Ver o código fonte de "Liberalismo"

{{1000}}
[[Ficheiro:Monumento-detalle-1812.jpg|miniatura|Figuras alegóricas do [[Monumento á Constitución de 1812]] en [[Cádiz]].]]
O '''liberalismo''' é unha corrente de pensamento [[filosofía|filosófica]] e unha [[ideoloxía]] que ten a [[liberdade]] e [[igualdade]] fronte á lei como os principais valores políticos e baséase nunha fe optimista na [[natureza]] e na súa crenza da [[razón]], ten a súa orixe na [[Ilustración]] europea e enfatiza os dereitos individuais, preconiza unha sociedade baseada na liberdade de pensamento, na limitación do poder, no goberno da lei, no libre mercado que soporte a empresa privada e nun sistema transparente de goberno no cal se protexan os dereitos de todos os cidadáns. O [[radicalismo]] é unha ideoloxía liberal progresista nalgúns países difícil de distinguir do liberalismo clásico. 

Así mesmo o liberalismo é unha [[filosofía]] [[Filosofía política|política]] e [[ética|moral]] baseada nos [[Dereitos individuais|dereitos do individuo]], a [[liberdade]], o [[consentimento dos gobernados]], a [[igualdade política]] e a [[igualdade ante a lei]].<ref>"liberalismo: En xeral é a crenza de que o obxectivo da política é preservar os dereitos individuais e maximizar a liberdade de elección." ''Concise Oxford Dictionary of Politics'', Iain McLean and Alistair McMillan, Third edition 2009, {{ISBN|978-0-19-920516-5}}.</ref><ref name="wpt">{{cita libro |cita=racionalismo político, hostilidade á autocracia, aversión cultural ao conservadurismo e á tradición en xeral, tolerancia e ... individualismo. |first=John |last=Dunn |title=Western Political Theory in the Face of the Future |url=https://archive.org/details/westernpolitical0000dunn |date=1993 |publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-0-521-43755-4}}</ref><ref>"Facendo unha chiscadela á definición do comportamento altruísta de [[Robert Trivers]" ({{Harvnb|Trivers|1971|p=35}}), [[Satoshi Kanazawa]] define o liberalismo (en contraposición ao conservadurismo) como "a preocupación xenuína polo benestar doutros xeneticamente non relacionados e a vontade de contribuír con maiores proporcións de recursos privados para o benestar desoutros..." ({{Harvnb|Kanazawa|2010|p=38}}).</ref> Os liberais defenden diversos puntos de vista en función da súa interpretación destes principios, pero en xeral apoian a [[propiedade privada]], a [[economía de mercado]], os dereitos individuais (incluídos os [[Dereitos civís e políticos|dereitos civís]] e os [[dereitos humanos]]), a [[democracia liberal]], o [[laicismo]], o [[estado de dereito]], a [[liberdade económica]] e a [[liberdade política]], a [[liberdade de expresión]], a [[liberdade de prensa]], a [[dereito de reunión|liberdade de reunión]] e a [[Liberdade de culto|liberdade relixiosa]],
{{refn|<ref name="wpt" /><ref name="Nader Hashemi">{{cita libro |url=https://books.google.com/books?id=UkVIYjezrF0C&q=liberalism+secularism |first=Nader |last=Hashemi |title=Islam, Secularism, and Liberal Democracy: Toward a Democratic Theory for Muslim Societies |publisher=[[Oxford University Press]] |cita=A democracia liberal necesita unha forma de laicismo para sosterse |year=2009 |isbn=978-0-19-971751-4 |via=[[Google Books]]}}</ref><ref name="Kathleen G. Donohue">{{cita libro |url=https://books.google.com/books?id=htuTnexZAo8C&q=liberalism+freedom+of+religion&pg=PA1 |first=Kathleen G. |last=Donohue |title=Freedom from Want: American Liberalism and the Idea of the Consumer |series=New Studies in American Intellectual and Cultural History |publisher=[[Johns Hopkins University Press]] |cita=Tres deles -liberdade fronte ao medo, liberdade de expresión e liberdade relixiosa- son fundamentais para o liberalismo desde hai moito tempo. |isbn=978-0-8018-7426-0 |data=19 de decembro de 2003 |data-acceso=29 de xuño do 2023 |via=[[Google Books]]}}</ref><ref name="The Economist">{{cita novas |url=https://books.google.com/books?id=KBzHAAAAIAAJ&q=liberalism+freedom+of+religion |title=The Economist, Volume 341, Issues 7995–7997 |newspaper=[[The Economist]] |cita=Os tres comparten a crenza na sociedade liberal tal e como se definiu anteriormente: unha sociedade que proporciona un goberno constitucional (gobernado pola lei, non polos homes) e liberdade de relixión, pensamento, expresión e interacción económica; unha sociedade na que ... . |year=1996 |data-acceso=29 de xuño do 2023 |via=[[Google Books]]}}</ref><ref name="Sheldon S. Wolin">{{cita libro |url=https://books.google.com/books?id=ndAdGl8ScfcC&q=liberalism+freedom+of+religion&pg=PA525 |first=Sheldon S. |last=Wolin |title=Politics and Vision: Continuity and Innovation in Western Political Thought |publisher=[[Princeton University Press]] |cita=Entre os dereitos máis citados figuran a liberdade de expresión, de prensa, de reunión, de relixión, de propiedade e de procedemento. |isbn=978-0-691-11977-9 |year=2004 |data-acceso=29 de xuño do 2023 |via=[[Google Books]]}}</ref><ref name="Edwin Brown Firmage, Bernard G. Weiss, John Woodland Welch">{{cita libro |url=https://books.google.com/books?id=mQJgnEITPRIC&q=liberalism+freedom+of+religion&pg=PA366 |first1=Edwin Brown |last1=Firmage |first2=Bernard G. |last2=Weiss |first3=John Woodland |last3=Welch |title=Religion and Law: Biblical-Judaic and Islamic Perspectives |publisher=[[Eisenbrauns]] |cita=Non é necesario expoñer os fundamentos e principios do liberalismo moderno, que fai fincapé nos valores da liberdade de conciencia e a liberdade relixiosa. |isbn=978-0-931464-39-3 |year=1990 |data-acceso=29 de xuño do 2023 |via=[[Google Books]]}}</ref><ref name="John Joseph Lalor">{{cita libro |url=https://archive.org/details/cyclopaediapoli00lalogoog |page=[https://archive.org/details/cyclopaediapoli00lalogoog/page/n758 760] |first=John Joseph |last=Lalor |author-link=John Joseph Lalor |title=Cyclopædia of Political Science, Political Economy, and of the Political History of the United States |publisher=Nabu Press |cita=A democracia vincúlase a unha forma de goberno: o liberalismo, á liberdade e ás garantías de liberdade. Ambos poden coincidir; non son contraditorios, pero tampouco son idénticos nin están necesariamente relacionados. Na orde moral, o liberalismo é a liberdade de pensar, recoñecida e practicada. Este é o liberalismo primordial, xa que a liberdade de pensar é en si mesma a primeira e máis nobre das liberdades. O home non sería libre en ningún grao nin en ningunha esfera de acción, se non fose un ser pensante dotado de conciencia. A liberdade de culto, a liberdade de ensino e a liberdade de prensa son as liberdades que se derivan máis directamente da liberdade de pensar.. |year=1883 |data-acceso=29 de xuño do 2023}}</ref><ref>{{Cita web |title=Liberalism |url=https://www.britannica.com/topic/liberalism |access-date=2021-06-16 |website=Encyclopedia Britannica |language=en}}</ref>}} [[goberno constitucional]], [[Dereito á intimidade|dereitos de privacidade]], e normativa sobre o papel da tecnoloxía nos sectores privado e público.<ref>{{cita libro |title=The Desk Encyclopedia of World History |publisher=[[Oxford University Press]] |year=2006 |isbn=978-0-7394-7809-7 |editor-last=Wright |editor-first=Edmund |location=New York |pages=374}}</ref> O liberalismo cítase con frecuencia como a [[ideoloxía]] dominante da [[Idade Moderna|historia moderna]].<ref name=":1">Wolfe, p. 23.</ref><ref name=":2">Adams, p. 11.</ref>

O liberalismo converteuse nun [[movemento político]] distinto no [[Ilustración|século das luces]], gañando popularidade entre os filósofos e economistas de [[occidente]]. O liberalismo pretendía substituír as [[Norma social|normas]] de [[Nobreza|privilexio hereditario]], [[relixión de estado]], [[monarquía absoluta]], [[dereito divino dos reis]] e [[tradicionalismo|conservadurismo tradicional]] pola [[democracia representativa]], o estado de dereito e a igualdade ante a lei. Os liberais tamén acabaron coas políticas [[Mercantilismo|mercantilistas]], [[Monopolio legal|monopolios reais]] e outras [[barreira comercial|barreiras comerciais]], promovendo no seu lugar o libre comercio e a mercantilización.<ref name="Gould, p. 3"/> A miúdo atribúese ao filósofo [[John Locke]] a fundación do liberalismo como unha tradición distinta baseada no ''[[contrato social]]'', argumentando que cada home ten [[Dereitos naturais e legais|dereito natural]] a [[a vida, a liberdade e a propiedade]], e os gobernos non deben violar estes [[dereitos]].<ref>{{cita libro |cita=Toda a humanidade... sendo todos iguais e independentes, ninguén debe prexudicar a outro na súa vida, saúde, liberdade ou posesións... |first=John |last=Locke |author-link=John Locke |title=Second Treatise of Government|url=https://archive.org/details/secondtreatiseof07370gut }}</ref> Mentres que a [[liberalismo gladstoniano|tradición liberal británica]] fixo fincapé na expansión da democracia, o [[liberalismo e radicalismo en Francia|liberalismo francés]] fixo fincapé no rexeitamento do [[autoritarismo]] e está vinculado a [[nacionalismo|construción nacional]].<ref name="Kirchner, p. 3">Kirchner, p. 3.</ref>

Líderes da [[Revolución Gloriosa]] británica de 1688,<ref>{{cita libro |url=https://archive.org/details/1688firstmodernr00stev |title=1688: The First Modern Revolution |first=Steven |last=Pincus |year=2009 |publisher=[[Yale University Press]] |isbn=978-0-300-15605-8 |data-acceso=29 de xuño do 2023}}</ref> da [[Revolución Americana]] de 1776 e da [[Revolución Francesa]] de 1789 utilizaron a filosofía liberal para xustificar o derrocamento armado da [[soberanía]] real. No século XIX establecéronse gobernos liberais en [[Liberalismo en Europa|Europa]] e [[Liberalismo e conservadurismo na América Latina|América do Sur]], e consolidouse xunto ao [[republicanismo nos Estados Unidos]].<ref>{{cita libro |first=Milan |last=Zafirovski |title=Liberal Modernity and Its Adversaries: Freedom, Liberalism and Anti-Liberalism in the 21st Century |url=https://books.google.com/books?id=GNlT9Qho0tAC&pg=PA237 |year=2007 |publisher=[[Brill Publishers|Brill]] |page=237 |isbn=978-90-04-16052-1 |via=[[Google Books]]}}</ref> Na [[época vitoriana]], en Gran Bretaña, utilizouse o liberalismo para criticar ao poder político, apelando á ciencia e á razón en nome do pobo.<ref>{{cita xornal |last1=Eddy |first1=Matthew Daniel |title=The Politics of Cognition: Liberalism and the Evolutionary Origins of Victorian Education |journal=British Journal for the History of Science |date=2017 |volume=50 |issue=4 |pages=677–699 |doi=10.1017/S0007087417000863 |pmid=29019300 }}</ref> Durante o século XIX e principios do XX, o [[Liberalismo en Turquía|liberalismo no Imperio Otomán]] e Oriente Próximo influio en períodos de reforma, como nos períodos [[Tanzimat]] e [[Al-Nahda]], e no auxe do [[constitucionalismo]], o [[nacionalismo]] e o secularismo. Estes cambios, xunto con outros factores, contribuíron a crear unha sensación de crise no seo do [[islam]], que perdura ata os nosos días e que conduce ao [[renacemento islámico]]. Antes de 1920, os principais opoñentes ideolóxicos do liberalismo eran o [[comunismo]], o [[conservadorismo]] e o [[socialismo]];<ref>{{cita libro |url=https://books.google.com/books?id=Lta_DwAAQBAJ |title=Liberalism and Its Critics |last=Koerner |first=Kirk F. |publisher=[[Routledge]] |year=1985 |isbn=978-0-429-27957-7 |lugar=Londres |via=[[Google Books]]}}</ref> O liberalismo enfrontouse entón a importantes desafíos ideolóxicos por parte do [[fascismo]] e o [[marxismo-leninismo]] como novos opoñentes. Durante o século XX, as ideas liberais estendéronse aínda máis, especialmente na Europa Occidental, xa que as democracias liberais resultaron vencedoras nas dúas [[Guerra mundial|guerras mundiais]].<ref>{{cita libro |last=Conway |first=Martin |editor-last=Gosewinkel |editor-first=Dieter |title=Anti-liberal Europe: A Neglected Story of Europeanization |chapter=The Limits of an Anti-liberal Europe |chapter-url=https://books.google.com/books?id=ECIfAwAAQBAJ&pg=PA184 |year=2014 |publisher=[[Berghahn Books]] |page=184 |isbn=978-1-78238-426-7 |cita=O liberalismo, os valores liberais e as institucións liberais formaban parte integrante dese proceso de consolidación europea. Quince anos despois do final da segunda guerra mundial, a identidade liberal e democrática da Europa Occidental viuse reforzada en case todas partes pola definición de Occidente como un lugar de liberdade. Fronte á opresión do Leste comunista, polo lento desenvolvemento dunha maior comprensión do horror moral do nazismo e polo compromiso dos intelectuais e outras persoas cos novos Estados (e sistemas sociais e políticos) que xurdían no mundo non europeo do sur. |via=[[Google Books]]}}</ref> 

Os liberais buscaron e estableceron unha orde constitucional que valoraba importantes [[liberdades civís|liberdades individuais]], como a liberdade de expresión e a [[liberdade de asociación]]; un [[independencia xudicial|poder xudicial independente]] e [[xurado|xuízo con xurado público]]; e a abolición dos privilexios da [[aristocracia]].<ref name="Gould, p. 3" /> As ondas posteriores de pensamento e loita liberais modernos estiveron fortemente influídas pola necesidade de ampliar os dereitos civís.<ref name="Worell470">Worell, p. 470.</ref> Os liberais avogaron pola igualdade racial e de xénero no seu empeño por promover os dereitos civís, e os [[Movemento polos dereitos civís|movementos polos dereitos civís]] mundiais do século XX lograron varios obxectivos cara a ambas as metas. Outros obxectivos a miúdo aceptados polos liberais son o [[sufraxio universal]] e o [[acceso universal á educación]]. En Europa e América do Norte, o establecemento do [[liberalismo social]] (a miúdo chamado simplemente [[liberalismo moderno en Estados Unidos|''liberalismo'']] nos Estados Unidos) converteuse nun compoñente clave para a expansión do [[estado do benestar]].<ref>[http://www.writing.upenn.edu/~afilreis/50s/schleslib.html "Liberalism in America: A Note for Europeans"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180212050753/http://www.writing.upenn.edu/~afilreis/50s/schleslib.html |data=12 de febreiro de 2018 }} by [[Arthur M. Schlesinger Jr.]] (1956) from: ''The Politics of Hope'' (Boston: Riverside Press, 1962). "Liberalism in the U.S. usage has little in common with the word as used in the politics of any other country, save possibly Britain."</ref> Na actualidade, os [[Partido Liberal|partidos liberais]] seguen exercendo o poder e influíndo en [[Liberalismo por países|todo o mundo]]. Os elementos fundamentais da [[Modernidade|sociedade contemporánea]] teñen raíces liberais. As primeiras ondas do liberalismo popularizaron o individualismo económico á vez que ampliaban o goberno constitucional e a autoridade [[Parlamento|parlamentaria]].<ref name="Gould, p. 3">Gould, p. 3.</ref>


== Filosofía ==
O liberalismo -como corrente política e como tradición intelectual- é sobre todo un fenómeno moderno que comezou no século XVII, aínda que algunhas ideas filosóficas liberais tiveron precursores na [[antigüidade clásica]] e na [[Historia da China#China Imperial|China Imperial]].<ref name="BevirSAGE">{{cita libro |last1=Bevir |first1=Mark |title=Encyclopedia of Political Theory: A–E, Volume 1 |year=2010 |publisher=[[SAGE Publications]] |isbn=978-1-4129-5865-3 |page=164 |url=https://books.google.com/books?id=wVIoCtB3m74C&pg=PA164 |data-acceso=29 de xuño do 2023 |via=[[Google Books]]}}</ref><ref name="FungCambridge">{{cita libro |last1=Fung |first1=Edmund S. K. |title=The Intellectual Foundations of Chinese Modernity: Cultural and Political Thought in the Republican Era |date=2010 |publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-1-139-48823-5 |page=130 |url=https://books.google.com/books?id=7muduLXtSGMC&pg=PA130 |data-acceso=29 de xuño do 2023 |via=[[Google Books]]}}</ref> O [[Lista de emperadores romanos|Emperador romano]] [[Marco Aurelio]] encomiou "a idea dunha política administrada con respecto á igualdade de dereitos e á igualdade de liberdade de expresión, e a idea dun goberno real que respecta sobre todo a liberdade dos gobernados".<ref>Antoninus, p. 3.</ref> Os estudosos tamén recoñeceron moitos principios familiares aos liberais contemporáneos nas obras de varios [[sofista]]s e na ''Oración fúnebre'' de [[Pericles]].<ref name="Young, pp. 25–6">{{Harvnb|Young|2002|pp=25–26}}.</ref> A filosofía liberal é a culminación dunha extensa tradición intelectual que examinou e popularizou algúns dos principios máis importantes e controvertidos do mundo moderno. A súa inmensa produción académica caracterizouse por conter "riqueza e diversidade", pero esa diversidade significou a miúdo que o liberalismo se presente en diferentes formulacións e supoña un reto para calquera que busque unha definición clara.<ref name="Young, p. 24">{{Harvnb|Young|2002|p=24}}.</ref>
=== Temas principais ===
[[Ficheiro:Liberalescoruneses.JPG|thumb|Monumento aos liberais do século XIX situado no barrio [[Agra do Orzán]], [[A Coruña]].]]
Aínda que todas as doutrinas liberais posúen unha herdanza común, os estudosos asumen con frecuencia que esas doutrinas conteñen "correntes de pensamento separadas e a miúdo contraditorias".<ref name="Young, p. 24"/> Os obxectivos dos [[Lista de teóricos liberais|teóricos e filósofos liberais]] diferiron en distintas épocas, culturas e continentes. A diversidade do liberalismo pode deducirse dos numerosos cualificativos que os pensadores e movementos liberais atribuíron ao termo "liberalismo", como [[Liberalismo clásico|clásico]], [[Igualitarismo|igualitario]], [[Liberalismo económico|económico]], [[Liberalismo social|social]], [[estado de benestar]], [[ética]], [[Humanismo (filosofía)|humanista]], [[Deontoloxía|deontolóxica]], [[Perfeccionismo (filosofía)|perfeccionista]], [[Democracia|democrática]], e [[Institución|Institucional]], por nomear algúns.<ref>{{Harvnb|Young|2002|p=25}}.</ref> A pesar destas variacións, o pensamento liberal presenta algunhas concepcións definidas e fundamentais.

O filósofo político [[John N. Gray|John Gray]] identificou as correntes comúns do pensamento liberal como individualista, igualitarista, [[Meliorismo|meliorista]] e [[Universalismo|universalista]]. O elemento individualista defende a primacía ética do ser humano fronte ás presións do [[Colectivismo e individualismo|colectivismo]] social; o elemento igualitario asigna o mesmo valor e status [[moral]] a todos os individuos; o elemento meliorista afirma que as xeracións sucesivas poden mellorar os seus acordos sociopolíticos, e o elemento universalista afirma a unidade moral da especie humana e marxina as diferenzas [[Cultura|culturais]] locais.<ref name="Gray, p. xii">Gray, p. xii.</ref> O elemento meliorista foi obxecto de moita controversia, defendido por pensadores como [[Immanuel Kant]], que cría no progreso humano, mentres que sufría as críticas de pensadores como [[Jean-Jacques Rousseau]], que en cambio cría que os intentos humanos de mellorar a través da [[cooperación]] social fracasarían<ref>Wolfe, pp. 33-36.</ref>

A tradición filosófica liberal buscou validación e xustificación a través de diversos proxectos intelectuais. Os supostos morais e políticos do liberalismo baseáronse en tradicións como os dereitos naturais e o [[Utilitarismo|teoría utilitarista]], aínda que ás veces os liberais mesmo solicitan o apoio de círculos científicos e relixiosos.<ref name="Gray, p. xii"/> A través de todas estas vertentes e tradicións, os estudosos identificaron as seguintes grandes facetas comúns do pensamento liberal:

* crer na igualdade e a [[liberdades civís|liberdade individual]]
* apoiar a propiedade privada e os dereitos individuais
* Apoiar a idea dun goberno constitucional limitado
* recoñecer a importancia de valores relacionados como o [[Pluralismo político|pluralismo]], a [[tolerancia]], a autonomía, a [[integridade corporal]] e o [[Consentimento dos gobernados|consentimento]]<ref>{{Harvnb|Young|2002|p=45}}</ref>.
=== Clásico e moderno ===
{{Véxase tamén|Ilustración}}
==== John Locke e Thomas Hobbes ====
{{Véxase tamén|John Locke|Thomas Hobbes}}
Aos filósofos do [[Ilustración|século das luces]] atribúeselles a formación das ideas liberais. Estas ideas foron reunidas e sistematizadas por primeira vez como unha [[ideoloxía]] distinta polo filósofo inglés [[John Locke]], considerado xeralmente como o pai do liberalismo moderno.<ref name="Delaney, p. 18">Delaney, p. 18.</ref><ref name="Godwin et al., p. 12">Godwin et al., p. 12.</ref> [[Thomas Hobbes]] tentou determinar o propósito e a xustificación da autoridade gobernante na Inglaterra posterior á guerra civil. Empregando a idea dun ''[[estado de natureza]]'' -un hipotético escenario bélico anterior ao Estado- construíu a idea dun ''[[contrato social]]'' que os individuos subscriben para garantir a súa seguridade e, ao facelo, forman o Estado, concluíndo que só unha [[monarquía absoluta|soberanía absoluta]] sería plenamente capaz de soster a devandita seguridade. Hobbes desenvolvera o concepto do contrato social, segundo o cal os individuos no anárquico e brutal estado de natureza uníanse e cedían voluntariamente algúns dos seus dereitos a unha autoridade estatal establecida, que crearía leis para regular as interaccións sociais co fin de mitigar ou mediar nos conflitos e facer cumprir a xustiza. Mentres que Hobbes avogaba por unha mancomunidade monárquica forte (o [[Leviatán (Hobbes)|Leviatán]]), Locke desenvolveu a noción, entón radical, de que o goberno adquire o [[consentimento dos gobernados]], que ten que estar constantemente presente para que o goberno siga sendo [[Lexitimidade|lexítimo]].<ref>Copleston, Frederick. ''A History of Philosophy: Volume V''. New York: Doubleday, 1959. {{ISBN|0-385-47042-8}} pp. 39–41.</ref> Aínda que adoptou a idea de Hobbes dun estado de natureza e un contrato social, Locke argumentou con todo que cando o monarca convértese nun [[tiranía|tirano]], viola o contrato social, que protexe a vida, a liberdade e a propiedade como un dereito natural. Chegou á conclusión de que o pobo ten dereito a derrocar a un tirano. Ao situar a seguridade da vida, a liberdade e a propiedade como valor supremo da lei e a autoridade, Locke formulou as bases do liberalismo baseado na teoría do contrato social. Para estes primeiros pensadores da Ilustración, asegurar as comodidades esenciais da vida -[[liberdade]] e [[propiedade privada]]- requiría formar unha autoridade "soberana" con xurisdición universal.<ref>{{Harvnb|Young|2002|pp=30–31}}</ref>

O seu influente ''[[Two Treatises of Government]]'' (''Dous tratados sobre o goberno'') (1690), o texto fundacional da ideoloxía liberal, esbozou as súas ideas principais. Unha vez que os seres humanos saíron do seu [[Estado de natureza|estado natural]] e formaron [[sociedade]]s, argumentou Locke, "o que comeza e constitúe realmente calquera [[Estado|sociedade política]] non é máis que o consentimento de calquera número de homes libres capaces dunha maioría para unirse e incorporarse a tal sociedade. E isto é, e só isto, o que deu ou podería dar comezo a calquera goberno lexítimo no mundo".<ref name="Locke Two Treatises 1947">{{cita libro|last=Locke|first=John|author-link=John Locke|title=Two Treatises of Government|url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.503178/page/n5/mode/2up|year=1947|publisher=Hafner Publishing Company|location=New York}}</ref>{{rp|170}} A rigorosa insistencia en que o goberno lexítimo non tiña unha base [[sobrenatural]] supuxo unha brusca ruptura coas teorías dominantes de goberno, que defendían o dereito divino dos reis<ref>Forster, p. 219.</ref> e facíanse eco do pensamento anterior a [[Aristóteles]]. O Dr. John Zvesper describiu este novo pensamento: "Na concepción liberal, non hai cidadáns dentro do réxime que poidan pretender gobernar por dereito natural ou sobrenatural, sen o consentimento dos gobernados".<ref>{{{cita libro |last=Zvesper |first=Dr John |title=Nature and Liberty |url=https://archive.org/details/natureliberty0000zves |date=4 March 1993 |publisher=[[Routledge]] |isbn=9780415089234 |pages=[https://archive.org/details/natureliberty0000zves/page/93 93] |lingua=en}}</ref>

Locke tivo outros opoñentes intelectuais ademais de Hobbes. No ''Primeiro Tratado'', Locke dirixiu os seus argumentos ante todo contra un dos decanos da filosofía conservadora inglesa do século XVII: [[Robert Filmer]]. O ''Patriarcha'' (1680) de Filmer defendía o [[dereito divino dos reis]] apelando ao ensino [[Biblia|bíblico]], afirmando que a autoridade concedida a [[Adán]] por [[Deus]] outorgaba aos sucesores de Adán na liña de descendencia masculina un dereito de dominio sobre todos os demais seres humanos e criaturas do mundo.<ref>Copleston, Frederick. ''A History of Philosophy: Volume V''. New York: Doubleday, 1959. {{ISBN|0-385-47042-8}}, p. 33.</ref> Con todo, Locke discrepaba tan profunda e obsesivamente de Filmer que o ''Primeiro Tratado'' é case unha refutación frase por frase de ''Patriarcha''. Reforzando o seu respecto polo consenso, Locke sostiña que "a sociedade conxugal está constituída por un pacto voluntario entre homes e mulleres".<ref name="Kerber 1976">{{cita xornal|last=Kerber|first=Linda|author-link = Linda Kerber|year=1976|title=The Republican Mother: Women and the Enlightenment-An American Perspective|xornal=American Quarterly|volume=28|issue=2|doi=10.2307/2712349|jstor=2712349|páxinas=187–205}}</ref> Locke sostiña que a concesión do dominio no [[Xénese]] non era aos [[Privilexio masculino|homes sobre as mulleres]], como cría Filmer, senón aos humanos sobre os animais.<ref name="Kerber 1976"/> Locke non era un [[feminismo|feminista]] segundo os estándares modernos, pero o primeiro gran pensador liberal da historia levou a cabo unha tarefa igualmente importante no camiño cara a un mundo máis plural: integrar ás mulleres na [[teoría social]].<ref name="Kerber 1976"/>
[[Ficheiro:Areopagitica 1644bw gobeirne.png|miniatura|upright|[[John Milton]] en ''[[Areopagitica]]'' (1644) defendeu a importancia da [[liberdade de expresión]].]]
Locke tamén orixinou o concepto de [[Separación Igrexa-Estado|separación da igrexa e do estado]].<ref name=AFP>Feldman, Noah (2005). ''Divided by God''. Farrar, Straus and Giroux, p. 29 ("It took [[John Locke]] to translate the demand for liberty of conscience into a systematic argument for distinguishing the realm of government from the realm of religion.")</ref> Baseándose no principio do contrato social, Locke sostiña que o goberno carecía de autoridade no ámbito da [[conciencia]] individual, xa que era algo que as persoas [[Racionalidade|racionais]] non podían ceder ao goberno para que este ou outros o controlasen. Para Locke, isto creaba un dereito natural á liberdade de conciencia, que segundo el debía permanecer protexido de calquera autoridade gobernamental.<ref>Feldman, Noah (2005). ''Divided by God''. Farrar, Straus and Giroux, p. 29</ref> Nas súas ''Cartas sobre a tolerancia'', tamén formulou unha defensa xeral da [[tolerancia relixiosa]]. Tres argumentos son centrais:

# Os xuíces terreais, o Estado en particular, e os seres humanos en xeral, non poden avaliar de forma fiable as pretensións de verdade dos puntos de vista relixiosos en competencia;
# Mesmo si puidesen, impor unha única «[[Supremacismo#Relixioso|verdadeira relixión]]» non tería o efecto desexado porque non se pode obrigar a crer mediante [[Violencia relixiosa|violencia]];
# Coaccionar a [[uniformidade relixiosa]] provocaría máis desorde social que permitir a diversidade.<ref>[[Alister McGrath|McGrath, Alister]]. 1998. ''Historical Theology, An Introduction to the History of Christian Thought.'' Oxford: Blackwell Publishers. pp. 214–15.</ref>

Locke tamén se viu influído polas ideas liberais do político e poeta presbiteriano [[John Milton]], firme defensor da liberdade en todas as súas formas.<ref>{{Cita libro | first = Heinrich | last = Bornkamm | language = de | contribution = Toleranz. In der Geschichte des Christentums | title = Die Religion in Geschichte und Gegenwart | ano = 1962}}, 3. Auflage, Band VI, col. 942</ref> Milton avogou pola [[Separación Igrexa-Estado|separación]] como única forma eficaz de lograr unha ampla [[Tolerancia relixiosa|tolerancia]]. En lugar de forzar a conciencia dun home, o goberno debería recoñecer a forza persuasiva do [[evanxeo]].<ref>Hunter, William Bridges. ''A Milton Encyclopedia, Volume 8'' (East Brunswick, NJ: Associated University Presses, 1980). pp. 71, 72. {{ISBN|0-8387-1841-8}}.</ref> Como axudante de [[Oliver Cromwell]], Milton tamén redactou unha constitución dos [[Político independente|independentes]] (''Agreement of the People''; ''Acordo do Pobo''; 1647) que subliñaba enerxicamente a igualdade de todos os seres humanos como consecuencia das tendencias democráticas.<ref>{{Cita libro | first = W | last = Wertenbruch | contribution = Menschenrechte | title = Die Religion in Geschichte und Gegenwart | language = de | place = Tübingen, DE | ano = 1960}}, 3. Auflage, Band IV, col. 869</ref> No seu ''[[Areopagitica]]'', Milton proporcionou un dos primeiros argumentos a favor da importancia da liberdade de expresión: «a liberdade de coñecer, expresar e argumentar libremente segundo a conciencia, por encima de todas as liberdades». O seu argumento central era que o individuo podía usar a razón para distinguir o ben do mal. Para exercer este dereito, todo o mundo debe ter acceso ilimitado ás ideas dos seus semellantes en «[[Mercado de ideas|un encontro libre e aberto]]», o que permitirá que prevalezan os bos argumentos.

== Correntes ==
Existen diversas correntes dentro do pensamento liberal que se diferencian especialmente polos seus fundamentos filosóficos, polos límites e funcións que se asignan ao Estado e pola área á que se aplica o principio de liberdade (economía, institucións políticas, sociedade). O liberalismo coñeceu unha fonda fractura a finais do século XIX, data na que se comezou a distinguir, sobre todo en Gran Bretaña, o liberalismo clásico do novo liberalismo, tamén coñecido como [[liberalismo social]], que propugna unha regulamentación social, e a intervención parcial do Estado na economía para garantir unha economía social de mercado completa e verdadeiramente libre, que impida a formación de monopolios. Amais destas dúas correntes, existen outras como o [[libertarismo]] ([[minarquismo]], [[agorismo]] e [[anarcocapitalismo]]). Desde o punto de vista da teoría económica, distínguese a[[escola neoclásica]] que acepta unha certa regulación autoritaria dos mercados ou pola contra as escolas que lle dan máis confianza aos mercados, como a [[escola austríaca]] moderna, ou a [[teoría da elección pública|escola da elección pública]] que estuda a instrumentalización masiva do poder público polos grupos de presión, os medios de comunicación ou os electores.

== Historia ==
[[Ficheiro:AdamSmith.jpg|upright=1.0|miniatura|upright|[[Adam Smith]], un dos principais economistas liberais]]
A historia do liberalismo abrangue a maior parte dos últimos catro séculos, comezando na [[guerra civil inglesa]] e continúa tralo fin da [[guerra fría]]. O liberalismo comezou como unha doutrina principal e esforzo intelectual en resposta ás guerras relixiosas, aínda que o contexto histórico para a ascensión do liberalismo se remonta á [[Idade Media]]. A primeira encarnación notable da axitación liberal chegou coa [[Revolución Americana]], e o liberalismo plenamente estoupou como un movemento global contra a vella orde durante a [[Revolución Francesa]], que marcou o ritmo para o futuro desenvolvemento da historia humana.

Os liberais clásicos, que en xeral destacaron a importancia do libre mercado e as [[liberdades civís]], dominaron a historia liberal no século trala Revolución Francesa. O inicio da [[primeira guerra mundial]] e a [[Gran Depresión]]; non obstante, aceleraron a tendencia iniciada no final do século XIX en Gran Bretaña para un novo liberalismo que deu máis énfase a un maior papel para que o Estado mellorase as condicións sociais devastadoras. No inicio do século XXI, as democracias liberais e as súas características fundamentais dos dereitos civís, liberdades individuais, sociedades pluralistas e o [[estado do benestar]] prevaleceran na maioría das rexións do mundo. O liberalismo defendía a descentralización política.

== Impacto e influencia ==
Os elementos fundamentais da [[modernidade|sociedade contemporánea]] ten raíces liberais. As primeiras vagas do liberalismo popularizaron o [[mercado libre|individualismo económico]], ao mesmo tempo en que expandían os gobernos [[Constitución|constitucionais]] e a autoridade [[parlamento|parlamentaria]].<ref name="Gould, p. 3">Gould, p. 3.</ref> Un dos maiores triunfos liberais envolveu a substitución da natureza caprichosa dos gobernos [[monarquía|monárquicos]] e [[monarquía absoluta|absolutistas]] por un proceso de [[toma de decisión]] [[Codificación xurídica|codificado en leis escritas]].<ref name = "Gould, p. 3"/> Os liberais procuraron e estableceron de feito unha orde constitucional que valoraba as liberdades individuais, como a [[liberdade de expresión]] e a [[liberdade de asociciación|de asociación]], un [[poder xudicial]] independente e o xuízo por un [[xurado]] público, alén da abolición dos privilexios [[Aristocracia|aristocráticos]].<ref name="Gould, p. 3"/>

Estas mudanzas radicais na autoridade política marcaron a transición do absolutismo para a orde constitucional.<ref name="Gould, p. 3"/> A expansión e promoción dos mercados libres foi outra gran conquista liberal. Antes que puidesen establecer novas estruturas de mercado, en cambio, os liberais tiveron que destruír as antigas estruturas económicas do mundo. Nese sentido, os liberais acabaron coas [[Mercantilismo|políticas mercantilistas]], [[monopolio]]s reais e diversas outras restricións sobre as actividades económicas.<ref name="Gould, p. 3"/> Tamén tentaron abolir as barreiras internas ao comercio, eliminando as [[proteccionismo|tarifas locais]] e as prohibicións sobre a venda de terras.<ref name="Gould, p. 3"/>

As vagas posteriores do pensamento e da loita liberal foron fortemente influenciadas pola necesidade de expandir os [[dereitos civís]]. Nas décadas de 1960 e 1970, a causa da [[segunda vaga do feminismo]] nos Estados Unidos desenvolveuse en gran parte por organizacións [[feminismo liberal|feministas liberais]] como a [[Organización Nacional das Mulleres]].<ref>Worell, p. 470.</ref> Alén de defender a [[igualdade de xénero]], os liberais tamén defendían a [[igualdade racial]] a fin de promover os dereitos civís, sendo que o [[movemento dos dereitos civís]] no século XX alcanzou varios deses obxectivos. Entre os varios movementos rexionais e nacionais, o [[movemento dos dereitos civís dos negros nos Estados Unidos]] durante a década de 1960 realzou fortemente a cruzada liberal polos [[igualdade social|dereitos iguais]]. Describindo os esforzos políticos do período, algúns historiadores teñen afirmado que "a campaña polo dereito a votar marcou ... a converxencia de dúas forzas políticas no seu cénit: a campaña negra pola igualdade e o movemento pola reforma liberal", comentando sobre como "a loita para garantir o voto aos negros coincidiu coa chamada liberal pola maior acción federal para protexer os dereitos de todos os cidadáns ".<ref>Mackenzie e Weisbrot, p. 178.</ref> O proxecto da Gran Sociedade lanzado polo [[presidente dos Estados Unidos]] [[Lyndon B. Johnson]] prevía a creación do [[Medicare (Estados Unidos de América)|Medicare]] e do [[Medicaid]], o establecemento do [[Programa Head Start]] e o [[Job Corps]], como parte da política contra a pobreza, unha serie de eventos rápidos que algúns historiadores chamaron ''a Hora Liberal''.<ref>Mackenzie and Weisbrot, p. 5.</ref>

Outra importante conquista liberal inclúe a ascensión do [[internacionalismo liberal]], que é considerado o responsábel do establecemento de organizacións globais, como a [[Liga das Nacións]] e, trala [[segunda guerra mundial]], as [[Nacións Unidas]].<ref>Sinclair, p. 145.</ref> A idea de exportar o liberalismo para o mundo enteiro e construír unha orde internacionalista harmoniosa e liberal dominou o pensamento dos liberais desde o século XVIII.<ref name="Schell, p. 266">Schell, p. 266.</ref> "Todos os lugares en que o liberalismo floreceu internamente, este ten sido acompañado por visións de internacionalismo liberal", escribiu un historiador<ref name="Schell, p. 266"/> Mais a resistencia ao internacionalismo liberal foi profunda e amarga, con críticos argumentando que a crecente interdependencia mundial podería resultar na perda da [[soberanía]] nacional e que as [[democracia]]s representaban unha orde [[Corrupción|corrupta]] incapaz de alcanzar un bo [[goberno corporativa|goberno]] doméstica ou global.<ref>Schell, pp. 273–80.</ref>

== Críticas ==
[[Ficheiro:Fusilamiento de Torrijos (Gisbert).jpg|miniatura|Execución de [[José María de Torrijos y Uriarte|Torrijos]] e os seus homes en 1831. O rei español [[Fernando VII]] tomou medidas represivas contra as forzas liberais no seu país]]
[[Ficheiro:Raif Badawi cropped.jpg|miniatura|upright|En 2014, o escritor saudita e creador da web Free Saudi Liberals, [[Raif Badawi]], foi condenado a 10 anos de prisión e 1000 lategazos por "insultar o islam"]]
O liberalismo atraeu críticas e apoios na súa historia de diversos grupos ideolóxicos. O menos amigábel aos obxectivos do liberalismo foi o [[conservadorismo]]. [[Edmund Burke]], considerado por algúns como o primeiro gran propoñente do pensamento conservador moderno, ofreceu unha crítica violenta da Revolución Francesa atacando as pretensións liberais ao poder da racionalidade e á igualdade natural de todos os seres humanos.<ref name="Grigsby, p. 108">Grigsby, p. 108.</ref>

Existe certa confusión sobre a relación entre o liberalismo social e socialismo, a pesar do feito de que moitas variantes do socialismo se distinguen marcadamente do liberalismo debido ao feito de se [[anticapitalismo|opor ao capitalismo]], a [[xerarquía]] e a [[propiedade privada]]. O socialismo formou parte dun grupo de ideoloxías diverxentes ao liberalismo no século XIX, así como o [[socialismo cristián]], o [[comunismo]] (cos escritos de [[Karl Marx]]) e o [[anarquismo social|anarquismo]] (cos escritos de [[Mikhail Bakunin]]), os dous últimos influenciados pola [[comuna de París]]. Esas ideoloxías –así como o liberalismo e o conservadorismo– foron divididos en varios movementos maiores e menores nas décadas seguintes.<ref>Grigsby, pp. 119–22.</ref> Marx rexeitou os aspectos fundamentais da teoría liberal, na esperanza de destruír o Estado e a distinción liberal entre a sociedade e o individuo xuntando os dous nun traballo colectivo proxectado para derrubar a orde capitalista en desenvolvemento do século XIX.<ref>Koerner, pp. 9–12.</ref> Hoxe, os partidos e as ideas socialistas continúan a ser unha forza política con diferentes graos de poder e influencia en todos os continentes, liderando os gobernos nacionais en moitos países.

[[Vladimir Lenin]] alega que –ao contrario do [[marxismo]]– a ciencia liberal defende a [[escravitude do salario]].<ref>{{cita libro|apelidos1=Selsam|nome1=Howard|apelidos2=Martel|nome2=Harry|authorlink1=Howard Selsam|título=Reader in Marxist Philosophy|data=1963|editorial=[[International Publishers]]|isbn=0717801675|páxina=37|url=https://books.google.com/books?id=CsoSQ6vD8fUC&pg=PA37|dataacceso=1 de xuño de 2017}}</ref><ref>{{cita libro|apelidos1=Lenin|nome1=Vladimir|authorlink1=Vladimir Lenin|título=On Culture and Cultural Revolution|data=2008|url=https://books.google.com/books?id=CsoSQ6vD8fUC&pg=PA37|editorial=Wildside Pres LLC|isbn=1434463524|páxina=34|dataacceso=1 de xuño de 2017}}</ref> En cambio, algúns defensores do liberalismo, como [[George Henry Evans]], [[Silvio Gesell]] e [[Thomas Paine]], son críticos da escravitude do salario.<ref>{{citar web|url=http://www.sa.gov/history/paine4.html|título=Social Security History|website=www.sa.gov}}{{Ligazón morta|data=setembro de 2018 }}</ref><ref>{{cita libro|apelidos1=Rodriguez|nome1=Junius P.|authorlink1=Junius P. Rodriguez|título=Slavery in the United States: A Social, Political, and Historical Encyclopedia, Volumen 1|data=2007|editorial=ABC-CLIO|páxina=500|url=https://books.google.com/books?id=4X44KbDBl9gC&pg=PA500|dataacceso=1 de xuño de 2017}}</ref> unha das críticas mais abertas do liberalismo foi da [[Igrexa Católica]],<ref>{{cita libro|apelidos=Grew |nome=Raymond |capítulo=Liberty and the Catholic Church in 19th century Europe |título=Freedon and Religion in the 19th Century |url=https://archive.org/details/freedomreligioni0000unse |editor=Richard Helmstadter |editorial=Stanford University Pres |ano=1997 |isbn=978-0-8047-3087-7 |páxina=[https://archive.org/details/freedomreligioni0000unse/page/201 201]}}</ref> que resultou en longas loitas de poder entre os gobernos nacionais e a Igrexa. Na mesma liña, os conservadores tamén atacaron o que eles perciben como a busca liberal imprudente de progreso e ganancias materiais, argumentando que tales preocupacións prexudican os valores sociais tradicionais enraizados na comunidade e a continuidade dos mesmos.<ref>Koerner, p. 14.</ref> En cambio, algunhas variacións de conservadorismo, como [[conservadorismo liberal]], expón algunhas das mesmas ideas e principios defendidos polo liberalismo clásico, incluíndo "goberno pequeno e capitalismo próspero".<ref name="Grigsby, p. 108"/>

A [[socialdemocracia]], ideoloxía que defende a modificación progresiva do capitalismo, xurdiu no século XX e foi influenciada polo socialismo. En cambio, ao contrario do socialismo, non é colectivista nin anticapitalista. Definido de forma xeral como un proxecto que busca corrixir, por medio do reformismo gobernamental, o que considera como os defectos intrínsecos do capitalismo, reducindo as desigualdades,<ref>Lightfoot, p. 17.</ref> a socialdemocracia tampouco estaba contra o estado. Varios comentaristas observaron fortes semellanzas entre o liberalismo social e a socialdemocracia, cun científico político que até mesmo chamou o liberalismo americano de ''bootleg social democracy'' debido á ausencia dunha tradición socialdemócrata significativa nos Estados Unidos que os liberais tentaron corrixir.<ref>Suser, p. 110.</ref> Outro movemento asociado á democracia moderna, a [[democracia cristiá]], espera espallar as [[Doutrina Social da Igrexa|ideas sociais católicas]] e gañou un gran número de seguidores nalgúns países europeos.<ref>Riff, pp. 34–36.</ref> As primeiras raíces da democracia cristiá desenvolvéronse como unha reacción contra a [[industrialización]] e a [[urbanización]] asociada co liberalismo ''laisez-faire'' do século XIX.<ref>Riff, p. 34.</ref> A pesar desas complexas relacións, algúns estudosos argumentaron que o liberalismo realmente "rexeita o pensamento ideolóxico" en conxunto, en gran parte porque tal pensamento podería levar a expectativas irrealistas para a sociedade humana.<ref>Wolfe, p. 116.</ref>

Os fascistas acusan o liberalismo de materialismo e unha falta de valores espirituais.<ref name="masaschusetts1">Marvin Perry, Myrna Chase, Margaret Jacob, James R. Jacob. ''WESTERN CIVILIZATION: IDEAS, POLITICS, AND SOCIETY- FRON 1600, Volume 2''. 9th ed. Boston, Masaschusetts, USA: Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company, 2009 Pp. 760.</ref> En particular, o fascismo opónse ao liberalismo polo seu [[materialismo]], [[racionalismo]], [[individualismo]] e [[utilitarismo]].<ref name="revolution1994">Sternhell, Zeev, Mario Sznajder and Maia Ashéri. ''The Birth of Fascist Ideology: Fron Cultural Rebellion to Political Revolution'' (Princeton, New Jersey: Princeton University Pres, 1994) 7.</ref> Os fascistas cren que a énfase liberal na liberdade individual produce división nacional,<ref name="masaschusetts1"/> mais moitos fascistas concordan cos liberais no seu apoio aos dereitos á [[propiedade privada]] e á [[economía de mercado]].<ref name="revolution1994"/>

Algúns estudosos eloxiaron a influencia do internacionalismo liberal, alegando que o aumento da [[globalización]] "constitúe un triunfo da visión liberal que apareceu por primeira vez no século XVIII" ao mesmo tempo que escriben que o liberalismo é "a única visión ampla e esperanzada dos asuntos mundiais".<ref>Venturelli, p. 247.</ref>

== Notas ==
{{Listaref|30em}}

== Véxase tamén ==
{{Commonscat}}
=== Bibliografía e lecturas complementarias ===
{{refbegin|30em}}
* [[Eric Alterman|Alterman, Eric]]. ''Why We're Liberals''. New York: Viking Adult, 2008. {{ISBN|0-670-01860-0}}.
* Ameringer, Charles. ''Political parties of the Americas, 1980s to 1990s''. Westport: [[Greenwood Publishing Group]], 1992. {{ISBN|0-313-27418-5}}.
* [[Samir Amin|Amin, Samir]]. ''The liberal virus: permanent war and the americanization of the world''. New York: Monthly Review Press, 2004.
* Antoninus, Marcus Aurelius. ''The Meditations of Marcus Aurelius Antoninus''. New York: [[Oxford University Press]], 2008. {{ISBN|0-19-954059-4}}.
* Arnold, N. Scott. ''Imposing values: an essay on liberalism and regulation''. New York: [[Oxford University Press]], 2009. {{ISBN|0-495-50112-3}}.
* Auerbach, Alan and Kotlikoff, Laurence. ''Macroeconomics'' Cambridge: MIT Press, 1998. {{ISBN|0-262-01170-0}}.
* Barzilai, Gad. ''Communities and Law: Politics and Cultures of Legal Identities'' [[University of Michigan Press]], 2003. {{ISBN|978-0-472-03079-8}}.
* Bell, Duncan. "What is Liberalism?" ''Political Theory'', 42/6 (2014).
* Brack, Duncan and Randall, Ed (eds.). ''Dictionary of Liberal Thought''. London: Politico's Publishing, 2007. {{ISBN|978-1-84275-167-1}}.
* [[George Brandis]], Tom Harley & [[Donald Markwell]] (editors). ''Liberals Face the Future: Essays on Australian Liberalism'', Melbourne: Oxford University Press, 1984.
* [[Alan Bullock]] & [[Maurice Shock]] (editors). ''The Liberal Tradition: From Fox to Keynes'', Oxford: [[Clarendon Press]], 1967.
* Chodos, Robert et al. ''The unmaking of Canada: the hidden theme in Canadian history since 1945''. Halifax: James Lorimer & Company, 1991. {{ISBN|1-55028-337-5}}.
* Coker, Christopher. ''Twilight of the West''. Boulder: Westview Press, 1998. {{ISBN|0-8133-3368-7}}.
* Delaney, Tim. ''The march of unreason: science, democracy, and the new fundamentalism''. New York: [[Oxford University Press]], 2005. {{ISBN|0-19-280485-5}}.
* Diamond, Larry. ''The Spirit of Democracy''. New York: Macmillan, 2008. {{ISBN|0-8050-7869-X}}.
* Dobson, John. ''Bulls, Bears, Boom, and Bust''. Santa Barbara: ABC-CLIO, 2006. {{ISBN|1-85109-553-5}}.
* Dorrien, Gary. ''The making of American liberal theology''. Louisville: Westminster John Knox Press, 2001. {{ISBN|0-664-22354-0}}.
* Farr, Thomas. ''World of Faith and Freedom''. New York: Oxford University Press US, 2008. {{ISBN|0-19-517995-1}}.
* Fawcett, Edmund. ''Liberalism: The Life of an Idea''. Princeton: [[Princeton University Press]], 2014. {{ISBN|978-0-691-15689-7}}.
* Flamm, Michael and Steigerwald, David. ''Debating the 1960s: liberal, conservative, and radical perspectives''. Lanham: Rowman & Littlefield, 2008. {{ISBN|0-7425-2212-1}}.
* Freeden, Michael, Javier Fernández-Sebastián, et al. ''In Search of European Liberalisms: Concepts, Languages, Ideologies'' (2019)
* Gallagher, Michael et al. ''Representative government in modern Europe''. New York: McGraw Hill, 2001. {{ISBN|0-07-232267-5}}.
* Gifford, Rob. ''China Road: A Journey into the Future of a Rising Power''. Random House, 2008. {{ISBN|0-8129-7524-3}}.
* Godwin, Kenneth et al. ''School choice tradeoffs: liberty, equity, and diversity''. Austin: University of Texas Press, 2002. {{ISBN|0-292-72842-5}}.
* Gould, Andrew. ''Origins of liberal dominance''. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1999. {{ISBN|0-472-11015-2}}.
* Gray, John. ''Liberalism''. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1995. {{ISBN|0-8166-2801-7}}.
* Grigsby, Ellen. ''Analyzing Politics: An Introduction to Political Science''. Florence: Cengage Learning, 2008. {{ISBN|0-495-50112-3}}.
* Gross, Jonathan. ''Byron: the erotic liberal''. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, Inc., 2001. {{ISBN|0-7425-1162-6}}.
* Hafner, Danica and Ramet, Sabrina. ''Democratic transition in Slovenia: value transformation, education, and media''. College Station: Texas A&M University Press, 2006. {{ISBN|1-58544-525-8}}.
* Handelsman, Michael. ''Culture and Customs of Ecuador''. Westport: Greenwood Press, 2000. {{ISBN|0-313-30244-8}}.
* [[Louis Hartz|Hartz, Louis]]. ''The liberal tradition in America''. New York: Houghton Mifflin Harcourt, 1955. {{ISBN|0-15-651269-6}}.
* {{Cita libro|last= Heywood|first=Andrew|year=2003|title=Political Ideologies: An Introduction|url= https://archive.org/details/politicalideolog0000heyw_a4y7|location= New York|publisher=[[Palgrave Macmillan]]|isbn= 978-0-333-96177-3}}
* Hodge, Carl. ''Encyclopedia of the Age of Imperialism, 1800–1944''. Westport: Greenwood Publishing Group, 2008. {{ISBN|0-313-33406-4}}.
* Jensen, Pamela Grande. ''Finding a new feminism: rethinking the woman question for liberal democracy''. Lanham: Rowman & Littlefield, 1996. {{ISBN|0-8476-8189-0}}.
* Johnson, Paul. ''The Renaissance: A Short History''. New York: Modern Library, 2002. {{ISBN|0-8129-6619-8}}.
* {{cita xornal|last=Kanazawa|first=Satoshi|author-link=Satoshi Kanazawa|year=2010|title=Why Liberals and Atheists Are More Intelligent|url=http://personal.lse.ac.uk/kanazawa/pdfs/SPQ2010.pdf |journal= [[Social Psychology Quarterly]]|volume=73|issue=1|pages=33–57|jstor=25677384|doi=10.1177/0190272510361602 }}
* Karatnycky, Adrian. ''Freedom in the World''. Piscataway: Transaction Publishers, 2000. {{ISBN|0-7658-0760-2}}.
* Karatnycky, Adrian et al. ''Nations in transit, 2001''. Piscataway: Transaction Publishers, 2001. {{ISBN|0-7658-0897-8}}.
* Kelly, Paul. ''Liberalism''. Cambridge: Polity Press, 2005. {{ISBN|0-7456-3291-2}}.
* Kirchner, Emil. ''Liberal parties in Western Europe''. Cambridge: Cambridge University Press, 1988. {{ISBN|0-521-32394-0}}.
* Knoop, Todd. ''Recessions and Depressions'' Westport: Greenwood Press, 2004. {{ISBN|0-313-38163-1}}.
* Koerner, Kirk. ''Liberalism and its critics''. Oxford: Taylor & Francis, 1985. {{ISBN|0-7099-1551-9}}.
* Lightfoot, Simon. ''Europeanizing social democracy?: The rise of the Party of European Socialists''. New York: Routledge, 2005. {{ISBN|0-415-34803-X}}.
* [[Domenico Losurdo|Losurdo, Domenico]]. ''Liberalism: a counter-history''. London: Verso, 2011.
* Mackenzie, G. Calvin and Weisbrot, Robert. ''The liberal hour: Washington and the politics of change in the 1960s''. New York: Penguin Group, 2008. {{ISBN|1-59420-170-6}}.
* Manent, Pierre and Seigel, Jerrold. ''An Intellectual History of Liberalism''. Princeton: [[Princeton University Press]], 1996. {{ISBN|0-691-02911-3}}.
* [[Donald Markwell]]. ''[[John Maynard Keynes]] and International Relations: Economic Paths to War and Peace'', [[Oxford University Press]], 2006.
* Mazower, Mark. ''Dark Continent''. New York: Vintage Books, 1998. {{ISBN|0-679-75704-X}}.
* Monsma, Stephen and Soper, J. Christopher. ''The Challenge of Pluralism: Church and State in Five Democracies''. Lanham: [[Rowman & Littlefield]], 2008. {{ISBN|0-7425-5417-1}}.
* [[Robert Roswell Palmer|Palmer, R.R.]] and Joel Colton. ''A History of the Modern World''. New York: [[McGraw-Hill]], Inc., 1995. {{ISBN|0-07-040826-2}}.
* Perry, Marvin et al. ''Western Civilization: Ideas, Politics, and Society''. Florence, KY: [[Cengage Learning]], 2008. {{ISBN|0-547-14742-2}}.
* Pierson, Paul. ''The New Politics of the Welfare State''. New York: [[Oxford University Press]], 2001. {{ISBN|0-19-829756-4}}.
* Puddington, Arch. ''Freedom in the World: The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties''. Lanham: [[Rowman & Littlefield]], 2007. {{ISBN|0-7425-5897-5}}.
* Riff, Michael. ''Dictionary of modern political ideologies''. Manchester: [[Manchester University Press]], 1990. {{ISBN|0-7190-3289-X}}.
* Rivlin, Alice. ''Reviving the American Dream'' Washington D.C.: Brookings Institution Press, 1992. {{ISBN|0-8157-7476-1}}.
* Ros, Agustin. ''Profits for all?: the cost and benefits of employee ownership''. New York: Nova Publishers, 2001. {{ISBN|1-59033-061-7}}.
* Routledge, Paul et al. ''The geopolitics reader''. New York: [[Routledge]], 2006. {{ISBN|0-415-34148-5}}.
* {{Cita libro |last= Russell |first=Bertrand |author-link=Bertrand Russell |year=2000  |title=History of Western Philosophy |location=London |publisher=[[Routledge]] |isbn=978-0-415-22854-1 |title-link=A History of Western Philosophy}}
* [[Alan Ryan|Ryan, Alan]]. ''The Philosophy of John Stuart Mill''. Humanity Books: 1970. {{ISBN|978-1-57392-404-7}}.
* [[Alan Ryan|Ryan, Alan]]. ''The Making of Modern Liberalism'' ([[Princeton University Press]], 2012).
* [[Alan Ryan|Ryan, Alan]]. ''On Politics: A History of Political Thought: From Herodotus to the Present''. Allen Lane, 2012. {{ISBN|978-0-87140-465-7}}.
* Shell, Jonathan. ''The Unconquerable World: Power, Nonviolence, and the Will of the People''. New York: Macmillan, 2004. {{ISBN|0-8050-4457-4}}.
* Shaw, G. K. ''Keynesian Economics: The Permanent Revolution''. Aldershot, England: Edward Elgar Publishing Company, 1988. {{ISBN|1-85278-099-1}}.
* Sinclair, Timothy. ''Global governance: critical concepts in political science''. Oxford: [[Taylor & Francis]], 2004. {{ISBN|0-415-27662-4}}.
* Song, Robert. ''Christianity and Liberal Society''. Oxford: [[Oxford University Press]], 2006. {{ISBN|0-19-826933-1}}.
* Stacy, Lee. ''Mexico and the United States''. New York: Marshall Cavendish Corporation, 2002. {{ISBN|0-7614-7402-1}}.
* Steindl, Frank. ''Understanding Economic Recovery in the 1930s''. Ann Arbor: [[University of Michigan Press]], 2004. {{ISBN|0-472-11348-8}}.
* Susser, Bernard. ''Political ideology in the modern world''. Upper Saddle River: Allyn and Bacon, 1995. {{ISBN|0-02-418442-X}}.
* {{cita xornal |last=Trivers |first=Robert L. |author-link=Robert Trivers |year=1971 |title=The Evolution of Reciprocal Altruism |url=http://greatergood.berkeley.edu/images/uploads/Trivers-EvolutionReciprocalAltruism.pdf |journal=[[The Quarterly Review of Biology]] |volume=46 |number=1 |pages=35–57 |jstor=2822435 |doi=10.1086/406755 }}.
* Van den Berghe, Pierre. ''The Liberal dilemma in South Africa''. Oxford: [[Taylor & Francis]], 1979. {{ISBN|0-7099-0136-4}}.
* Van Schie, P. G. C. and Voermann, Gerrit. ''The dividing line between success and failure: a comparison of Liberalism in the Netherlands and Germany in the 19th and 20th Centuries''. Berlin: LIT Verlag Berlin-Hamburg-Münster, 2006. {{ISBN|3-8258-7668-3}}.
* Venturelli, Shalini. ''Liberalizing the European media: politics, regulation, and the public sphere''. New York: [[Oxford University Press]], 1998. {{ISBN|0-19-823379-5}}.
* Wallerstein, Immanuel. ''The Modern World-System IV: Centrist Liberalism trimphant 1789–1914''. Berkeley and Los Angeles: [[University of California Press]], 2011.
* Whitfield, Stephen. ''Companion to twentieth-century America''. Hoboken: [[Wiley-Blackwell]], 2004. {{ISBN|0-631-21100-4}}.
* [[Alan Wolfe|Wolfe, Alan]]. ''The Future of Liberalism''. New York: [[Random House]], Inc., 2009. {{ISBN|0-307-38625-2}}.
* {{Cita libro |last=Young |first=Shaun |year=2002 |title=Beyond Rawls: An Analysis of the Concept of Political Liberalism |location=Lanham, MD |publisher=[[University Press of America]] |isbn=978-0-7618-2240-0 |url=https://archive.org/details/beyondrawlsanaly0000youn}}
* Zvesper, John. ''Nature and liberty''. New York: [[Routledge]], 1993. {{ISBN|0-415-08923-9}}.
* Adams, Ian. ''Ideology and politics in Britain today''. Manchester: [[Manchester University Press]], 1998. {{ISBN|0-7190-5056-1}}.
* Cook, Richard. ''The Grand Old Man''. Whitefish: Kessinger Publishing, 2004. {{ISBN|1-4191-6449-X}} on Gladstone.
* Falco, Maria. ''Feminist interpretations of Mary Wollstonecraft''. State College: Penn State Press, 1996. {{ISBN|0-271-01493-8}}.
* Forster, Greg. ''John Locke's politics of moral consensus''. Cambridge: [[Cambridge University Press]], 2005. {{ISBN|0-521-84218-2}}.
* Gross, Jonathan. ''Byron: the erotic liberal''. Lanham: [[Rowman & Littlefield Publishers]], Inc., 2001. {{ISBN|0-7425-1162-6}}.
* Locke, John. ''[[wikisource:A Letter Concerning Toleration|A Letter Concerning Toleration]]''. 1689. 
* [[John Locke|Locke, John]]. ''Two Treatises of Government''. reprint, New York: Hafner Publishing Company, Inc., 1947. {{ISBN|0-02-848500-9}}.
* Wempe, Ben. ''T. H. Green's theory of positive freedom: from metaphysics to political theory''. Exeter: Imprint Academic, 2004. {{ISBN|0-907845-58-4}}.
* Frey, Linda and Frey, Marsha. ''The French Revolution''. Westport: [[Greenwood Press]], 2004. {{ISBN|0-313-32193-0}}.
* Hanson, Paul. ''Contesting the French Revolution''. Hoboken: [[Blackwell Publishing]], 2009. {{ISBN|1-4051-6083-7}}.
* Leroux, Robert, ''Political Economy and Liberalism in France: The Contributions of Frédéric Bastiat'', London and New York, [[Routledge]], 2011.
* Leroux, Robert, and David Hart (eds), ''French Liberalism in the 19th century. An Anthology'', London and New York, [[Routledge]], 2012.
* Lyons, Martyn. ''Napoleon Bonaparte and the Legacy of the French Revolution''. New York: [[St. Martin's Press]], Inc., 1994. {{ISBN|0-312-12123-7}}.
* Shlapentokh, Dmitry. ''The French Revolution and the Russian Anti-Democratic Tradition''. Edison, NJ: T[[ransaction Publishers]], 1997. {{ISBN|1-56000-244-1}}.
{{refend}}

=== Ligazóns externas ===
* [https://web.archive.org/web/20131002050329/http://mason.gmu.edu/~ihs/guide.html Guide to Classical Liberal Scholarship] {{en}}.

{{Política}}
{{Control de autoridades}}

[[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencias sociais)]]
[[Categoría:Liberalismo]]