reina Regente Doña María Cristina
Artista	Francisco Jover e Joaquín Sorolla
Data	1897
Técnica	óleo sobre lenzo
Dimensións	350 cm × 550 cm
Localización	Senado de España (Madrid)

Jura de la Constitución por S.M. la Reina Regente Doña María Cristina, é un cadro histórico de Joaquín Sorolla, quen seguiu bosquexos de Francisco Jover Casanova.

O cadro forma parte da colección das Cortes Xerais españolas. Exhíbese no Salón de Pasos Perdidos do Senado.

Contexto histórico[editar | editar a fonte]

A saúde de Afonso XII deteriorouse con rapidez durante o verán de 1885 por mor da tuberculose. O agravamento do seu estado a finais de setembro desatou unha gran preocupación entre as elites da Restauración con respecto á continuidade da monarquía. O rei, que aínda non cumprira vinte e oito anos, tiña dúas fillas de curta idade, as infantas María de las Mercedes e María Teresa. A súa esposa, María Cristina de Habsburgo, estaba embarazada de poucas semanas.

Afonso XII morreu o 25 de novembro e o futuro Afonso XIII nacería o 17 de maio do ano seguinte. Como único herdeiro varón da Coroa, foi proclamado rei de inmediato. Os dous partidos que sostiñan o sistema da Restauración, o liberal e o conservador, conxuráronse para dar continuidade ao sistema de alternancia no goberno que comezara a ensaiarse a inicios da década. Á morte do rei, Cánovas dimitiu como presidente do consello de ministros e cedeu o cargo a Sagasta, xefe dos liberais. Este gobernaría durante cinco anos, en que se aprobou o sufraxio universal masculino, a reforma do Código Civil ou unha lei de asociacións que permitiu legalizar sindicatos e partidos políticos de carácter obreiro.

A obra[editar | editar a fonte]

Encargo do cadro e realización[editar | editar a fonte]

O cadro foi encargado polo Congreso dos Deputados a José María Casado del Alisal en 1886, pero este morreu aos poucos meses, sen sequera comezalo. O encargo pasou ao pintor alacantino Francisco Jover Casanova. Jover realizou varios estudos preparatorios, pero morreu en 1890 sen rematalo. Escolleuse entón a Joaquín Sorolla, que fora discípulo de Jover. Tras recibir unha prema en 1893, Sorolla foi dilatando a entrega definitiva do cadro até finais de 1897.

Sorolla recibiu polo traballo as quince mil pesetas que restaban por pagar a Jover. O cadro recibiu críticas moi positivas, destacándose a súa capacidade para transmitir a solemnidade do acto.

Descrición[editar | editar a fonte]

Trátase dun óleo sobre lenzo, rectangular e de gran formato, pois mide 3’5 metros de alto e 5’5 metros de longo. Nel, represéntase un dos puntos centrais da etapa da Restauración, a cerimonia de recoñecemento de María Cristina de Habsburgo como raíña rexente de España. A cerimonia celebrouse no Congreso dos Deputados o mércores 30 de decembro de 1885, un mes despois da morte de Afonso XII. O cadro recolle o momento en que a súa viúva xura observar fidelidade ao herdeiro da coroa é á Constitución de 1876.

A luz concéntrase na man dereita da rexente, estendida sobre o exemplar dos Evanxeos que Cánovas del Castillo. O protagonismo de Cánovas, que fora o principal artífice da Constitución de 1876, explícase pola súa condición de presidente do Congreso dos Deputados no momento da cerimonia.

O cadro é un retrato de grupo onde aparecen, perfectamente caracterizados, algunhas das personalidades máis relevantes da política, o exército e a familia real. As tres figuras da esquerda que custodian a coroa real son as fillas de Isabel II, irmás do rei falecido, e o fillo da duquesa de Montpensier, curmán do rei. María Cristina ampara coa súa man esquerda á máis pequena das súas fillas, en tanto María de las Mercedes, princesa de Asturias, sitúase de fronte ao espectador.

Ao fondo, na primeira ringleira dos políticos que observan a escena, agrúpase o goberno. Sagasta, presidente do Consello, aparece un paso por diante, expectante. Na esquina inferior dereita, un grupo de militares asiste á escena liderado por Martínez-Campos. No pronunciamento de Sagunto de decembro de 1874, o xeneral exixira o regreso de Afonso de Borbón á España para ser proclamado rei, no que supuxo a restauración dos Borbóns no trono tralas experiencias fracasadas da I República e o reinado de Amadeo de Savoia.

O grupo de militares xunto cos tres persoeiros da familia real no outro lado do cadro axuda a definir un triángulo que ten a súa cúspide xusto enriba do libro no que xura María Cristina. Desta maneira, diríxese a atención do espectador cara o acto central do xuramento.

Por último, nun estreito friso na marxe superior do cadro, ábrese a tribuna de invitados. Ateigada de espectadores de ambos sexos, a maior parte deles cos trazos do rostro sen definir, simboliza a presenza do pobo español no acto.

Significado político e cultural[editar | editar a fonte]

Pola súa insistencia no acto do xuramento o cadro suliña o compromiso da monarquía co sistema da Restauración. O punto central do sistema político deseñado por Cánovas na Constitución de 1876 era a repartición do poder entre a monarquía e o parlamento, en representación da burguesía do país.

En segundo lugar, o cadro expresa a continuidade da dinastía. De aí o lugar preeminente que se concede a María Cristina, que actúa de nexo entre un rei finado, Afonso XII, e un sucesor que está por nacer, Afonso XIII. Reforza esta idea a relevancia que se concede a outras persoas da familia real, en especial as infantas, e a presenza da coroa na esquina inferior esquerda.

Aínda que no momento da entrega do cadro Afonso XIII contaba xa case doce anos, seguía existindo o risco de que a súa morte puidese desatar un conflito sucesorio ou afectar á estabilidade do sistema. Con Isabel II aínda viva –morrería no exilio parisiense en 1904– seguía presente a lembranza do seu derrocamento. O carlismo conservaba o seu vigor; con el a idea dunha monarquía tradicionalista. No outro extremo do espectro político, os republicanos gozaban de gran predicamento entre as clases medias e traballadoras, en especial nas cidades. Así mesmo, os sindicatos anarquistas e socialistas comezaban a espallar o ideal revolucionario.

O cadro pretendía construír unha imaxe favorábel da rexente. A raíña, retratada no momento previo a pronunciar o xuramento, baixa a cabeza en tanto a ollada dos presentes se concentra nas súas palabras. A expresión da raíña contén o dó pola morte do seu marido, a submisa aceptación do cargo e o acatamento da Constitución. Así mesmo, tamén se quere destacar a súa dignidade e prestancia. O cadro non esquece as súas cualidades como nai, ao representala rodeada das súas fillas. Todas tres gardan loito rigoroso polo monarca.

A disposición da raíña e das infantas no cadro de Sorolla garda certas similitudes coa que se presenta en O último bico. Esta obra de Juan Antonio Benlliure, adquirida polo Estado na Exposición Nacional de Pintura de 1887, representa a Afonso XII morto na súa cama. O foco do cadro está na cara do rei. Ao seu carón aparece a súa viúva, co rostro inclinado, completamente tapado polo pano con que seca os ollos. Como no cadro de Sorolla rodéana as súas fillas, unha enfronte da outra. María Cristina ampara co seu brazo á pequena, María Teresa, de costas ao espectador. O rostro de María de las Mercedes, de fronte ao espectador, vólvese neste cadro cara a súa nai.

Tendo en conta a estreita relación entre Sorolla e os Benlliure, valencianos coma el, non é de descartar que coñecese o cadro. Sorolla, que contaba vinte e dous anos á morte de Afonso XII, tiña que coñecer ben o contexto político que rodeou á morte do rei. Tampouco lle serían descoñecidas as numerosas ilustracións que se publicaron na prensa imaxinando os últimos momentos do rei falecido e describindo os seus funerais. Estas informacións presentan a María Cristina desconsolada ao pé do leito de morte de Afonso XII. Tratábase desta maneira de humanizar e realzar a figura da rexente, que fora criticada pola súa frialdade e pola súa incapacidade para concibir herdeiros varóns ao trono, cando Afonso contaba xa cun par de fillos ilexítimos. Afonso era un rei moi popular nun momento en que os medios escritos gozaban de gran popularidade: estes ocupáronse de recoller os momentos máis solemnes e festivos da súa vida, así como a súa gran implicación en obras de filantropía.

En suma, o cadro recolle magnificamente o pacto entre o exército, a clase política e a familia real para consolidar unha monarquía constitucional, coa aquiescencia das elites sociais que asisten ao acto desde a tribuna. Neste sentido, ademais das persoas retratadas e da posición que se lles outorga, non se poden obviar dous detalles de aparencia menor. Ás costas de María Cristina preside o salón un tapiz de vivas cores vermellas co escudo monárquico. En tanto, ao fondo, aprécianse con claridade os nomes de Porlier, Lacy, Álvarez Acevedo, Riego e o Empecinado inscritos nunha placa metálica na parede. Trátase de cinco militares executados na segunda e terceira década do XIX por opoñerse ao absolutismo de Fernando VII. A nitidez con que se le a placa subliña o respecto da rexente polos principios constitucionais.

Contextualización do cadro na carreira de Sorolla[editar | editar a fonte]

Tanto pola súa temática dun interior como polo tratamento da cor e da luz, a Xura é un cadro singular na obra de Sorolla. O cadro foi pintado nun momento en que Sorolla se debatía entre os cadros costumistas e naturalistas que sentaran a súa fama nos anos iniciais da década dos noventa e os cadros luministas que se adoitan identificar co pintor valenciano, que teñen os seus primeiros logros en obras de mediados desta década, como Cosendo a vela.

A Xura garda máis relación cos cadros de inicios da década, que empregan unha linguaxe tradicional na pintura realista da segunda metade do XIX. O uso desta linguaxe non ten porque indicar que a obra estivese completa ou case rematada a principios da década, senón que vén dado pola solemnidade que necesita un encargo institucional, a relevancia figuras retratadas e a propia temática da obra, que se desenvolve nun ambiente de tristeza e incerteza provocado polo pasamento do rei.

Por tanto, na paleta de cores predomina o negro nos vestidos de loito e o azul escuro dos traxes de políticos e militares. Só o encarnado da alfombra é máis vivo, e aínda así o pintor encárgase de darlle un aire sombrío facendo que predomine unha tonalidade granate. Nin sequera nos puntos en que se reflicte a luz, como os espellos, as espadas dos militares ou os accesorios de seda ou metal na vestimenta dos asistentes, se permite Sorolla grandes xogos de luminosidade posimpresionista.

Outra Margarita (1892)
Bicando a reliquia (1893)
Trata de brancas (1894)
Nai (1895)
Cosendo a vela (1896)

A pesar do uso desta linguaxe tradicional, o cadro está exento da crítica social que preñaba os cadros do valenciano da primeira metade dos noventa. Tamén resulta peculiar polo seu formato. Sorolla traballara preferentemente obras de pequeno e mediano formato até entón. A pesar de todo, o pintor mostra un gran dominio da composición e da técnica. Ás calidades dos obxectos, en especial dos traxes e do mobiliario, súmase a precisión dos retratos. En total figuran no cadro, con trazos individualizados e recoñecíbeis, unhas setenta persoas, das cales vinte e catro no primeiro plano ou no plano medio, de tamaño natural ou pouco inferior, e outras corenta e tantas nas tres ringleiras en que se aliñan os políticos máis destacados do momento.

En suma, o cadro mostra un pintor en pleno apoxeo, capaz de cinxirse aos códigos realistas e solemnes da pintura institucional ao tempo que crea unha imaxe de gran forza plástica. O espectador, como os asistentes á cerimonia, permanece expectante ás palabras que debe pronunciar María Cristina. O uso dos obxectos e a disposición das figuras evoca en todo momento aos dous grandes ausentes da escena, o monarca falecido e o seu herdeiro. Todos estes aspectos dotan á obra da tensión xusta e da capacidade de simbolizar unha época, até o punto de que se trata dun dos cadros máis socorridos cando se trata de ilustrar a Restauración.

Véxase tamén[editar | editar a fonte]

Bibliografía[editar | editar a fonte]

Moreno-Seco, Mónica (xullo-decembro 2009). "Discreta regente, la austriaca o Doña Virtudes. Las imágenes de María Cristina de Habsburgo" (PDF). Historia y Política (en castelán) (22): 159–184. ISSN 1575-0361.
Gómez Ochoa, Fidel: "El conservadurismo canovista y los orígenes de la Restauración", en Suárez Cortina, Manuel e outros (1997): La Restauración, entre el liberalismo y la democracia, capítulo 2, pp. 109-155. Madrid, Alianza Editorial, ISBN 84-206-2890-5.

Ligazóns externas[editar | editar a fonte]

Carta de Joaquín Sorolla ao presidente do Senado do 7 de febreiro de 1898, solicitando se lle conceda a propiedade intelectual do cadro.
Video La 'Jura de la Regente María Cristina' por Emilio Lara, en RTVE Play (3-12-2022).
Conferencia de Emilio Lara "Jura de la Constitución por S.M. la Reina Regente Doña María Cristina", dentro do ciclo de conferencias Arte e Historia en el Senado, 21 de maio de 2019, en YouTube