Ver o código fonte de "Lingua samoana"

{{Info lingua
| nome        = Samoano
| nomenativo  = Gagana Samoa
| pronuncia   = 
| outrosnomes = 
| corfamilia  = Austronesia
| estados     = [[Samoa]]<br/>[[Samoa Americana]]<br/>[[Nova Zelandia]]<br/>[[Tonga]]{{cómpre referencia}}
| falantes    = 370.337
| posición     = ''Non está entre as 100 máis faladas
| familia     = [[Linguas austronesias|Austronesio]]<br />
&nbsp;[[Linguas malaio-polinesias|Malaio-Polinesio]]<br />
&nbsp;&nbsp;[[Grupo malaio-polinesio nuclear|Malaio-Polinesio Nuclear]]<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;Malaio-polinesio centro-oriental<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Malaio-polinesio oriental<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Linguas oceánicas|Oceánico]]<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Oceánico centro-oriental<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Oceánico remoto<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Pacífico Central<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Fidxiano oriental-polinesio<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Linguas polinesias|Polinesio]]<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Polinesio nuclear<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Samoico<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Samoano'''
| escrita     = [[Alfabeto latino]]
| oficial     = [[Samoa]]<br/>[[Samoa Americana]]
| regulador   = ''Sen regulador oficial
|iso1=sm|iso2=smo|iso3=smo
|mapa = [[Ficheiro:Idioma samoano.PNG|250px]]
| status      = [[Ficheiro:Lang Status 99-NE.svg|250px]]<br /><center>{{small|O samoano está clasificado como "en estado seguro" polo [[Libro Vermello das Linguas Ameazadas]] da [[UNESCO]]<ref>{{Cita web|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000187026|título=Atlas of the world's languages in danger|autor=Moseley, Christopher e Nicolas, Alexandre|páxina-web=unesdoc.unesco.org|dataacceso=11 de xullo de 2022}}</ref>}}</center>
}}
O '''idioma samoano ''(gagana Samoa)''''' é unha [[idioma|lingua]] [[Linguas austronesias|austronesia]] do grupo [[linguas malaio-polinesias|malaio-polinesio]] oriental, orixinaria de [[Samoa]] e falada principalmente nese país, na veciña colonia estadounidense de [[Samoa Americana]] e en [[Nova Zelandia]].

== Clasificación ==
O samoano é unha das [[linguas polinesias]], grupo que teoricamente se orixinou a partir dunha lingua chamada [[protopolinesio]]. Crese que esta protolingua xurdiu na área de [[Fidxi]], [[Tonga]] e Samoa arredor do 1500&nbsp;a.&nbsp;C. e que un milenio despois ou algo máis tarde deuse a separación entre o prototónguico, lingua nai do [[lingua tongana|tongano]] e o [[lingua niuana|niuano]] e o protopolinesio nuclear, orixe á súa vez de todas as demais linguas do grupo.<ref name="Otsuka">{{Cita web|apelidos = Otsuka|nome = Yuko|título = History of Polynesian Languages|ano = 2005|editor = University of Hawai'i|url = http://www2.hawaii.edu/~yotsuka/course/PN_history.pdf|dataacceso = 22 de abril de 2012|urlarquivo = https://web.archive.org/web/20060911211548/http://www2.hawaii.edu/%7Eyotsuka/course/PN_history.pdf|dataarquivo = 11 de setembro de 2006|urlmorta = yes}}</ref> Os falantes destas protolinguas iniciaron a súa expansión cara ao leste desde Tonga e Samoa e alcanzaron primeiro a Polinesia Central ([[Illas da Sociedade]], [[Illas Cook]] e as [[Illas Marquesas|Marquesas]]); e uns séculos máis tarde continuaron as súas migracións e chegaron finalmente ás [[illas Hawai]], a [[illa de Pascua]] e a [[Nova Zelandia]].

De acordo co sistema de clasificación tradicional de linguas polinesias, o samoano forma parte das [[linguas samoicas]] que son unha das dúas pólas descendentes do protopolinesio nuclear. Segundo un sistema de clasificación revisado, proposto por Jeff Marck en "''Topics in Polynesian language and culture history''" (2000), o samoano descende do protoelliseano, que á súa vez sería unha das once ramas do protopolinesio nuclear e incluiría ademais o elliseano exterior e as linguas polinesias orientais.<ref name="Otsuka" />

Entre os cambios de son que presenta o samoano con respecto ás formas reconstruídas do propopolinesio atópanse a neutralización de /ɾ/ e /l/ nun único son /l/ e a mudanza de /k/ pola oclusiva glotal /ʔ/. Pola contra, permaneceu a fricativa /s/ que noutras linguas foi substituída por /h/.

== Fonoloxía e escritura ==
Os [[fonema]]s do samoano son 16, 5 [[vogal|vogais]] e 10 [[consoante]]s. Escríbese cun [[alfabeto latino]] de 16 letras, unha para representar cada fonema: '''a''', '''f''', '''g''', '''i''', '''l''', '''m''', '''n''', '''o''', '''p''', '''s''', '''t''', '''u''', '''v''' e ''' ' '''. Adicionalmente existen as letras h, k e r para escribir [[préstamo lingüístico|préstamos]] doutras linguas.<ref>{{Cita web| autor = Omniglot. Writing Systems and Languages of the World |título = Samoan (Gagana Samoa)| url = http://www.omniglot.com/writing/samoan.htm|dataacceso = 22 de abril de 2012}}</ref>

As cinco vogais poden ser breves ou longas, no segundo caso márcanse cun [[macron]] ( ¯ ). Estas diferenzas de lonxitude vocálica teñen carácter fonético e permiten distinguir palabras.

{| class="wikitable"
|
! [[consoante bilabial|bilabial]]
! [[consoante labiodental|labiodental]]
! [[consoante alveolar|alveolar]]
! [[consoante velar|velar]]
! [[consoante glotal|glotal]]
|-
! align="right" | [[nasal]]
| align="center" | m
| align="center" | 
| align="center" | n
| align="center" | ŋ
| align="center" | 
|-
! align="right" | [[oclusiva]]
| align="center" | p
| align="center" | t
| align="center" | 
| align="center" | 
| align="center" | ʔ
|-
! align="right" | [[fricativa]]
| align="center" | 
| align="center" | f&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;v
| align="center" | s
| align="center" | 
| align="center" | 
|-
! align="right" | [[consoante vibrante|vibrante]]
| align="center" | 
| align="center" |
| align="center" | l
| align="center" |
| align="center" | 
|}

A consoante [[nasal velar]] /ŋ/ escríbese cun '''g''' e a [[oclusiva glotal xorda]] /ʔ/ mediante o símbolo ''' [[ʻokina|ʻ]] '''. As demais letras representan os mesmos valores que teñen no [[Alfabeto Fonético Internacional]].

A formación de sílabas é bastante restritiva pois, como en todas as linguas polinesias, as consoantes só poden estar no principio da sílaba e non poden estar en grupos. As vogais poden ir soas ou acompañadas dunha consoante e outra vogal. Segundo isto, as sílabas posibles son vogal, vogal-vogal, consoante-vogal e consoante-vogal-vogal.

O acento usualmente ponse na penúltima sílaba, aínda que existen varias excepcións: acentúase a última sílaba de palabras terminadas en vogal longa, en [[ditongo]] ou cando se desexa salientar un termo. Ademais as palabras compostas reteñen os seus acentos.<ref>{{cita libro| autor = Pratt, George| capítulo =Syllable. Accent|url-capítulo=http://nzetc.victoria.ac.nz/tm/scholarly/tei-PraDict-c1-2-1.html| título = A Grammar and Dictionary of the Samoan Language, with English and Samoan Vocabulary. Third and Revised Edition| ano = 1984| editor = Papakura: R.McMillan }}</ref>

== Gramática ==
=== Xénero e número ===
No samoano non existe o [[xénero gramatical]], que é unha división das palabras en clases frecuente en moitos idiomas e que non necesariamente coincide co xénero natural (sexo).

O sexo de persoas, animais e algunhas plantas indícase por medios léxicos, xa sexa usando termos diferentes (''tane'', "home", ''fafine'', "muller") ou antepoñendo os adxectivos ''po'a'', "macho" e ''fafine'', "femia".<ref name="PrattNoun">{{cita libro| autor = Pratt, George| capítulo = Words. 2. The Noun|url-capítulo=http://www.nzetc.org/tm/scholarly/tei-PraDict-c1-3-2.html| título = A Grammar and Dictionary of the Samoan Language, with English and Samoan Vocabulary. Third and Revised Edition| ano = 1984| editor = Papakura: R.McMillan }}</ref>

Nos [[pronome]]s persoais e posesivos existen tres gradacións de [[número gramatical|número]]: singular, dual e plural, que se indican mediante palabras diferentes para cada unha. En cambio, nos [[substantivo]]s o singular e o plural sinálanse por medio de artigos e outros determinantes e non hai o dual propiamente dito.

=== Pronomes ===
Os [[pronome persoal|pronomes persoais]] do samoano teñen tres persoas: primeira, segunda e terceira; tres gradacións de número: singular, dual e plural. Ademais, fai distinción entre primeira persoa inclusiva<ref>Na primeira persoa inclusiva singular, o falante expresa a súa implicación emocional na oración.</ref> (o oínte forma parte dela) e primeira persoa exclusiva (o oínte non forma parte).

{| class="wikitable"
|
! singular
! dual
! plural
|-
! align="right" | primeira persoa
| align="center" | ''inclusiva:'' tā<br />''exclusiva:'' 	a’u , 'ou
| align="center" | ''incl.:'' tā, tā'ua<br />''excl.:'' mā, mā'ua
| align="center" | ''incl.:'' tātou<br />''excl.:'' mātou
|-
! align="right" | segunda persoa
| align="center" | ’oe, ’e
| align="center" | ’oulua
| align="center" | ’outou, tou
|-
! align="right" | terceira persoa
| align="center" | ia, na
| align="center" | lā’ua
| align="center" | lātou
|}

== Notas ==
{{Listaref}}
== Véxase tamén ==
{{interWiki|code=sm}}
=== Outros artigos ===
* [[Wikipedia en samoano]]
=== Bibliografía ===
* {{cita libro| apelidos = Pratt| nome = George| título = A Grammar and Dictionary of the Samoan Language, with English and Samoan Vocabulary. Third and Revised Edition| ano = 1984 | editor = Papakura: R.McMillan| url=http://www.nzetc.org/tm/scholarly/tei-PraDict.html}}

=== Ligazóns externas ===
* [https://web.archive.org/web/20040412195550/http://www.websters-online-dictionary.org/definition/Samoan-english/ Dicionario samoano-inglés]

{{Control de autoridades}}

{{ORDENAR:Samoano}}
[[Categoría:Lingua samoana| ]]
[[Categoría:Linguas polinesias]]
[[Categoría:Linguas de Nova Zelandia]]
[[Categoría:Linguas de Samoa]]
[[Categoría:Linguas da Samoa Americana]]
[[Categoría:Linguas de Tonga]]