Ver o código fonte de "Diáspora galega"

{{Artigo de calidade}}
[[Ficheiro:Map of the Galician Diaspora in the World.svg|miniatura|300px|Galegos residentes fóra segundo o CERA, a 1/9/2023.<ref name="INECERA"/>
{{Lenda|#0088aa|+ 100,000}}
{{Lenda|#00ccff|+ 10,000}}
{{Lenda|#aaeeff|+ 1,000}}]]
Coñécese como '''diáspora galega''' o proceso de [[emigración]] masiva do [[pobo galego]] que se produciu durante as tres últimas décadas do [[século XIX]] ata ben pasada a metade do [[século XX]]. Así, entre [[1850]] e [[1960]] marcharon cara a [[América]] máis de dous millóns de galegos e galegas. Cómpre destacar a importancia deste fenómeno nos contextos socioeconómico, político e cultural da Galicia territorial e da Galicia exterior.<ref name=":5">{{Cita web |url=http://consellodacultura.gal/especiais/historias-de-ida-e-volta/detalle.php?e=7099&c=7100 |editorial=[[Consello da Cultura Galega]] |título=Historias de ida e volta |data-acceso=25/9/2023}}</ref> 

Posteriormente, xa na segunda década do [[século XXI]], por mor da crise en [[Galicia]] e [[España]], iniciouse unha segunda vaga de emigración galega, principalmente cara a países de [[Europa]] ([[Alemaña]] e [[Inglaterra]]), formada normalmente por mozos con estudos e un nivel cultural medio-alto.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Blanco Álvarez |nome=José |apelidos2=González López |nome2=Manuel |ano=2022 |título=Emigración y fuga de cerebros en Galicia, 2001-2019 |url=https://revistas.usc.gal/index.php/rge/article/view/7961/11838 |revista=Revista Galega de Economía |volume= 31|número=1 |issn=1132-2799 |lingua=es}}</ref>{{Pobo galego}}

== Xénese do proceso ==
[[Ficheiro:Obreros gallegos al servicio de la Edison Portland Cement C. de New-Village 1910.jpg|miniatura|300px|Obreiros galegos ao servizo da Edison Portland Cement Company de New Village, [[Nova Jersey]], en [[1910]].<ref>{{cita publicación periódica |revista=[[Vida Gallega]] |url=http://biblioteca.galiciana.gal/gl/catalogo_imagenes/grupo.do?path=1170959&posicion=20&presentacion=pagina&registrardownload=0 |número=21 |data=31/5/1910 |páxina=20 |título=Obreros gallegos al servicio de "EdisonPortland Cement Company de New Village en "pose" para Vida Gallega}}</ref>]]
Nas súas orixes obedeceu a razóns económicas e sociais, especialmente á [[pobreza]] como consecuencia da falta de [[Traballo (socioloxía)|traballo]], a isto sumáronselle razóns políticas, orixinadas na [[represión]] do país polos [[Reis Católicos]] e aínda moi presente no momento da chegada da [[Franquismo|represión franquista]],<ref>{{Cita libro |apelidos=Juana López |nome=Jesús de |ligazón-autor=Jesús de Juana López |apelidos2=Prada Rodríguez |nome2=Julio |ligazón-autor2=Julio Prada Rodríguez |ano=2006 |título=Lo que han hecho en Galicia: Violencia, represión y exilio, 1936-1939 |url=https://www.planetadelibros.com/libro-lo-que-han-hecho-en-galicia/17621 |editorial=Ed. Crítica |ISBN=978-84-8432-782-0 |lugar=Barcelona |lingua=es}}</ref> que en Galicia comezou en xullo de 1936, ó pouco de estalar a [[Guerra civil española|guerra civil]].<ref name=":5" /><ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Núñez Seixas |nome=Xosé M. |ligazón-autor=Xosé Manoel Núñez Seixas |apelidos2=Farías |nome2=Ruy |ano=2009 |título=Transterrados y emigrados: una interpretación sociopolítica del exilio gallego de 1936 |páxinas=113-127 |URL=https://arbor.revistas.csic.es/index.php/arbor/article/view/268 |revista=ARBOR Ciencia, Pensamiento y Crítica |editorial=CSIC |ISSN=0210-1963 |volume=CLXXXV |número=735 |lingua=es}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Rodríguez Martínez |nome=David Miguel |ano=2021 |título=A fuxida do exilio republicano cara Latinoamérica. Unha aproximación dos casos Mexicano e Arxentino en perspectiva comparada (1936-1945) |url=https://revistas.uvigo.es/index.php/mns/article/view/3939 |revista=Minius |editorial=Universidade de Vigo |ISSN=1131-5989 |páxinas=275-300 |número=26}}</ref>

Para [[Ramón Villares]]:<ref>{{Cita libro |apelidos=Villares |nome=Ramón |ano=2004 |ligazón-autor=Ramón Villares |título=Historia de Galicia |url=https://books.google.es/books?id=RotYdunovwkC&newbks=1&newbks_redir=0&lpg=PA4&dq=Villares%2C%20Ram%C3%B3n%20(2004).%20Historia%20de%20Galicia&pg=PA267#v=onepage&q=%20o%20factor%20mais%20definitorio&f=false |editorial=Galaxia |ISBN=84-8288-655-X |páxina=267}}</ref>

{{Cita|Con todo, é a emigración o factor máis definitorio da poboación galega contemporánea, tanto pola cantidade como pola calidade: é un dous poucos elementos que sitúa a Galicia, ben que a un custo en exceso alto, no ritmo evolutivo do capitalismo a nivel mundial.}}

Para [[Xosé Ramón Barreiro]]:

{{Cita|''O galego non fai a revolución, fai a maleta''.<br />''El gallego no hace la revolución, hace la maleta'' (Orixinal en castelán).<ref>{{Cita libro |apelidos=Barreiro Fernández |nome=Xosé Ramón |ligazón-autor=Xosé Ramón Barreiro |ano=1984 |título=Historia Contemporánea de Galicia |editorial=Ediciones Gamma |volume=XVIII |páxina=31 |ISBN=84-248-0442-2}}</ref>}}

[[Xosé Manuel Beiras]]<ref>{{Cita libro|título=Por unha Galicia Liberada: ensaios en economia e politica|apelidos=Beiras Torrado|nome=Xosé Manuel|editorial=Edicións Xerais de Galicia|ano=1984|ISBN=84-7507-134-1|páxina=265|lugar=Vigo}}</ref> foi un dos intelectuais que mellor sintetizou a importancia da emigración galega.

{{Cita|«Dende un punto de vista demográfico, a emigración galega ven sustituir, no ciclo moderno, a función desempeñada no ciclo antigo pola mortalidade catastrófica —pestes, guerras e fames, frecuentemente ensarilladas.
»Dende un punto de vista económico, a emigración galega representa un dobre e constante desaxuste: por unha banda antre a presión demográfica e a estrutura do sistema produtivo; por outra banda, antre a capacidade de xeneración de escedente polo sistema e o uso ou destino do escedente realmente xenerado.

»Dende un punto de vista social, a emigración galega constitue a manifestación masive dunha forma de escravitude que pervive deica o noso século.

»Dende un punto de vista ético, a emigración galega significa a negación constante do dereito máis elemental da persoa: o dereito á propia vida no propio país.

»Dende un punto de vista político, a emigración galega supon a renuncia á révolta».}}

A emigración foi un factor estrutural da economía e da sociedade galega contemporánea pois o 30&nbsp;% dos migrantes españois nas décadas finais do século XIX procedían de Galicia segundo as Estatísticas de Pasaxeiros estudadas;<ref>{{Cita libro |apelidos=Rodríguez Galdo |nome=María Xosé |ligazón-autor=María Xosé Rodríguez Galdo |ano=1996 |capítulo=Emigración y evolución de los indicadores demográficos en Galicia |editorial=[[Universidade do País Vasco|Universidad del País Vasco]] |páxina=367 |título=Los movimientos migratorios en la construcción de las sociedades modernas |isbn=84-7585-854-6 |lingua=es}}</ref> logo da [[Primeira guerra mundial|Primeira Guerra Mundial]] tiñan orixe galega o 50&nbsp;% e un 40&nbsp;% durante os anos 1940 a 1970.<ref>{{Cita libro |apelidos=García Zarza |nome=Eugenio |ano=1991 |título=La emigración española en Iberoamérica: 1946-1990, características geográficas |editorial=Encuentro de Americanistas Españoles. América Latina: pasado y presente }}</ref>

En 1993, dez anos despois da entrada en vigor da Lei de recoñecemento da galeguidade de 1983,<ref>[https://www.es.parlamentodegalicia.es/sitios/web/BibliotecaLeisdeGalicia/Lei4_1983.pdf "Lei 4/1983, do 15 de xuño, de recoñecemento da galeguidade"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231027171900/https://www.es.parlamentodegalicia.es/sitios/web/BibliotecaLeisdeGalicia/Lei4_1983.pdf |date=27 de outubro de 2023 }} Esta lei foi derrogada pola [https://www.xunta.gal/dog/Publicados/2013/20130704/AnuncioC3B0-270613-0002_gl.pdf "Lei 7/2013, do 13 de xuño, da galeguidade"]</ref> a [[Xunta de Galicia]], cuantificou o número total de emigrantes nacidos en Galicia en 1,3 millóns<ref>{{Cita libro |nome=Xosé Manoel |apelidos=Nuñez Seixas |ano=2002 |título=History and collective memories of migration in a land of migrants: the case of Iberian Galicia |url=https://www.jstor.org/stable/10.2979/his.2002.14.1-2.229?typeAccessWorkflow=login |editorial=Indiana University Press |páxinas=229-240 |volume=14 |ISSN=1527-1994 |lingua=en}}</ref> (sen contar os seus fillos e netos). Así a distribución foi a seguinte:
* En América, 554&nbsp;100 (190&nbsp;000 na [[Arxentina]], 100&nbsp;000 en [[Venezuela]] e 95&nbsp;000 no [[Brasil]])
* Na [[Unión Europea]] e Suíza 248&nbsp;500 (90&nbsp;000 en [[Alemaña]], 55&nbsp;000 en [[Suíza]] e 50&nbsp;000 en [[Francia]])
* No resto de España 525&nbsp;000

== Lugares de destino ==
[[Ficheiro:Sierra Córdoba, Bremen. Vigo, zarpando para América con emigrantes.jpg|miniatura|300px|O ''Sierra Córdoba'' ([[Bremen]]) en [[Vigo]], zarpando para [[América]] con emigrantes.]]
Os principais países receptores da emigración galega a finais do [[século XIX]] e principios do [[século XX|XX]] foron [[Arxentina]], [[Cuba]], [[Brasil]] e [[Uruguai]], países necesitados de [[man de obra]] barata e persoal nos servizos e [[industria]]s que se estaban creando. Ademais, son sociedades dunha gran permeabilidade social.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Falleto |nome=Enzo |data=agosto de 1993 |ano=1993 |título=Formación histórica de la estratificación social en América Latina |páxinas=163-180 |url=https://www.cepal.org/es/publicaciones/11905-formacion-historica-la-estratificacion-social-america-latina |revista=Revista de la CEPAL |issn=0252-0257|lugar=Santiago de Chile|número=50}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Morales |nome=Juan Jesús |ano=2012 |título=De los Aspectos Sociales del Desarrollo Económico a la Teoría de la Dependencia: Sobre la gestación de un pensamiento social propio en Latinoamérica |url=https://www.scielo.cl/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0717-554X2012000300004 |revista=Cinta de Moebio |editorial=Universidad de Chile |número=45 |ISSN=0717-554X |lingua=es}}</ref>

Polo que se refire aos destinos, as catro provincias galegas mostran comportamentos diferenciados: mentres que a maior parte dos emigrantes lucenses se dirixiron a Cuba e os de [[Provincia de Ourense|Ourense]] ao Brasil, os de [[provincia de Pontevedra|Pontevedra]] preferiron a Arxentina e os coruñeses tamén [[Cuba]],<ref>{{Cita libro |apelidos=Villares |nome=Ramón |ano=1996 |título=Historia da emigración galega a América |url=https://libraria.xunta.gal/gl/historia-da-emigracion-galega-a-america |editorial=Xunta de Galicia |isbn=84-453-1714-8 }}</ref> o que indica a existencia en Galicia dunha cultura migratoria moi antiga xa especializada, onde as cadeas migratorias e as redes de axentes seguen desempeñando un papel de grande importancia.

As provincias interiores incorporáronse máis tarde ó fenómeno migratorio ultramariño<ref name=":23">{{Cita libro |apelidos=Castiñeira Castro |nome=Víctor Manuel |apelidos2=Martín García |nome2=Alfredo |ano=1999 |título=Dun Finisterre a outro: A emigración galega á Patagonia |url=https://emigracion.xunta.gal/es/conociendo-galicia/aprende/e-biblioteca-de-la-galleguidad/dun-finisterre-outro-emigracion-galega |editorial=Xunta de Galicia |ISBN=84-453-2396-2 |páxinas=218-219 }}</ref> xa que no século XIX seguirán alimentando a corrente migratoria do interior peninsular, pero aínda así pódese observar como a participación conxunta da Galicia interior na emigración a América xa se aproxima a unha cuarta parte do total da emigración galega.

Por exemplo, no período 1885-1895<ref name=":23" /> dos 62&nbsp;273 galegos que chegaron á Arxentina (dun total de 167&nbsp;575 emigrantes), as provincias atlánticas son as que achegan máis poboación: 54&nbsp;954 persoas, que ven a ser un 88,2&nbsp;% dos emigrantes galegos no país (24&nbsp;043 da [[Provincia da Coruña|Coruña]] e 30&nbsp;911 de Pontevedra), mentres que das interiores son 7&nbsp;339, representando o 11&nbsp;% dos galegos na Arxentina (4&nbsp;008 de [[Provincia de Lugo|Lugo]] e 3&nbsp;331 de Ourense).

Outro exemplo salientable sobre o destino dos migrantes galegos é o estudo realizado entre os anos 1900 e 1904 dende o porto de Vigo,<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Rodríguez Ferreiro |nome=Hilario Manuel |ano=1992 |título=La emigración a América por el Puerto de Vigo de 1900-1904 |revista=Minius: Revista do Departamento de Historia, Arte e Xeografía |ISSN=1131-5989 |páxinas=193-210 |url=https://revistas.uvigo.es/index.php/mns/article/view/2860/2651}}</ref> así dos 2 982 migrantes dos que coñecemos o seu destino: a Brasil van o 20.4% (607), ao [[Río da Prata]] o 63.8% (1.904), e á illa de Cuba o 15.8% (471).

== Lugares de saída ==
[[Ficheiro:Ramón Conde 2010 conxunto.JPG|miniatura|300px|Esculturas de [[Ramón Conde]] no [[Porto de Vigo]].]]
Os portos de saída foron A Coruña, Vigo e [[Vilagarcía de Arousa]].<ref name=":8" /> O primeiro ten maior volume de pasaxeiros ata principios do século XX, concretamente ata os anos 20<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Rodríguez Galdo |nome=María Xosé |apelidos2=Losada Álvarez |nome2=Abel |ligazón-autor2=Abel Losada |ligazón-autor=María Xosé Rodríguez Galdo |ano=2005 |título=Redes migratorias vs redes económicas. Inserción sociolaboral e contribución dos galegos ao desenvolvemento de México |url=https://minerva.usc.es/xmlui/handle/10347/19443 |revista=Revista Galega de Economía |páxinas=393-420 |issn=1132-2799 |volume=XIV |número=1 |editorial=Universidade de Vigo}}</ref> cando [[Vigo]] se converte no porto máis importante a partir de entón. Da [[A Coruña|Coruña]] sae maior número de emigrantes cara a Cuba (80&nbsp;% entre 1912-18 e 62,8&nbsp;% en 1920-30), [[Porto Rico]] e [[México]]. A maioría proceden das provincias da Coruña e Lugo. De Vigo parten cara a Arxentina (66&nbsp;% en 1912-18, 69,6&nbsp;% en 1920-30), [[Brasil]] e [[Uruguai]], por este porto saen ourensáns e pontevedreses. Polo que a proximidade do porto vai influír na elección do país de destino.

Segundo unha mostra<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=De Cristóforis|nome=Nadia|ano=2013|título=Los patrones emigratorios en el último ciclo de la inmigración gallega en Buenos Aires|url=https://cdsa.aacademica.org/000-038/698.pdf|revista=X Jornadas de Sociología |editorial=Facultad de Ciencias Sociales. Universidad de Buenos Aires |isbn=978-950-29-1441-1 |lingua=es}}</ref> de inmigrantes do noroeste hispánico que chegaron a [[Buenos Aires]] no primeiro trimestre de 1949 e 1950, o 97&nbsp;% proveu de Vigo, o 2&nbsp;% de [[Xibraltar]] e o 1&nbsp;% de [[Barcelona]]. Calculouse que en Vigo embarcou case o 50&nbsp;% da totalidade da emigración peninsular<ref>{{Cita libro |apelidos=Borregón Ribes |nome=Vicente |ano=1952 |título=La emigración española a América |páxina={{cómpre páxina}} |lugar=Vigo |editorial=Patronato Fundación Marvá |lingua=es}}</ref><ref>{{Cita libro |apelidos=Martí Bufill |nome=Carlos |ano=1955 |título=Nuevas soluciones al problema migratorio |páxina={{cómpre páxina}} |lugar=Madrid |editorial=Ediciones Cultura Hispánica |lingua=es}}</ref> cara ao exterior, entre 1946 e 1954.

Hai que salientar a importancia dos portos portugueses<ref name=":30" /> de [[Leixões]] ([[Matosinhos]]) e de [[Lisboa]], como lugar de saída da emigración galega. Así o [[vicecónsul]] de España en Lisboa, Ramón de Ozorno, informa o 30 de agosto de 1861 ó primeiro Secretario de Estado en [[Madrid]] da seguinte maneira:<ref>{{Cita libro|título=América y la emigración española. Bosquejo de causas y consecuencias. Las agitaciones peninsulares|url=http://sedici.unlp.edu.ar/handle/10915/11647|apelidos=Bollo Cabrios|nome=Palmira S.|páxina=56|ano=1972|volume=21}}</ref>

{{Cita|Muchos ni se dan a conocer como españoles, pues logran burlar la vigilancia de los encargados de la frontera pasando el río a altas horas de la noche, no encontrando dificultad para continuar su viaje al punto más conveniente para celebrar contratos para el Brasil y otros puntos de América, no pudiendo los cónsules evitarlo por ignorarlos completamente}}

== Perfil do emigrante ==
[[Nicolás Sánchez-Albornoz]] caracterizou á emigración española da seguinte maneira:<ref>{{Cita libro |apelidos=Sánchez-Albornoz |nome=Nicolás |ano=1988 |capítulo=Medio siglo de emigración masiva de España hacia América |páxina=23 |título=Españoles hacia América. La emigración en masa, 1880-1930 |editorial=[[Alianza Editorial]] |isbn=84-206-4220-7 |lingua=es}}</ref>

{{Cita|(...) ''un home novo, solteiro, de baixa liñaxe e agricultor de ocupación, tan novo que apenas era máis ca un adolescente,''<br /> (...) ''un hombre joven, soltero, de extracción baja y agricultor de ocupación, tan joven que apenas era más que un adolescente,''(Orixinal en castelán)}}
Dentro do perfil medio do emigrante galego, moi parecido ó anterior, é preciso salientar as seguintes características:<ref name=":8" />

'''Preferentemente masculina:''' Máis do 70&nbsp;% dos emigrantes de América foron homes,<ref>{{Cita libro |apelidos=Vázquez González |nome=Alejandro P. |ano=1988 |título=La emigración gallega. Migrantes, transportes y remesas |páxina=85 |serie=Españoles hacia América. La emigración en masa, 1880-1930}}</ref> diminuíndo a porcentaxe a partir da segunda década do s. XX cando a muller se incorpora definitivamente ao éxodo.<ref>{{Cita libro |apelidos=Eiras Roel |nome=Antonio |ano=1993 |título=La emigración gallega a América en los siglos XIX y XX. Nueva panorámica revisada |editorial=Xunta de Galicia, Secretaría Xeral de Relacións coas Comunidades Galegas |páxina=191 |serie=Aportaciones al estudio de la emigración gallega. Un enfoque comarcal |lugar=Santiago de Compostela}}</ref> As mulleres teñen menos mobilidade que os homes debido á estrutura patriarcal existente na sociedade e nas ofertas de traballo. Cabe mencionar como excepción a esta masculinidade a emigración insular -sobre todo a de Lanzarote e Forteventura-, xa que contou cunha ampla participación feminina que tivo a súa orixe nas frecuentes recrutas de colonos efectuadas en chan canario mediante o sistema de contratas. Nos emigrantes canarios arribados a Venezuela entre 1830 e 1845 algo máis do 40&nbsp;% eran mulleres.<ref>Cagiao Vila (2008) - Acogida de la Emigración española y el retorno.</ref> A muller irase incorporando progresivamente á emigración adquirindo esta un carácter máis familiar. 

Dende que a emigración se xeneraliza e como consecuencia lóxica dunha emigración que afecta principalmente ós homes en idade de casar, a muller galega irá paulatinamente casando a idades máis tardías.<ref>{{Cita libro|título=Galicia, país de emigración. La emigración gallega a América hasta 1930|apelidos=Rodríguez Galdo|nome=María Xosé|editorial=Fundación Archivo de Indianos - Caja Asturias - Principado de Asturias|ano=1993|ISBN=84-88770-02-2|páxina=59|lugar=Xixón}}</ref>

A distribución segundo o sexo dos galegos emigrados a ultramar por vía marítima, 1946-1964<ref name=":21" /> facía un total de 185&nbsp;908 homes (55,89&nbsp;%) e de 146&nbsp;718 mulleres (44,10&nbsp;%). Por exemplo: en Venezuela a partir de 1958 só se permitiu o reagrupamento familiar, polo que en 1961 o número de mulleres ceduladas chegou a ser superior ós dos homes,<ref>{{Cita libro |apelidos=Cagiao Vila |nome=María del Pilar |ano=1997 |título=Muller e Emigración |editorial=Xunta de Galicia |ISBN=84-453-1991-4 |páxina=183}}</ref> e no ano 1859 emigraría con destino a Cuba tan só unha muller por cada 24 emigrantes varóns<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Rodríguez Galdo |nome=María Xosé |apelidos2=Freire Esparís |nome2=María Pilar |apelidos3=Prada Castro |nome3=Ánxeles |ano=1998 |título=Mulleres e emigración na historia contemporánea de Galicia, 1880-1930 |revista=Estudios Migratorios |ISSN=1136-0291 |número=6 |url=http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_1998_Estudios-Migratorios-No-6-decembro-de-1998.pdf  }}</ref> 
[[Ficheiro:Moaña al emigrante - panoramio.jpg|miniatura|250px|Ó emigrante, en [[Moaña]].]]
'''A idade media''' oscila entre os 18 e os 20 anos. Máis do 50&nbsp;% é menor de 23 anos (entre 1917-21, o 39&nbsp;% dos emigrados teñen entre 15 e 23 anos). A idade media das mulleres era de 22 anos e a dos varóns de 20,<ref name="BEIRASATRASO"/> ou incluso de 18 para os varóns chegados a Cuba  entre o ano 1910 e 1929. Sendo a maioría homes solteiros. 

O 24&nbsp;% dos que emigran de forma definitiva nas tres primeiras décadas do século XX,<ref>{{Cita libro|apelidos=Rodríguez Galdo|nome=María Xosé|ano=1995|título=O fluxo migratorio dos séculos XVIII ó XX|páxina=107|editorial=Xunta de Galicia|ISBN=84-453-1518-8}}</ref> tiñan menos de vinte anos e, polo menos, as dúas terceiras partes tiñan menos de 25, sendo máis dun 83&nbsp;% os que non superaban os trinta anos.

Por exemplo o Rexistro da Matrícula do Consulado Xeral de España en Buenos Aires estableceu que no período 1887 - 1930 a media dos galegos (entre os chegados a [[Lanús]] e [[Avellaneda]]) era de 22,9 anos.<ref name=":20" />

'''Formación ou instrución''': A meirande parte dos emigrantes eran [[analfabetismo|analfabeto]]s, non sabían nin ler nin escribir e cunha [[educación primaria|instrución primaria]], que non chegaba, na maioría dos casos á obtención do certificado de estudos primarios (supoñen o 94&nbsp;% do total). De 1860, data do primeiro ano censal,<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Martínez Domínguez |nome=Blanca |ano=2003 |título=La formación de Capital Humano en Galicia (1860-1900): Alfabetización y atraso económico |url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/755397.pdf |revista=Revista Galega de Economía |issn=1132-2799 |volume=12 |páxinas=1-22 |número=1 |lingua=es}}</ref> a 1900 a taxa de alfabetización neta do conxunto da poboación galega pasou do 23&nbsp;% ó 37&nbsp;%. No ano 1860<ref>{{Cita libro|título=Emigración y alfabetización en Galicia|apelidos=de Gabriel|nome=Narciso|editorial=Universidade de Salamanca|ano=2010|páxina=328}}</ref> o 90,86 % das mulleres galegas non sabían ler nin escribir, reducíndose esta porcentaxe a un 62,66 % nos casos dos varóns.

Podemos traer a modo de exemplo que os emigrantes chegados a Cuba entre 1910-29 practicamente a súa totalidade eran analfabetos: homes 87,3&nbsp;%, mulleres 92,4&nbsp;%.

Inda que a nivel comparativo, os inmigrantes españois na Arxentina superaron ós italianos no seu grao de alfabetización,<ref>{{Cita libro |apelidos=Moya |nome=José C.|ano=1997 |título=Cousins and strangers. Spanish inmigrants in Buenos Aires, 1850-1930 |páxina=221 |editorial=Berkeley}}</ref> 56&nbsp;% fronte ao 41&nbsp;% en 1855, 79&nbsp;% fronte ao 61&nbsp;% en 1887, 74&nbsp;% fronte ao 64&nbsp;% en 1914, 88&nbsp;% fronte ao 80&nbsp;% en 1936, sendo a taxa galega incluso lixeiramente superior á española entre 1918 e 1934. Doutra banda, as taxas de alfabetización da emigración de cada provincia foron cada vez máis similares,<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Vázquez González |nome=Alejandro P.|ano=2002 |título=La Alfabetización de los emigrantes gallegos a América (1850-1960): Luces y sombras |revista=Sarmiento |páxinas=135-161 |número=6 |ISSN=1138-5863}}</ref> isto é foron converxendo desde niveis próximos ao 80-87&nbsp;% ao 86-89&nbsp;%.  

Esta tendencia crecente e converxente mantívose,<ref name=":21">{{Cita libro |apelidos=Sánchez López |nome=Francisco |ano=1967 |título=Movimientos migratorios de Galicia|páxinas=93-88 |editorial=''Faro de Vigo'' |lingua=es}}</ref> e reflíctese para o período 1946-1964, nas Estatísticas de Emigración Exterior publicadas pola Dirección Xeral de Emprego do Ministerio de Traballo, que lanzan unha taxa de alfabetización dos emigrantes galegos a ultramar do 95,1&nbsp;%, fronte á española do 94,8&nbsp;%. 

'''Procedencia''': A maioría proviña dunha contorna ou [[rural|medio rural]] (máis do 80&nbsp;%). Por exemplo a maior parte da poboación emigrante española que se dirixía a Alemaña a principios dos anos 60 procedían do sector agrícola.<ref>{{Cita libro |apelidos=Farraco |nome=C. |apelidos2=Castillo |nome2=E. |apelidos3=Krausslach |nome3=M. |apelidos4=Montero |nome4=M. |ano=2013 |título=Aproximación a la situación de la ciudadanía española en Alemania |volume=Colectivo de Estudios e Intervención Social (CEIS). Informe 1ª Fase |lingua=es}}</ref>

[[Ficheiro:Ley de Emigración 1907. Reglamento provisional para su ejecución 1908.pdf|miniatura|Lei de Emigración de 1907 e Regulamento provisional para a súa execución (1908).]]

== Causas da emigración ==
Os factores da emigración pódense analizar, seguindo a teoría económica de [[Ersnt Georg Ravenstein]] e posteriormente  por Everett S. Lee, dende a perspectiva do país emisor da emigración (factores ''push'' ou de expulsión) e dende a perspectiva do país receptor (factores ''pull'' ou de atracción),<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=García Sánchez |nome=Alberto |ano=2017 |título=Revisión crítica de las principales teorías que tratan de explicar la migración |revista=Revista internacional de Estudios Migratorios |ISSN=2173-1950 |páxinas=198-228}}</ref> ámbolos dous factores interactúan entre si. Esta teoría, non exenta de críticas,<ref>O modelo push-pull non explica, por que os migrantes elixen uns destinos e non outros, e non ten en conta que as migracións non son individuais, senón sociais. Blanco, Cristina. ''Las migraciones contemporáneas'' (2000)</ref> foi dominante ata os anos 60.

Na década dos 60 xorden como contestación ao modelo anterior, un conxunto de teorías que, aínda presentando importantes diverxencias entre si, van coincidir nas súas premisas básicas: ''teoría do mercado de traballo fragmentado, teoría marxista da acumulación capitalista e a teoría do sistema mundial;'' teorías que se basean no pensamento neo marxista.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Micolta León |nome=Amparo |ano=2005 |título=Teorías y conceptos asociados al estudio de las migraciones internacionales |revista=Revista de Trabajo Social |ISSN=0123-4986 |páxinas=59-76}}</ref> Para estas proposicións os movementos migratorios forman parte non dunha etapa histórica conxuntural, senón estrutural. Na súa base está a división internacional do traballo que resulta dun réxime de intercambio desigual entre as economías dos países, segundo o sector ao que pertenzan –centro, semiperiferia ou periferia– do sistema capitalista mundial.<ref>{{Cita libro |apelidos=Criado Calvo |nome=María Jesús |ano=2001 |título=La línea quebrada. Historias de vida de migrantes |editorial=Consejo Económico y Social |serie=Colección Estudios |lugar=Madrid |volume=113}}</ref> Estas teorías encádranse, por tanto, dentro da vertente teórica que analiza a realidade dende a óptica da desigualdade, a explotación e o conflito.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Laraña Rodríguez-Cabello |nome=Enrique |ano=1993 |título=Modelos de interpretación y cuestiones de método en el estudio de las migraciones españolas |revista=Política y Sociedad |ISSN=1130-8001 |páxinas=121-138 |número=12 |editorial=Universidad Complutense de Madrid}}</ref>

O historiador [[Antonio Eiras Roel]]<ref>{{Cita libro |apelidos=Eiras Roel |nome=Antonio |ano=1989 |título=Sobre las motivaciones de la emigración gallega a América y otros aspectos. Un enfoque comparativo |editorial=Revista Galega do V Centenario |volume=2 |páxinas=67 e ss |lingua=es}}</ref> sinalou que a orixe das migracións no noroeste peninsular foi o resultado da unión de dous factores básicos sobre os que incidían en determinados momentos outras variables de maior ou menor duración. Por unha parte a alta [[Densidade de poboación|densidade demográfica]], que de por si non é determinante, combinada cunha economía agrícola de [[Economía de subsistencia|subsistencia]] que é deficitaria e está sometida a un proceso de descapitalización permanente pola dobre vía do imposto e da renda.

Galicia a nivel económico era o país do atraso agrario, incapaz de xerar un proceso de industrialización sostido e cun desequilibrio crecente con respecto á economía española.<ref name=":22">{{Cita libro |título=O franquismo. Atraso económico nunha sociedade destruída |apelidos=Fernández Prieto |nome=Lourenzo |editorial=''La Voz de Galicia'' |ano=2007 |serie=A gran Historia de Galicia. Século XX. Unha economía: dúas sociedades |lugar=A Coruña |volume=II |edición=XIII |páxinas=12-13}}</ref> Polo que a escaseza de emprego industrial, o raquitismo dos servizos e a alta densidade de poboación rural configuraron un espazo económico no que Galicia asumía o papel de subministradora de man de obra, de enerxía e de materias primas, ademais de recursos financeiros a través do aforro e das remesas de emigrantes.

Así, considerando a Galicia como país emisor, podemos resumir os factores ''push'' ou de expulsión da emigración galega, nos seguintes:<ref name=":8" /><ref>{{Cita libro|título=Repercusiones de la emigración y retorno de los trabajadores en la estructura de la población, espacial y económica de las regiones de origen y destino|apelidos=Leib|nome=Juergen|editorial=Norba|ano=1981|apelidos2=Mertins|nome2=Guenter|ISSN=0211-0636}}</ref>

=== Factores económicos ===

'''Escasa industrialización''': a economía galega a finais do século XIX tiña unha base eminentemente agraria,<ref>{{Cita libro |apelidos=Pérez Touriño |nome=Emilio |ligazón-autor=Emilio Pérez Touriño |ano=1984 |título=La cuestión campesina en Galicia |ISBN=84-7479-315-7 |url=https://www.mapa.gob.es/ministerio/pags/Biblioteca/fondo/pdf/18371_8.pdf |lingua=es |páxinas=273-307 |serie=Sobre agricultores y campesinos: estudios de sociología rural de España}}</ref> precapitalista<ref>{{Cita libro |apelidos=Beiras Torrado |nome=Xosé Manuel |ano=1967 |título=El problema del desarrollo en la Galicia rural |editorial=Galaxia |ISBN=978-84-7154-022-5 |páxina=29}}</ref> e escasamente industrializada,<ref>{{Cita libro |apelidos=Carmona Badía |nome=Xan |ano=1990 |título=El atraso industrial de Galicia. Auge y liquidación de las manufacturas textiles (1750-1900) |editorial=Ariel |ISBN=84-344-6566-3}}</ref> manifestada na crise da industria rural de tecidos, a base agraria estaba escasamente modernizada. Esta opinión seguiu vixente ata non vai moito tempo, así o xurista e profesor galego Xosé Vilas Nogueira,<ref>{{Cita libro|título=A relación vila-aldea: conflicto esplícito e implícito (A Galicia rural na encrucillada)|apelidos=Vilas Nogueira|nome=X.R|editorial=Galaxia|ano=1975|páxina=176}}</ref> sinalou no ano 1975 que:

{{Cita|Galiza é un país precapitalista, povoado por traballadores que viven dun mísero xornal, que eles mesmos sacan da terra ou do mar; sen industrias dabondo pra ausorber o escendente de poboación labrega a mariñeira; cun paro forzoso e cun déficit pecuniario constante, que se resolve pacíficamente por medio da emigración}}

Cara a mediados do século XIX , a economía de Galicia alcanzara os seus límites. Os trazos que a definían procedían do seu carácter preindustrial e tradicional.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Alonso Álvarez |nome=Luis |ano=2010 |título=La economía de Galicia, una panorámica c.1750-2010 |url=https://ojs.ehu.eus/index.php/HC/article/view/4701/4487|revista=Historia Contemporánea |número=42 |ISSN=1130-2402 |páxinas=15-65 |lingua=es}}</ref> Preindustrial na medida en que predominaban as actividades rurais, en especial aínda que non unicamente, a [[agricultura]]. E tradicional, pola súa escasa orientación comercial.

A revista ''[[Alborada (Buenos Aires)|Alborada]]'' sinalaba a este respecto o seguinte:<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Asociación Benéfica Cultural Hijos del Partido de Corcubión |ano=1928 |título=Las causas de nuestra emigración|revista=Alborada|número=39|lugar-publicación=Bos Aires}}</ref>

{{Cita|Lo que existe en nuestra gente es falta de espíritu emprendedor y no porque no disponga de voluntad y denuedo para el sacrificio sino porque por condición natural es el gallego el primero en desconfiar de su propio mérito y valor... y lo más curioso resulta que esa cortedad, ese conservadurismo, esa desconfianza de su misma personalidad, se manifiesta más aún dentro de su propio país que en los extraños donde frecuentemente suele actuar. Substraer los capitales del empleo racional que merecen, para tenerlos en cambio estancados en los establecimientos bancarios a devengar una limitada renta es el más torpe de los atentados que cometer se puede contra la economía de los pueblos... Nuestra emigración jamás se conjurará mientras no se intensifiquen las empresas capitalistas en la industria y explotación de nuestro suelo...}}
[[Ficheiro:Belesar, Baiona.JPG|miniatura|A agricultura galega caracterízase polo minifundismo.]]
'''Minifundismo''': a excesiva atomización das terras supoñía por tanto que foran escasamente rendibles para o [[campesiño|campesiñado]]. Uns autores como Jesús García Fernández<ref name=":10">{{Cita publicación periódica |apelidos=Ferrás Sexto |nome=Carlos |apelidos2=Macía Arce |nome2=Xosé Carlos |apelidos3=García Vázquez |nome3=María Yolanda |apelidos4=Armas Quintá |nome4=Francisco X. |ano=2004 |título=O minifundio sostible como un novo escenario para a economía galega |url=https://minerva.usc.es/xmlui/handle/10347/19352 |revista=Revista Galega de Economía |ISSN=1132-2799 |volume=13 |páxinas=1-25 |número=1-2 }}</ref> incidían nas miserias sociais dos sistemas agrarios minifundistas, mentres outros autores<ref name=":10" /> como [[Xosé Manuel Beiras]] (1981),<ref name="BEIRASATRASO">{{Cita libro |apelidos=Beiras Torrado |nome=X. M. |ligazón-autor=Xosé Manuel Beiras |ano=1981 |título=[[O atraso económico de Galicia]] |lugar=Vigo |editorial=Galaxia}}</ref> [[Abel Bouhier]] (1979)<ref>Bouhier, A. (1979). ''La Galice. Essai geographique d'analyse et interpretation d'un vieux complexe agrarie''. La Roche Sur Yon.</ref> e [[Lourenzo Fernández Prieto]] (1995)<ref>Fernández Prieto, L. (1995): "O dominio da explotación agraria familiar na Galicia contemporánea", en X.A. Liñares [ed.]: Feiraco e o Val de Barcala, pp. 143-149. Santiago de Compostela: Feiraco.</ref> xa deixaban entrever unha certa interpretación positiva criticando en certa medida a visión excesivamente economicista que se tiña do [[minifundio]]. Segundo os datos do Catastro de Rústica correspondentes a 1954, Galicia tiña a menor extensión media de terra por propietario de España (3,55 ha), o maior número de parcelas por propietario (16,59) e a menor superficie das mesmas (0,21&nbsp;ha).<ref>{{Cita libro|título=Galicia: Éxodo y Desarrollo|apelidos=Míguez|nome=Alberto|editorial=Cuadernos para el Diálogo|ano=1967|lugar=Madrid|ASIN=B0068F8NCS|páxina=73}}</ref> Trátase dun minifundio ''“desesperante”'' con 530&nbsp;000 hectáreas cultivadas, divididas en 15 millóns de parcelas, o que é indicador dun país cunha “miserable” economía agraria,<ref>{{Cita libro |título=Minifundismo |apelidos=Núñez Búa |nome=José |editorial=Correo de Galicia |data=15/10/1967 |lugar=Buenos Aires |volume=48}}</ref> onde o galego é ''“habitante pobre dunha terra rica”.'' Outro indicador posterior,<ref>{{Cita libro |título=Cara unha visión crítica da economía galega |apelidos=López Suevos |nome=Ramón |editorial=Ed. do Rueiro |ano=1975 |ISBN=84-85220-02-1 |páxina=60}}</ref> concretamente o Censo Agrario do ano 1962, sinala o elevado número de explotacións agrarias menores de 5 ha e que representan o 76,16&nbsp;% das explotacións totais.

'''Sistema foral ou de rendas''':<ref>{{Cita web |apelidos=Balchada |nome=Sergio|url=https://elgajedeloficio.wordpress.com/2014/10/24/o-sistema-foral-galego/ |título=O sistema foral galego |páxina-web=elgajedeloficio.wordpress.com |data=24/10/2014 }}</ref><ref>{{Cita libro |apelidos=Martínez López |nome=Alberte |ano=1995 |título=Cooperativismo y transformaciones agrarias en Galicia (1886 -1943) |editorial=Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación |ISBN=84-491-0125-5 |url=https://www.mapa.gob.es/ministerio/pags/Biblioteca/fondo/pdf/4532_all.pdf}}</ref> este sistema asfixiaba o campesiñado e sobreviviu ata ben entrado o primeiro terzo do [[século XX]]. O réxime foral galego dividía a propiedade en dous dominios, o ''dominio directo'' dos propietarios ou rendistas e o ''dominio útil'' dos labregos, esta separación era considerada como ''"imperfecta"'' e contraria ó réxime liberal da libre circulación da propiedade que consideraba a esta como individual, plena, libre e perfecta.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Rodríguez Montero |nome=Ramón P. |ano=2000 |título=Del derecho privado en Galicia al Derecho privado de Galicia. Impresiones en torno a un proceso histórico |revista=Anuario da Facultade de Dereito da Universidade da Coruña |issn=1138-039X |páxinas=673-687 |número=4 |url=https://ruc.udc.es/dspace/bitstream/handle/2183/2067/AD-4-46.pdf?sequence=1&isAllowed=y |lingua=es}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Artiaga Rego |nome=María Aurora |ano=1984 |título=La renta foral en Galicia a finales del siglo XIX |revista=Agricultura y Sociedad |issn=0211-8394 |páxinas=207-237 |número=30 |url=https://www.mapa.gob.es/ministerio/pags/Biblioteca/Revistas/pdf_ays%2Fa030_08.pdf |lingua=es}}</ref> O primeiro intento para rematar con esta situación foi a promulgación da Lei de redención foral do 20 de agosto de 1873 aprobada durante a [[Primeira República Española|I República]] pero foi suspendida pouco despois o 20 de febreiro de 1874.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=López Rodríguez |nome=Pilar |ano=1986 |título=A cuestión foral na Primeira República |url=https://www.cervantesvirtual.com/portales/hemeroteca/obra/num-91-1986/ |revista=Grial |páxinas=3-17 |número=91 |issn=0017-4181}}</ref> Foi unha lei promulgada por [[Miguel Primo de Rivera]] no 1926<ref>{{Cita libro|capítulo=La propiedad de la tierra en la Galicia contemporánea |título=Historia contemporánea de Galicia |apelidos=Balboa López |nome=Xesús |ano=2005 |isbn=84-344-6790-9 |páxinas=441-460 |lingua=es}}</ref> a que acabou definitivamente co Foro, dita lei obrigou a tódolos propietarios a vender os seus dereitos sobre a terra aos campesiños para que ao fin estes puidesen traballar a súa propia terra.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Villares Paz |nome=Ramón |ano=1978 |título=No cincuentenario da lei de redención de foros (1926-1976) |editorial=Galaxia |revista=Grial |volume=54 |páxina=477-489}}</ref> O avogado, político e xornalista galego, [[Prudencio Rovira]],<ref>{{Cita libro |apelidos=Rovira Pita |nome=Prudencio |ano=1904 |título=El campesino gallego : (apuntes sobre su condición social) (1904) |páxina=149}}</ref> sinala o seguinte:

{{Cita|Se entiende por foro la entrega que se hace de una finca mediante determinada pensión o canon que de antemano se estipula. Implicaba una cesión a largo plazo pues solía hacerse por tres generaciones o «por la vida de tres señores Reyes y veintinueve años más», según la frase sacramental de las escrituras del siglo XVII; y supone una bifurcación del derecho de propiedad en dos ramas el dominio y la tenencia, de cuyo jugo vivieron dos antiguas castas, señoril y poderosa una, indigente y pechera otra. No es un arriendo, ni una venta, ni una enfiteusis pura, aunque a ésta se haya asimilado. De todo ello participa y de todo ello se aparta, formando un complejo jurídico social que ha suscitado en la esfera especulativa multitud de controversias, y dado origen en la práctica a una serie de trabas y vejaciones, inseguridades y peligros que impiden el progreso agrícola y el bienestar de los propietarios gallegos.}}

A moderna historiografía<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Rodríguez Ennes |nome=Luís |ano=2002 |título=Sarmiento e o Dereito de Propiedade |revista=Revista Galega do Ensino |ISSN=1133-911X |número=35 |páxina=16}}</ref> galega concorda en destacar o importante peso do sistema foral sobre o conxunto, ata tal punto que ocupa case as 2/3 do total das terras de aproveitamento directo, a importancia afecta ás mellores terras xa que, dentro das cultivadas, o foro incide sobre máis das 3/4 partes do total. A plena propiedade campesiña, aparentemente considerable —máis dun 1/3 das terras— é en realidade feble, se pensamos que se trata de terras de baixa calidade, de terras subsidiarias das explotacións campesiñas<ref>{{Cita libro|título=Un modelo de sociedad rural del Antiguo Régimen en la Galicia costera|apelidos=Pérez García|nome=José Manuel|ano=1979|ISBN=84-600-1403-7|páxina=301|lugar=Santiago de Compostela}}</ref>

'''Sistema de transporte''':<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Barreiro Gil |nome=Manuel Jaime |ano=2001 |título=O atraso económico e o sistema de transporte terrestre na Galicia do século XIX |url=https://minerva.usc.es/xmlui/handle/10347/19176 |revista=Revista galega de economía |editorial=USC |issn=1132-2799 |volume=10|páxinas=63-82 |número=1}}</ref> Non cabe dúbida de que, efectivamente, na Galicia daquel tempo as deficiencias da rede de camiños presentaba serios atrancos á expansión e á organización dos mercados ou, se se quere menos ampulosamente, ó aumento da produción e ó favorecemento da súa circulación, requisitos previos, á súa vez, para a remisión da [[pobreza|miseria]]. A precariedade dos camiños era, dende logo, un feito agudo e xeneralizado, e moitas zonas do país carecían dalgún que fose apto tan sequera para o tráfico de [[Carro galego|carros campesiños]],<ref>{{Cita libro |título=La red viaria gallega 1750 - 1850 |apelidos=García Fuentes |nome=Manuel |ano=1986 |lugar=Santiago de Compostela}}</ref><ref>{{Cita libro |apelidos=García Fuentes |nome=Manuel |ano=1999 |título=Galicia incomunicada por red viaria en el siglo XVIII |lugar=A Coruña |editorial=Universidade da Coruña. Servicio de publicacións |lingua=es}}</ref> debendo realizarse a maior parte do transporte ó lombo dunha [[mula]], incluso para acceder a [[Castela]] cos escasos produtos exportables que se lograban.

[[Pascual Madoz]]<ref>{{Cita libro |apelidos=Madoz |nome=Pascual |ligazón-autor=Pascual Madoz |ano=1845 |título=[[Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar]] |volume=6 |lugar=Madrid |páxina=579}}</ref> sinala:

{{Cita|“... los caminos, incluso los que comunican con La Coruña y Santiago, son de herradura y pésimos por el efecto de lo áspero y quebrado del terreno, y del abandono a que este ramo de la administración estuvo entregado...”}}
[[Ficheiro:UncinulaNecatorOnGrapes.jpg|miniatura|[[Baga]]s de [[uva]]s afectadas polo anamorfo de [[Oídio da vide|''Uncinula necator'']].]]
'''Economía de tipo primitivo''':<ref>{{Cita libro |apelidos=Sixirei Paredes |nome=Carlos |ligazón-autor=Carlos Sixirei |ano=1988 |título=A Emigración |colección=[[Biblioteca Básica da Cultura Galega]] |número=25 |editorial=Galaxia |páxinas=56-58 |lugar=Vigo}}</ref> na que o [[diñeiro]] apenas circulaba e os produtos da terra servían como pago e troco, polo que nos atopabamos ante unha economía moi pechada, autárquica.<ref>{{Cita libro |apelidos=García Fernández |nome=Jesús |ano=1975 |título=Organización del espacio y economía rural en la España Atlántica |editorial=Siglo XXI de España |ISBN=84-323-0166-3 |páxina=192}}</ref> Usábanse técnicas de explotación moi arcaicas e pouco diversificadas. Estrutúrase en torno a tres núcleos esenciais: casa, parroquia e comarca, caracterizados pola esencia comunitaria.<ref>{{Cita libro |apelidos=Pérez Touriño |nome=Emilio |ano=1983 |título=Agricultura y capitalismo: análisis de la pequeña producción campesina |lingua=es |editorial=Servicio de Publicaciones Agrarias |ISBN=84-7479-211-8}}</ref> Así inda no ano 1958 existían en Galicia uns 400&nbsp;000 arados romanos.<ref>Banco da Coruña (1958)</ref>

'''Crise do viñedo''': Esta situación víase agravada por exemplo coas malas colleitas como a crise do [[oídio]]<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Piqueras Haba |nome=Juan |ano=2010 |título=El Oidium en España: La primera gran plaga americana del viñedo. Difusión y consecuencias 1850-1870 |revista=Scripta Nova - Revista electrónica de Geografía y Ciencias Sociales |ISSN=1138-9788 |volume=14 |número=332 |edición=Universidad de Barcelona |lingua=es}}</ref> que afectou especialmente ós [[viña|viñedo]]s de Galicia a partir do 1853<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Rodríguez Galdo |nome=María Xosé |apelidos2=G. Del Arroyo |nome2=Fausto Dopico |ano=1978 |título=A crise do viñedo a mediados do s. XIX e os problemas de monetización da economía galega |url=https://www.cervantesvirtual.com/portales/hemeroteca/obra/num-62-1978/ |revista=Grial |editorial=Galaxia |páxinas=392-402 |número=62 |issn=0017-4181 }}</ref> (coñecido como o ano da fame),<ref>{{Cita web |apelidos=Camargo |nome=César |ano=2018 |url=https://cuadernosdedomingofontan.com/2018/02/19/1853-ano-del-hambre-en-galicia/ |páxina-web=Cuadernos de Domingo Fontán |título=1853, año del hambre en Galicia |data-acceso=1/10/2023 }}</ref> a comezos do [[século XIX]] o viñedo atravesou unha etapa de crise,<ref>{{Cita libro |apelidos=Santos Solla |nome=Xosé Manuel |ano=1992 |título=Geografía de la vid y el vino en Galicia |editorial=Servizo de Publicacións da Deputación de Pontevedra |ISBN=84-86845-95-5}}</ref> que está ben documentada en toda Galicia,<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Rionegro Fariña |nome=Isolina |ano=1999 |título=La producción agraria de la Galicia interior a finales del antiguo régimen: Dos comarcas de Ourense |url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/197341.pdf |revista=Historia Agraria |issn=1139-1472 |páxinas=181-199 |número=18 |lingua=es}}</ref> hai incluso campesiños que ante a perda continuada de colleitas víronse obrigados a arrincar as viñas para sementar no seu lugar [[pataca]]s e [[millo]].<ref>{{Cita libro |apelidos=Villares Paz |nome=Ramón |ano=1982 |título=La propiedad de la tierra en Galicia. 1500-1936 |páxina= |url=https://www.sigloxxieditores.com/libro/la-propiedad-de-la-tierra-en-galicia-1500-1936_17041/ |editorial=Siglo XXI |isbn=84-323-0437-9 |lingua=es}}</ref>  O oídio sería o responsable da extinción case total dos viñedos do norte de Lugo e das zonas máis expostas ó [[Océano Atlántico|Atlántico]] da Coruña e Pontevedra. 

Tamén fixeron aparición nestes momentos a [[filoxera]] sobre todo a partir de 1882 no sur da [[provincia de Ourense]]. Tras ser detectada en [[Vilardevós]], en 1882, a filoxera estendeuse nos dous anos seguintes por toda a conca alta do [[Río Támega|Támega]], invadindo os viñedos de [[Verín]], [[Monterrei]] e [[Riós]], antes de salvar a Serra de Servoi e pasar en 1885 ao val do [[Río Bibei|Bibei]], onde atacou os viñedos de [[Viana do Bolo]]. Seguindo o curso do val pronto chegou ás ribeiras do Sil á altura da [[A Pobra de Trives|Pobra de Trives]], onde se desdobrou en dous ramais.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Piqueras Haba |nome=Juan |ano=2005 |título=La Filoxera en España y su difusión espacial: 1878-1926 |revista=Cuadernos de Geografía |ISSN=0210-086X |páxinas=101-136 |número=77 |url=https://www.uv.es/cuadernosgeo/CG77_101_136.pdf}}</ref> Un tomou río arriba polos viñedos do [[O Barco de Valdeorras|Barco de Valdeorras]] (1887) e [[O Bierzo]] (1889) e aínda seguiu ata as mesmas fontes do [[Río Sil]] e cruzou o [[Cordal Cantábrico]]. O segundo ramal, tomando río abaixo desde Trives, invadiu os viñedos de [[Quiroga]] e [[Monforte de Lemos]] e chegou ó Ribeiro do Miño en 1887 ([[Chantada]] e [[Ourense]]), onde a filoxera freou a súa propagación ó atopar con chans pouco propicios para o seu desenvolvemento como eran as areas silíceas e xistos onde se cultivaban a viñas do Ribeiro, estendeuse con velocidade e intensidade variable por tódolos viñedos da Galicia meridional, afectados ademais periodicamente polo [[Mildio|mildiu]] dende 1885.<ref>{{Cita libro |apelidos=Huetz de Lemps |nome=A. |ano=1967 |título=Vignobles et vins du Nord-Ouest de l'Espagne |editorial=Institut de Geographie-Faculté de Lettres |lugar=Burdeos |páxina=527-555}}</ref>

'''Crise do castiñeiro''': Nesta época tamén os castiñeiros sufriron a praga da ''tinta'' que devastou os soutos de Galicia en 1875.<ref>{{Cita libro |apelidos=García Fernández |nome=J. |ano=1976 |título=Organización del cultivo y de la economía en la España Atlántica |url=https://www.sigloxxieditores.com/libro/organizacion-del-espacio-y-economia-rural-en-la-espana-atlantica_16839/ |editorial=Siglo XXI |páxinas=214-216 |lingua=es}}</ref> Esta enfermidade criptogámica desprazara definitivamente a esa árbore do papel protagonista que tiña na economía rural tradicional de toda Galicia. A [[Misión Biolóxica de Galicia]] aconsellou a prohibición da introdución de castiñeiros asiáticos polo risco de que á tinta se sumase o fungo ''Endothia parasitica'', petición que nun principio foi atendida,<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Cabo Villaverde |nome=Miguel |ano=1997 |título=O labor da Misión Biolóxica de Pontevedra ata 1936 e a reforma da agricultura galega en Cruz Gallástegui Unamuno |revista=Cuadernos de Estudios Galegos |ISSN=0210-847X |volume=XLIV |páxinas=103-152 |número=109 |url=https://estudiosgallegos.revistas.csic.es/index.php/estudiosgallegos/article/view/219/222}}</ref> posteriormente a introdución de sementes das especies asiáticas en 1920, desenvolvéronse técnicas de [[híbrido (bioloxía)|hibridación]]<ref>{{Cita libro |apelidos=Míguez Soto |nome=Beatriz |ano=2017 |título=Variabilidad adaptativa de poblaciones de castaño europeo (Castanea sativa Mill.) y estimación de parámetros genéticos para el desarrollo del Programa de Mejora Genética Forestal de Castaño en Galicia |formato=tese |editorial=Universidade de Vigo |lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web |apelidos=Fernández Prieto |nome=Lourenzo |url=http://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=3974 |editorial=Consello da Cultura Galega |título=Pedro Urquijo. Álbum de Galicia |data-acceso=29/10/2023 |DOI=10.17075/adg.2012.22441}}</ref> que permitiron a obtención de híbridos C. crenata x C. sativa resistentes a esta praga  
[[Ficheiro:Antiga_porta_do_estaleiro_-_Ferrol.jpg|miniatura|Porta do Estaleiro de Ferrol, de [[1857]].]]
'''Crise da economía tradicional''': Hai referencias abundantes sobre o cultivo do [[liño]] en Galicia dende o século XV, existindo unha importante industria a finais do século XVIII.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=López Castro |nome=María Xosé |ano=1990 |título=O léxico do cultivo tradicional do liño en Sarria |revista=Verbas |ISSN=0210-377X |páxinas=421-426 |número=17 |url=https://minerva.usc.es/xmlui/bitstream/handle/10347/3146/pg_423-428_verba17.pdf?sequence=1&isAllowed=y}}</ref> A pesar da súa demanda non existiu un aumento da superficie cultivada o que supuxo depender en exceso das exportacións (o 80&nbsp;% proviña de fóra, principalmente do Báltico vía [[Bilbao]], a partir de 1770 a través dos portos de [[Ribadeo]], [[Carril]] e [[Vigo]],<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Piqueras Haba |nome=Juan |ano=1991 |título=El fomento de las plantas textiles en la España ilustrada |revista=Cuadernos de Geografía |ISSN=0210-086X |páxinas=247-262 |lugar-publicación=Valencia |lingua=es}}</ref>) ó que hai que engadir a aparición do [[algodón]] e das fibras sintéticas, o cal provocou unha crise a finais do século XIX, sobre todo a partir do 1885 cando a produción téxtil catalá completou a súa penetración en España, relegando a produción galega.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Carmona Badía |nome=Xan |ano=1984 |título=Clases sociales, estructuras agrarias e industria rural doméstica en la Galicia del siglo XVIII |revista=Revista de Historia Económica = Journal of Iberian and Latin American Economic History |ISSN=0212-6109 |número=3 |páxinas=35-50 |lingua=es}}</ref> Este contexto acelerou a desaparición paulatina do cultivo.   
[[Ficheiro:Coiros en Allariz.jpg|miniatura|Fábrica de curtidos Nogueiras, en [[Allariz]].]]
'''Crise do naval:''' Algo parecido aconteceu cos [[Arsenal de Ferrol|arsenais de Ferrol]],<ref>Villares Paz (2004), p.215</ref> moi activos na segunda metade do século XVIII chegando a botar 45 [[navío de liña|navíos de liña]] entre 1752 e 1778. Así en 1749 Fernando VI decretou a creación do Real Estaleiro en Ferrol, extra muros do núcleo medieval ferrolán, que concentrará dende entón a construción naval militar na [[ría de Ferrol]] e estimulará a construción en distintos puntos da ría de varios [[estaleiro]]s de ribeira, industriais e artesanais, de apoio á construción, reparación e mantemento de embarcacións de diversos tamaños.<ref>{{Cita web|url=https://www.asociacionbuxa.com/patrimonio/detalle/179/lang-pref/es/|páxina-web=Asociación Buxa. Asociación Galega do Patrimonio Industrial|título=Estaleiro da Graña|data-acceso=4/4/2024|ano=2020|data-arquivo=04/04/2024|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20240404214944/https://www.asociacionbuxa.com/patrimonio/detalle/179/lang-pref/es/|url-morta=yes}}</ref> A crise da Facenda e o declive da [[Armada (mariña)|Armada]] <ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Burgoa Fernández|nome=Juan José|ano=2007|título=150 anos da cidade de Ferrol: foros, títulos e privilexios|revista=Anuario Brigantino|ISSN=1130-7625|páxinas=193-210|número=30}}</ref> explican que [[Ferrol]] fora visto no ano 1798 como un ''"espazoso hospital e vasto cemiterio onde moran espectros"'', despois de acadar unha poboación de 25&nbsp;000 habitantes, a aglomeración urbana mais importante da Galicia da época. O devalo abarcou dende o desastre da [[Batalla de Trafalgar]] (1805) ata as reformas do [[Mariano Roca de Togores|Marqués de Molíns]] ([[Ministerio de Mariña de España|Ministro de Mariña]]) do 1847,<ref>{{Cita libro|título=El Arsenal de Ferrol: perspectiva de su patrimonio histórico|apelidos=Rodríguez-Villasante Prieto|nome=Juan Antonio|ano=2003|ISBN=84-9749-071-1|páxinas=9-28|url=https://ruc.udc.es/dspace/bitstream/handle/2183/11201/CC-71%20art%201.pdf?sequence=1&isAllowed=y}}</ref> durante esta época o Arsenal foi só apostadero sen actividade importante. En 1857 Ferrol volvía ser cabeceira da [[Capitanía Xeneral de Galicia|Capitanía Xeneral]] alternando momentos de crises e de reformas.  

'''Crise dos curtidoiros''': A todo isto súmase o declive das abundantes<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Alonso Logroño |nome=María del Pilar |apelidos2=Lois González |nome2=Rubén Camilo |ano=1997 |título=Proceso de Industrialización y organización en un espacio periférico: Galicia |revista=Boletín de la Asociación de Geógrafos Españoles |ISSN=0212-9426 |número=24 |páxina=153 |url=https://repositori.udl.cat/server/api/core/bitstreams/786816ad-aea2-412d-b5cf-5153989fde4b/content |lingua=es}}</ref> ferrerías tradicionais ou dos [[Curtume|curtidoiro]]s pola falta de adaptación a técnicas de produción máis intensivas. A mediados do século XIX, cando se teñen os primeiros datos das estatísticas administrativas das contribucións industriais,<ref>{{Cita libro|título=Pautas regionales de la industrialización española: siglos XIX-XX|apelidos=Nadal Oller|nome=J.|editorial=Ariel|ano=1990|páxinas=27-35}}</ref> un de cada catro [[coiro]]s que se producían no estado fabricábase en Galicia.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Otero Eiriz |nome=Claudio |ano=2018 |título=A industria dos curtumes en Galicia: unha visión sistemática sobre a súa implantación no territorio no século XX |revista=Madrygal. Revista de Estudios Gallegos |ISSN=1138-9664 |volume=21 |páxinas=157-172 |edición=Ediciones Complutense}}</ref> Esta situación cambia xa a partir do ano 1900, Galicia baixa, case que a metade, ao 14,75&nbsp;% namentres que Cataluña medra máis do dobre e chega ao 30,67&nbsp;% dos referidos pagamentos. O devalo de Galicia neste eido seguiu a comezos do século XX, non foi capaz de absorber parte da demanda internacional polo estoupido da [[Primeira guerra mundial]], así as empresas máis beneficiadas foron as catalás e as do Levante español<ref>{{Cita libro|título=A industria dos coiros en Galicia. Historia e Patrimonio|apelidos=Otero Eiriz|nome=Claudio|editorial=Tese de Doutoramento da USC|ano=2017|páxina=47}}</ref> pois xa estaban en parte mecanizadas e adaptáronse axiña aos requirimentos da demanda. Amais, os beneficios obtidos investíronos na mellora dos seus procesos produtivos, sobre todo na minoración do tempo preciso para curtir unha pel.<ref>{{Cita libro|título=La industria del curtido en la Galicia contemporánea|apelidos=Fernández Vázquez|nome=María Teresa|ano=2002}}</ref>

'''Crise gandeira''': acentuada pola perda do mercado británico para a produción [[vaca|bovina]] galega<ref>{{Cita libro|título=Resistencia y organización. La conflictividad rural en Galicia desde la crisis del Antiguo Régimen al franquismo|apelidos=Hervés Sayar|nome=Henrique|ano=1997|páxina=185|serie=Noticiario de Historia Agraria|volume=13|apelidos2=Fernández González|nome2=Ángel|apelidos3=Fernández Prieto|nome3=Lourenzo|apelidos4=Artiaga Rego|nome4=Aurora|apelidos5=Balboa López|nome5=Xesús L.|ISSN=1132-1261}}</ref> na segunda metade do século XIX. A crise ocasionou unha superprodución en Galicia e foi relevante a partir do ano 1882,<ref>{{Cita libro|título=Evidencias dunha crise agraria en Galicia:precios e exportación de gando a remates do século XIX|apelidos=García-Lombardero y Viñas|nome=Jaime|editorial=Revista Galega de Estudios Agrarios|ano=1979|volume=I|páxinas=53-68}}</ref> despois de que o goberno inglés prohibise por Decreto de 16 de maio de 1881, a introdución de gando vivo orixinario de Galicia e [[Portugal]] en [[Inglaterra]], [[Gales]] e [[Escocia]]. De case 20&nbsp;000 cabezas de gando no 1882 cun valor de vinte millóns de reais, pasouse a apenas 8&nbsp;000 cabezas no ano 1887.<ref>{{Cita libro |apelidos=Allegue Otero |nome=Gonzalo |ano=1992 |título=As mans de América |editorial=Nigra |ISBN=9788487709128 |páxina=14 |lugar=Vigo}}</ref>

O factor causante da crise estaría, nas fortes [[chuvia]]s caídas nos meses de [[agosto]], [[setembro]] e [[outubro]] de 1852. Os temporais causaron a perda da [[colleita]] dese ano e mesmo unha boa parte da do 1853. A situación era descrita polo diario ''[[El Heraldo (1842-1854)|El Heraldo]]'' de Madrid da seguinte maneira:<ref>{{Cita libro|capítulo=Hambre, epidemia y crisis demográfica en la Galicia litoral a mediados del siglo XIX|título=Enfermedad y castigo|apelidos=Rodríguez Galdo|nome=María Xosé|editorial=CSIC|ano=1984|ISBN=84-00-05598-5|páxinas=53-68|volume=35}}</ref>

{{Cita|Ha llovido tanto, tanto que el hambre ha venido nadando, como se dice en este país, donde las lluvias continuadas son un síntoma infalible de miseria. La que se experimenta en esta provincia y en la mayor parte de Galicia, especialmente en su montaña, es verdaderamente espantosa (…) ¡El Hambre! Desgraciadamente es cierto, terriblemente cierto, este azote con que nos aflige la Providencia, desgraciadamente podemos llamarnos hoy lo que nunca creimos llamarnos, los [[Pobo irlandés|irlandeses]] de España.|&nbsp;|''El Heraldo'', Madrid, 2 de marzo de 1853.<ref>[https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=4857b061-19e6-44ca-8053-3780943427f3 "Correo de provincias". ''El Heraldo'' p. 2, Madrid, 2/3/1853]</ref>}}
[[Ficheiro:Homenaxe emigrantes Dodro.jpg|miniatura|Homenaxe aos emigrantes en [[Dodro, Arzúa]].]]
Da penosa situación que atravesaba Galicia, fíxose eco a ''Junta de la Caridad de las Cuatro Provincias de Galicia'' no Memorial dirixido á raíña [[Isabel II de España|Isabel II]] en 1857:<ref name=":12">{{Cita publicación periódica |apelidos=Sixirei Paredes |nome=Carlos |ligazón-autor=Carlos Sixirei |ano=1999 |título=Los gallegos en Cuba en el siglo XIX: Cultura y Regionalismo |url=https://ojs.ehu.eus/index.php/HC/article/view/16052 |editorial=Universidad del País Vasco |páxinas=197-212 |revista=Historia Contemporánea |número=19 |ISSN=1130-2402 |lingua=es}}</ref>

{{Cita|«Multitud de pueblos quedaron desiertos; no ya los mismos braceros, si que cultivadores de una riqueza relativa para las condiciones del país, abandonaban sus hogares; solo la muerte y la desolación habitaban en ellos; legiones de mendigos asaltaban las poblaciones de alguna importancia; las raíces de los campos suspendian por algunos momentos los terribles efectos de la inanición; en tropel emigraban á provincias y reinos extraños, sembrando por donde transitaban el gérmen de la epidemia que el hambre habia desarrollado en ellos, y los caminos públicos servían de lecho mortuorio á más de un desgraciado»|&nbsp;|''[[El Iris de Galicia (1857)|El Iris de Galicia]]'', 22-VII-1857, p. 2.<ref>[http://biblioteca.galiciana.gal/es/catalogo_imagenes/grupo.do?path=1144195&presentacion=pagina&posicion=2&registrardownload=0 ''El Iris de Galicia'', 22-VII-1857, p. 2.]</ref>}}

'''Crise do cereal''':<ref name=":14">{{Cita publicación periódica |título=A fame de 1853 en Pontedeume|apelidos=Vázquez Arias|nome=Juan Carlos|revista=Cátedra. Revista eumesa de estudios|editorial=Concello de Pontedeume|ano=2008|volume=15|ISSN=1133-9608}}</ref> o [[cereal]] vive neste período un momento de crise pola [[guerra de Crimea]], este conflito bélico ocasionará o peche dos portos de [[Odesa]] e [[Sebastopol]], e con iso, a imposibilidade de dar saída á produción do [[trigo]] ruso. Ademais, os exércitos [[exército francés|francés]] e [[exército británico|británico]] necesitan grandes abastos que os seus fornecedores habituais non puideron satisfacer.<ref>{{Cita libro |apelidos=Urquijo Goitia |nome=José Ramón |ano=1980 |título=El bienio progresista en Madrid |formato=tese de doutoramento inédita |páxina=79 |lugar=Madrid |lingua=es}}</ref> A España, pois, preséntaselle unha conxuntura propicia que sabería aproveitar, pasando a ser, por primeira vez, unha potencia exportadora de cereais. No período 1853-1856 saíron de España cantidades inxentes de cereais: [[trigo]], [[centeo]], [[millo]], esta [[exportación]] masiva distorceu o mercado interior e provocou o desabastecemento da [[poboación]]. A partir de 1859 o escenario cambiou por completo, as exportacións reducíronse drasticamente, sendo só dalgunha significación en 1860 e 1861,<ref>{{Cita libro |apelidos=Montañés Primicia |nome=Enrique |ano=2006 |título=Reformas arancelarias y comercio exterior de trigo en España: el fin de la prohibición de importar trigo (1849-1869) |editorial=Investigaciones de Historia Americana |volume=6 |páxinas=73-104 |ISSN=1698-6989 |lingua=es}}</ref> e non volveron alcanzar os niveis de 1853-1856 ata 1866.

'''Crise de prezos''': Intimamente relacionado co anterior, Galicia sufriu unha suba importante dos [[prezo]]s dos cereais, así a suba do prezo do millo<ref name=":17" /> na [[provincia da Coruña]] foi de 184&nbsp;% e do 197&nbsp;% (base 1850—1851=100) na [[provincia de Santiago de Compostela]], tendo en conta que este cereal era altamente consumido en Galicia. Hai que engadirlle un encarecemento do trigo (e por conseguinte o [[pan]]) debido á política proteccionista do Goberno de España que impedía a importación de trigo estranxeiro para favorecer aos cerealeiros casteláns.

'''Crise de subsistencia''':<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Carballo Gende |nome=Enrique |ano=2020 |título=El hambre le impulsara: La crisis de subsistencias y el auge de delitos contra la propiedad en Galicia durante la década de 1850 |revista=Hispania |ISSN=0018-2141 |volume=LXXX |páxinas=169-199 |número=264 |lingua=es}}</ref> Na década de 1850 os [[tribunal|tribunais]] galegos atopáronse cun importante incremento dos [[delito]]s contra a propiedade, que coincide coa crise de subsistencias e o aumento do prezo dos [[alimento]]s. Entre 1853 e 1859 os delitos económicos xa son maioría, entre o 54 e o 62,9&nbsp;% do total. Nos anos centrais da década, 1853-1856, atopamos simultaneamente as cifras máis altas de causas vistas pola Audiencia de todo o período e as taxas máis altas de crime económico en relación ao total. Como afirma Enrique Martínez Ruiz<ref>{{Cita libro |apelidos=Martínez Ruiz |nome=Enrique |ano=1982 |título=La delincuencia contemporánea. Introducción a la delincuencia isabelina |editorial=Universidad de Granada |ISBN=84-338-0195-3 |lingua=es}}</ref> ''"Os anos de crises de subsistencias, pois, son anos nos que os índices delituosos soben destacadamente"''.

'''Crise sanitaria''':<ref name=":14" /> Despois dunha crise agrícola moi grave, orixinada por continuadas chuvias e baixas temperaturas estivais que podrecen a escasa colleita de cereais, sobre todo do millo, provocou unha [[epidemia]] de [[cólera]] sobre unha poboación moi depauperada. O ano 1853 foi un ano de fame para Galicia, cumplíndose a vella sentenza de ''"post famen pestis",''<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Carro Otero|nome=Xosé|ano=1989|título=La epidemia de "tifus", de 1853, en Betanzos|revista=Anuario Brigantino|ISSN=1130-7625|páxinas=129-144|número=12|apelidos2=Fernández Fernández|nome2=Carlos|url=https://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab1989PDF/1989%20129_144.pdf}}</ref> o 15&nbsp;% da poboación española viuse afectada.<ref>{{Cita libro|título=Requena y su comarca en los tiempos del cólera: Una sociedad frente a la enfermedad|apelidos=Latorre Zacarés|nome=Ignacio|editorial=Cuadernos de Geografia|ano=2014|páxina=95}}</ref> 

O 19 de novembro de 1853 o ''[[Isabel la Católica (1851)|Isabel la Católica]]'', vapor correo coa [[A Habana|Habana]], chegou ao [[porto de Vigo]] con tres enfermos de cólera, polo que foi derivado ao [[lazareto]] da [[illa de San Simón]],<ref>{{Cita web|url=https://histagra.usc.es/es/blog/10/o-colera-morbo-na-galiza-de-1854|páxina-web=Histagra|título=O "cólera morbo" na Galiza de 1854|data-acceso=24/01/2024|data-publicación=27/07/2020|apelidos=Veiga Alonso|nome=Xosé Ramón}}</ref> as malas condicións hixiénicas e o nulo illamento dos membros<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Urquijo Goitia|nome=José Ramón|ano=1980|título=Condiciones de vida y cólera: la epidemia de 1854-1856 en Madrid|revista=Estudios de Historia Social|ISSN=0210-1416|páxinas=63-139|número=15|url=https://core.ac.uk/download/pdf/36040455.pdf}}</ref> do Lazareto propagaron a epidemia, estendéndose primeiro a Redondela e as parroquias de Cedeira e Cesantes,<ref>Dacordo co diario ''La España'' do 5 de febreiro de 1854, na vila de Cangas hai 200 atacados en xaneiro, e en febreiro son xa 147 os mortos en Galicia. 

</ref> para posteriormente facelo polo resto de España no 1854, sendo especialmente virulenta en [[febreiro]] de 1855,<ref>{{Cita libro |apelidos=González de Sámano |nome=Mariano |ano=1858 |título=Memoria Histórica del cólera morbo-asiático en España |volume=II |lugar=Madrid |páxina=308-310 |lingua=es}}</ref> a este respecto o historiador Vicente Pérez Moreda<ref>{{Cita libro|título=Las crisis de mortalidad en la España interior(siglo XVI-XIX)|apelidos=Pérez Moreda|nome=Vicente|editorial=Siglo XXI de España|ano=1980|ISBN=84-323-0380-1|apelidos2=Nadal Oller|nome2=Jordi}}</ref> sinala o ano 1855 como o único do século XIX do que se pode falar de ''“crise xeral de mortandade”,'' finalmente a comezos de xaneiro de 1857 xa non había ningunha localidade española sen o cólera. Ademais do cólera hai que engadir a [[febre tifoide]],<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Pérez Díaz |nome=Rafael Luís |ano=2021 |título=El Cólera en España (1854 - 1856). Algunas consideraciones legales, sanitarias, sociales, económicas y demográficas |revista=Brocar |ISSN=1885-8309 |páxinas=253-295 |número=45 |lingua=es}}</ref> que só en catro municipios galegos ([[Santiago de Compostela]], [[Noia]], [[Arzúa]] e [[Betanzos]]) no ano 1853 acabou coa vida de 947 persoas.

=== Factores sociais ===
[[Ficheiro:Embarque de tropas para África en el puerto de Vigo 1921 archivo Llanos Museo Etnolóxico de Ribadavia.jpg|miniatura|300px|Embarque de tropas no [[porto de Vigo]] en [[1921]]. [[Ángel Llanos|Arquivo Llanos]]. [[Museo Etnolóxico de Ribadavia]].]]
'''Presión demográfica''': o aumento da poboación galega supoñía un excedente de man de obra que a feble economía galega era incapaz de asumir ou facerlle fronte,<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=García-Lombardero y Viñas |nome=Jaime |ano=1984 |título=La economía de Galicia en los siglos XIX y XX |url=https://www.funcas.es/articulos/la-economia-de-galicia-en-los-siglos-xix-y-xx/ |revista=Papeles de Economía Española |issn=0210-9107 |editorial=FUNCAS |páxina=321 |serie=20 |lingua=es}}</ref> o que provoca o chamado ''desequilibrio malthusiano'' entre o crecemento demográfico e as capacidades de absorber man de obra das economías orgánicas.<ref>{{Cita libro |apelidos=Eiras Roel |nome=Antonio |ano=1998 |capítulo=La corriente emigratoria de la sociedad industrial |título=Españoles de ambas orillas |isbn=84-95152-10-X |páxinas=71-100 |lingua=es}}</ref> No Censo de Floridablanca (1787) a provincia da Coruña era a máis poboada de toda España e a de Pontevedra a que maior densidade tiña con case 74 hab/km²,<ref>{{Cita novas |data=14/08/2021 |título=Cuando uno de cada ocho españoles era gallego: crónica de una despoblación |url=https://www.elespanol.com/quincemil/articulos/cultura/cuando-uno-de-cada-ocho-espanoles-era-gallego-cronica-de-una-despoblacion |data-acceso=27/05/2024 |xornal=El Español |apelidos=Grandío |nome=Pablo |lingua=es}}</ref> ocupando o quinto lugar en número de habitantes. Lugo e Ourense situábanse nos postos sexto e décimo desa mesma clasificación.<ref>{{Cita novas |data=20/6/2023 |título=Censo de Floridablanca |url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/cultura/2023/06/20/censo-floridablanca/0003_202306G20P31993.htm |data-acceso=27/5/2024 |xornal=La Voz de Galicia |apelidos=Romero |nome=Bieito}}</ref>

A emigración, por tanto, foi unha vía de fuxida da poboación rural de Galicia ante o fracaso da modernización agraria e das experiencias industrializadoras e axudou a ralentizar o crecemento demográfico de Galicia (2,4 por mil) que foi inferior o de España (4,3 por mil).<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Soutelo Vázquez |nome=Raúl |ano=2001 |título=Nuevas fuentes, métodos y perspectivas en los estudios migratorios: la documentación epistolar |url=https://revistas.uvigo.es/index.php/mns/article/view/2992 |revista=Minius |número=9 |editorial=Universidade de Vigo |issn=1131-5989 |páxinas=143-196 |lingua=es}}</ref>

'''Obrigatoriedade do servizo militar''': A partir da lei promulgada por [[Antonio Cánovas del Castillo]] o 21 de xullo de 1876, o servizo militar estabeleceuse como obrigatorio.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=García Salgado |nome=Mónica |ano=2020 |título=El ejército militar español: vía de inmigración gallega a la jurisdicción de Santiago de Cuba durante las guerras de independencia (1868-1898) |url=https://santiago.uo.edu.cu/index.php/stgo/article/view/5152 |revista=Santiago |editorial=Universidad de Oriente |lugar=Santiago de Cuba |número=151 |ISSN=2227-6513 |páxina=272}}</ref> Esta lei afectou ós mozos novos e por tanto moitos ante esta situación decidiron fuxir clandestinamente de Galicia. Esta causa é fundamental no século XIX e a comezos do século XX particularmente pola [[Guerra do Rif|Guerra de Marrocos]] 1907-1927,<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Sarmiento |nome=Érica |apelidos2=Álvarez Gila |nome2=Óscar |ano=2019 |título=Servicio militar y emigración. Reflexiones, posibilidades y problemas desde el caso español |url=https://confluenze.unibo.it/article/view/9571 |páxinas=293-311 |volume=XI |serie=1 |revista=Confluenze. Rivista di Studi Iberoamericani |ISSN=2036-0967 |lingua=es }}</ref> así:

{{Cita|La huida del servicio militar ya tenía una importante repercusión en la emigración gallega intrapeninsular, cuando los mozos comenzaron a emigrar a Portugal (ciudades de Oporto o Lisboa) así como a otras regiones españolas como Andalucía, Castilla o la ciudad de Cádiz en el siglo XIX. Durante gran parte del periodo correspondiente a los años de 1830 a 1930 los prófugos gallegos continuaron emigrando intensamente a otras zonas de la Península Ibérica. Con la consolidación de América como destino migratorio preferente, los destinos de los prófugos se extendieron de forma masiva hacia los países de Ultramar. En las costas cantábrica y atlántica de Galicia las corrientes de prófugos que se encaminaban hacia las populosas ciudades castellanas o andaluzas comenzaron a ser substituidas, respectivamente, por destinos en Cuba y el Río de la Plata, a partir de la década de 1840.}}

Segundo Moreno Fraginals e Moreno Masó,<ref>{{Cita libro |apelidos=Moreno Fraginals |nome=Manuel R. |apelidos2=Moreno Masó |nome2=José J. |ano=1993 |título=Guerra, migración y muerte (el ejército español en Cuba como vía migratoria) |lingua=es |isbn=84-7286-336-0 |serie=Cruzar el charco |editorial=Júcar |lugar=Gijón }}</ref> entre 1840 e 1859, os soldados galegos representaban o 27,87&nbsp;% do total de soldados españois desprazados. Era unha proporción altísima que case dobraba ao grupo rexional seguinte, o de andaluces (14,75&nbsp;%). 

Por mor desta situación, o Estado viuse na necesidade de ditar unha lei pola cal os emigrantes homes que non realizasen o servizo militar, en idade comprendida entre 16 e 20 anos, debían de deixar un depósito para poder saír de España<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Naranjo Orovio|nome=Consuelo|data=1984|título=ANALISIS HISTORICO DE LA EMIGRACION ESPAÑOLA A CUBA, 1900-1959|revista=Revista de Indias|volume=XLIV|número=174|páxina=514}}</ref>
[[Ficheiro:Faro de Vigo, 1923, 6 de junio.jpg|miniatura|''[[Holland America Line]]. Servicio de vapores extra-rápidos á los puertos de Cuba y México. Para la [[A Habana|Habana]], [[Veracruz]] y [[Tampico]] saldrá de Vigo…''. Anuncio na portada de ''[[Faro de Vigo]]'', 6/6/1923.]]
'''Publicidade''':<ref>{{Cita libro|título=Pasajeros de tercera clase|apelidos=Azcárate Luxán|nome=Blanca|editorial=Ministerio de Trabajo, Migraciones y Seguridad Social|ano=2019|ISBN=978-84-8417-549-0|apelidos2=Rodríguez|nome2=José Julio|url=https://emigracion.xunta.gal/files/publicacions/2020/04/pasajeros_de_tercera_clase._la_odisea_migratoria_transatlantica_a_traves_de_las_memorias_de_viaje_de_los_inspectores_de_emigracion.pdf}}</ref> A [[publicidade]] era especialmente a través dos [[periódico]]s da época e dos chamados ''ganchos''.

A [[propaganda]] das compañías navieiras facíana os [[Consignatario, consignataria|consignatarios]] e axentes recrutadores co obxectivo de fomentar a emigración e captar pasaxeiros. A publicidade a través da prensa era controlada polos mesmos navieiros. En Galicia, os representantes das grandes [[empresa navieira|compañías navieiras]] e dos axentes do transporte de emigrantes, formaban parte dos [[Consello de administración|consellos de administración]] de diarios como ''[[La Voz de Galicia]]'', ''El Eco de Galicia'' ou ''Faro de Vigo'', o que lles facilitaba o control da propaganda e explica a abundante publicidade na prensa da época.{{Sfn|Vázquez González|2002|pp=29-30}}

'''Os ''ganchos:''''' Tamén chamados ''garroteros'' ou para Castro López ''«traficantes de carne humana»''<ref>{{Cita libro |apelidos=Castro López|nome=Ramón |título=La emigración en Galicia |editorial=El Noroeste |ano=1923 |páxinas=61-62}}</ref> recorrían as aldeas de Galicia na procura de posibles emigrantes. Os ganchos ofrecían ós emigrantes todo tipo de facilidades para conseguir o [[Título de transporte|billete]] de saída e os trámites para a partida cara a América. As contratas masivas puntuais e os programas de pasaxes subvencionadas polos gobernos arxentino (1889-1890) ou brasileiro (1880-1926) fracasaron, reduciuse a zonas do val de [[Monterrei]] en Ourense e outras zonas do interior de Lugo e Ourense onde non existían profundas cadeas migratorias.<ref>{{Cita libro |apelidos=Soutelo Vázquez |nome=Eduardo |ano=2019 |título=Eduardo Vicenti, un publicista a prol da emigración |editorial=Consello da Cultura Galega |ISBN=978-84-17802-08-0 |páxina=31 |url=http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2019_Estudio-sobre-emigracion.pdf }}</ref>

Así, a diferenza doutros emigrantes do [[Península Ibérica|territorio peninsular]], os galegos adoitaban emprestar os cartos da familia, veciñanza e coñecidos para pagar a pasaxe, evitando as problemáticas proposicións dos ganchos e das recrutas de pranteis.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Rodríguez Martínez |nome=David Miguel |ano=2020 |título=As condicións de xénero no contexto migratorio galego ás Américas. Apuntamentos do caso mexicano (1880-1936) |revista=Sémata. Ciencias Sociais e Humanidades |ISSN=1137-9669 |volume=32 |páxina=273 |url=https://emigracion.xunta.gal/files/publicacions/2022/12/6794-texto_do_artigo-41544-1-10-20201113.pdf}}</ref> As maiores recrutas ilegais tiveron lugar con relación a Brasil, a construción da [[canle de Panamá]] e o traslado de emigrantes, andaluces na súa maioría, a [[Hawai]]. A desastrosa situación de moitos emigrantes españois en [[Brasil]] e en [[Panamá]] e a odisea do vapor «Heliópolis» que en marzo de 1907 embarcou en [[Málaga]] a 4&nbsp;000 andaluces para Hawai, tiveron unha enorme resonancia na opinión pública e provocaron campañas de prensa en contra da emigración clandestina.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Sánchez Alonso |nome=Blanca |ano=2001 |título=Visiones de la emigración en el siglo XX: de emigrantes a inmigrantes |editorial=Sociedad Estatal Nuevo Milenio |ISBN=84-95486-24-5 |páxinas=101-118 |volume=6 |url=https://repositorioinstitucional.ceu.es/bitstream/10637/466/1/Visiones_B_Sanchez_2001.pdf}}</ref>

Hai constancia de ''ganchos'' enviados polas compañías norteamericanas ''Ponupo Manganese Company'' e ''The Spanish American Iron Company'' para traballar nas minas de Daiquirí, Firmeza e El Cobre, situadas nas proximidades de [[Santiago de Cuba]].<ref name=":29">{{Cita publicación periódica |apelidos=Vidal Rodríguez |nome=José Antonio |ano=2009 |título=Causas y factores posibilitadores del proceso migratorio en el discurso de los emigrantes: Gallegos en Cuba en la primera mitad del siglo XX |lingua=es |url=https://revistadeindias.revistas.csic.es/index.php/revistadeindias/article/view/666 |revista=Revista de Indias |ISSN=0034-8341 |volume=LXIX |páxinas=15-42 |número=245}}</ref>

'''Cadeas migratorias:'''<ref>{{Cita libro |ano=2015 |apelidos=Vázquez González |nome=Alexandre |título=Emigrantes galegos, transportes e remesas (1830-1930) |url=https://fundacionbarrie.org/publicacions-detalle?756 |editorial=Consello da Cultura Galega. [[Fundación Barrié]] |isbn=978-84-9752-140-6 }}</ref><ref>{{Cita libro |apelidos=Devoto |nome=Fernando |ano=1999 |título=Las cadenas migratorias de Santiago de Compostela hacia las Américas. Un ejercicio metodológico |lingua=es |url=https://minerva.usc.es/xmlui/handle/10347/4667 |revista=Semata |editorial=USC |volume=11 |páxinas=299-315}}</ref> o establecemento dos galegos nas Américas e que estes chamasen á súa vez os seus familiares ou veciños perpetuaba a corrente migratoria, así se incorporaban continuamente migrantes á emigración. Sobre o funcionamento deste mecanismo cabe traer a colación a seguinte pasaxe:<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Marín Anaya |nome=Giselle |ano=1999 |título=Gallegos en Costa Rica a finales del siglo XIX |url=https://minerva.usc.es/xmlui/handle/10347/4668 |revista=Semata |editorial=USC |volume=11 |páxinas=317-344 |ISSN=1137-9669 |lingua=es}}</ref>

{{Cita|La importancia de las cadenas migratorias, como redes microsociales que difunden información, ofrecen asistencia material concreta y realimentan la tradición migratoria, mobilizando los recursos financieros y relacionales de aquellos que deciden emigrar y determinando la elección del destino, es patente en el caso de los inmigrantes gallegos en otras repúblicas de América Latina que sintetizamos a continuación. La práctica totalidad de los inmigrados gallegos en [[Costa Rica]] procedían de la comarca pontevedresa de A Estrada, desempeñaban actividades comerciales en San José y fueron llegando a través de las redes microsociales que funcionaban a nivel parroquial y familiar. Un proceso migratorio que se explica por la actuación de algunos pioneros, que reclamaron a sus esposas, parientes y vecinos como hicieron los Pereira de Olives, los Boade de Lamas o los García Chamosa de Forcarei y que emparentaron luego entre ellos, reforzando los lazos étnicos de la parroquia de origen}}

'''Imitación''': nas zonas de tradición migratoria como Galicia, os retornados que volvían con riquezas, difunden a idea de emigrar entre a comunidade á que pertencen. Dos moitos exemplos cabe salientar a pasaxe do ex-emigrante Antonio Fernández Saavedra,<ref>{{Cita libro |apelidos=Fernández Saavedra |nome=Antonio |ano=1986 |título=Antología de un hombre que perdió su futuro |páxinas=18-19 |lugar=Sada |editorial=Ediciós do Castro |isbn=84-7492-289-5 |lingua=es}}</ref> que nas súas memorias narra a repercusión da chegada triunfal de dous ''"americanos"'' a [[Sillobre, Fene|Sillobre]] ([[Fene]]) en 1923:

{{Cita|A Sillobre habían llegado, procedentes de Cuba, Manuel de Casal y Pancho, el de Delfina. Hacía veinte años que se habían ausentado para Cuba y ahora regresaban convertidos en unos hombres muy ricos. Eran la admiración de toda la chiquillería y la envidia de muchos vecinos. Los elegantes trajes de los recién llegados, sus sombreros de pajilla, sus chalecos impolutamente blancos, sus lustrosos zapatos, sus relojes de oro macizo con aquellas leontinas que cruzaban sus abdómenes de lado a lado, sus monederos de plata repletos de monedas del mismo metal y sus ensortijados dedos, deslumbraban a los sencillos vecinos del pueblo, pero muy especialmente a los niños y mocitos, que los contemplábamos extasiados. [...]
En la taberna de Paco "O Pendón", invitaban a todos los amigos y vecinos de Sillobre que se acercaban hasta allí, para verlos y saludarlos, convirtiéndose en la máxima atracción de la aldea. Allí, rodeados de niños y de adultos que les formaban corro, relataban, entre vaso y vaso de vino, sus andanzas y sus aventuras por tierras cubanas hasta lograr la inmensa fortuna que ahora poseían.
Yo, de cativo, era muy impresionable [...] y esta vez se me había metido entre ceja y ceja, marcharme como emigrante a Cuba, probablemente influenciado por las cosas que de aquel país contaban los "Cubanos" que a Sillobre llegaban.}}

== Época colonial: séculos XVI a XVIII ==

=== Migración cara á Península Ibérica ===
Entre finais do século XVI  e durante as primeiras décadas do século XVII debéronse alcanzar grandes cotas de emigración protagonizadas polos galegos, ó igual que sucedeu noutras rexións do norte peninsular, tras este período observouse unha atonía migratoria que se mantería ata as décadas centrais da centuria.<ref name=":13">{{Cita publicación periódica |apelidos=González Lopo |nome=Domingo L. |ano=2003 |título=Migraciones Históricas de los Gallegos en el espacio Peninsular (siglos XVI - XIX) |revista=Obradoiro de Historia Moderna |ISSN=1133-0481 |páxinas=167-182 |número=12}}</ref>

==== Madrid ====
O movemento migratorio galego cara Madrid foi realmente importante nesta época, así segundo Viñas e Mey,<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Viñas y Mey|nome=C.|ano=1955|título=Notas sobre la estructura social-demográfica del Madrid de los Austrias|revista=Revista de la Universidad de Madrid|páxina=466}}</ref> que se apoia en tratados e obras literarias da época, nos séculos XVI e XVII a poboación ocupada en servizos (escudeiros, criados e oficios domésticos), tan numerosa no Madrid dos Austrias, nutríase, sobre todo, de galegos e asturianos. Os galegos eran os que abarcaban unha gama máis variada de oficios<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bravo Lozano|nome=J.|ano=1979|título=Notas sobre la inmigración: Madrid, 1670. De Galicia a la parroquia de San Martín|revista=Anales del Instituto de Estudios Madrileños|volume=XVI|páxinas=239-270}}</ref> (ferreiros, tecedores, albaneis), aínda que entre eles predominaban os ocupados como serventes. Algúns deles eran tratantes ou taberneiros. 

Entre os inmigrantes de procedencia galega que casaron en San Ginés entre os anos 1827 e 1832, podemos desagregar os seguintes oficios:<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Carbajo Isla|nome=María F.|ano=1985|título=La inmigración a Madrid (1600-1850)|revista=Revista Española de Investigaciones Sociológicas|ISSN=0210-5233|número=32|páxina=97}}</ref>
*O 16&nbsp;% eran empregados en diferentes institucións públicas (case a metade deles nas Reais Loterías). 
*O 13&nbsp;% aparecen rexistrados como persoas «do comercio», pero chegaban a supoñer un 16,6&nbsp;% as persoas que desenvolvían actividades, tamén, de tipo mercantil.
*O 10&nbsp;% dos galegos aparecen dedicadas á construción, como mestres de obras ou albaneis.
*O 13&nbsp;% das persoas que exercían un oficio como: xastre, zapateiro, prateiro e broncista e caldeireiro.
*Os restantes migrantes galegos desempeñaban actividades diversas (quitamanchas, labrador, mestre de coches e quincalleiro), sen que apareza ningún servente.

==== Andalucía ====
A presenza de galegos en Andalucía documéntase desde os primeiros momentos da [[Reconquista|repoboación]], achegando o 8% dos repoboadores do termo de [[Xerez da Fronteira]]<ref>{{Cita libro |apelidos=González Jimémez |nome=Manuel |ano=1980 |título=En torno a los orígenes de Andalucía |url=https://archive.org/details/entornolosorigen0000gonz/page/58/mode/2up |editorial=Universidad de Sevilla |ISBN=978-84-7405-401-9 |páxina=59|lingua=es}}</ref> e ao igual participaron na repoboación doutras localidades andaluzas como [[Alxeciras]]<ref>{{Cita libro|título=Repoblación y repobladores en la nueva ciudad de Algeciras en el siglo XVIII|apelidos=Ocaña Torres|nome=Mario Luís|ano=2000|páxina=167}}</ref> ou [[El Puerto de Santa María]].<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Iglesias Rodríguez|nome=Juan José|data=1991|título=Una ciudad mercantil en el siglo XVIII: El Puerto de Santa María|revista=Revista de Historia de El Puerto|ISSN=1130-4340|páxinas=109-112|número=7}}</ref>

A partir da década dos 80, do século XVII, obsérvase nalgunhas zonas de Galicia, migracións cara ao sur, sendo [[Cádiz]] un destino privilexiado e substituíndo a [[Sevilla]]. En 1773, o 6,29&nbsp;% da poboación masculina residente era natural de Galicia.<ref>{{Cita libro|apelidos=Pascua Sánchez|nome=Mª J.|ano=1994|título=Los Gallegos en el Cádiz de la carrera de Indias. Balance secular de un proceso migratorio (1682-1778)|ISBN=84-605-3435-9|volume=2}}</ref> Os factores que explican a importancia de Cádiz como punto de chegada da migración galega son os seguintes: conversión en capital do comercio con América desde [[1680]], traslado da [[Casa da Contratación de Indias]] desde Sevilla en [[1717]], a reactivación vinícola na zona e o dinamismo comercial como consecuencia da eliminación do sistema de frotas en 1730. Sobre a importante presenza dos galegos en Sevilla, cabe salientar que na rúa na que se vendía o [[peixe]] denominábase ''"rúa dos galegos"''.<ref>{{Cita libro|apelidos=Antonio|nome=Collantes de Terán Sánchez|ano=1977|título=Sevilla en la Baja Edad Media. La ciudad y sus hombres|editorial=Ayuntamiento de Sevilla|páxina=212|ISBN=84-500-2380-7}}</ref> Tamén tiveron un destacado papel na repoboación das [[Alpujarras]].<ref>{{Cita libro|apelidos=Cabeza Quiles|nome=Fernando|ligazón-autor=Fernando Cabeza Quiles|ano=2003|título=Galegos en Las Alpujarras granadinas|url=http://www.toxosoutos.com/detalle_producto.php?len=2&id=200|editorial=[[Editorial Toxosoutos]]|ISBN=84-95622-81-5}}</ref> granadina trala revolución dos [[mourisco]]s en [[1570]].<ref>{{Cita libro|apelidos=Rodríguez Monteoliva|nome=Faustino|ano=1994|título=Los pobladores gallegos en la repoblación de la Alpujarra de Granada (1572-1577)|ISBN=84-605-3435-9|volume=II|páxinas=811-827}}</ref>

As minas de [[Río Tinto]] foron tamén un destino dos traballadores galegos,<ref>{{Cita libro|apelidos=Florencio Puntas|nome=Antonio|apelidos2=López Martínez|nome2=Antonio|ano=1994|título=Migraciones estacionales y mercado de trabajo agrario en la Baja Andalucía en la primera mitad del siglo XIX|ISBN=84-605-3435-9|páxinas=789-810}}</ref> entre 1873 e 1923 chegan 1&nbsp;127 inmigrantes procedentes de Zamora e 1&nbsp;160 de Galicia, deles 731 procedentes de Ourense. Os galegos son os primeiros en chegar e en 1873 xa había 28 ourensáns na conca mineira.

Os galegos tamén destacaron nos traballos agrícolas na Baixa Andalucía, así a partir de fontes documentais (como o libro do rexistro de matrimonios e enfermos nos hospitais) a presenza dos galegos é notoria, cabe salientar por exemplo:<ref>{{Cita libro|apelidos=López Martínez|nome=Antonio Luís|ano=2009|título=La presencia de gallegos en la Baja Andalucía (siglos XVII-XIX)|ISBN=978-84-9887-124-1|páxinas=197-222}}</ref>
*Na vila de Carmona, onde os galegos ingresados no seu hospital representan case o 45&nbsp;% de todos os enfermos no último terzo do século XVIII e entre o 20 e o 25&nbsp;% no século XIX. 
*En [[Utrera]] os galegos representan o 29&nbsp;% de todos os enfermos ingresados no hospital entre mediados do século XVII e mediados do século XIX 
*En Xerez da Fronteira supoñen o 17&nbsp;% dos ingresos entre mediados do século XVII e finais do século XVII.
{{Cadro de citas
 | cita  =<poem>::::::<big>'''25.'''</big>

      ''Castellanos de Castilla,''
 ''Tratade ben ós gallegos;''
 ''Cando van, van como rosas,''
 ''Cando vên, vên como negros.''

      —Cando foi, iba sorrindo;
 Cando veu, viña morrendo;
 A luciña d'os meus ollos,
 O amantiño do meu peito.
<br />
</poem>
 | fonte ="[[:s:Cantares gallegos/Castellanos de Castilla|Castellanos de Castilla]]"<br />''[[Cantares gallegos]]''.<ref>{{Cita libro |ligazón-autor=Rosalía de Castro |apelidos=Castro de Murguía |nome=Rosalía |ano=1863 |título=[[Commons:File:Cantares Gallegos 1863 Rosalía Castro de Murguía.pdf|''Cantares gallegos'']] |editorial=Establecimiento tipográfico de D. [[Juan Compañel|J. Compañel]]}}</ref>
 | aliñamento=dereita
}}

==== A Rioxa ====
Outro lugar que recibiu a migración galega foi [[A Rioxa]], que durante os séculos XVII e XVIII aumentou significativamente a súa produción vinícola, isto supuxo a necesidade de aumentar os xornaleiros para a [[Cava (viticultura)|cava]] e a [[vendima]]. A presenza dos galegos queda documentada a finais do século XVII e chegando a máximos nos 1750 e 1780-1799.<ref>{{Cita libro |apelidos=Gómez Urdáñez |nome=José Luis |ano=2002 |título=Cambio económico y movimientos migratorios. Dos coyunturas demográficas en la Historia de la Rioja |ISBN=84-9750-127-6 |páxina=304 }}</ref>

==== Castela ====
[[Castela]] e incluso [[Estremadura]]<ref>{{Cita libro|título=Galicia e Castela.Orixe, evolución e fracaso do mito anticastelán|apelidos=Barreiro Fernández|nome=Xosé R.|editorial=Actas VII Congreso Internacional de Estudos Galegos. Barcelona, 28 ó 31 de maio de 2003|ano=2003|ISBN=978-84-8485-266-7}}</ref> recibiron tamén importantes contixentes de galegos para traballar na [[colleita]] do cereal durante o verán, estes traballos eran estacionais ou por un período de tempo concreto, o que requiría a dispoñibilidade de grandes cantidades de forza laboral. As informacións sobre a existencia destes desprazamentos atopámolas na época moderna, principalmente no século XVIII.<ref>{{Cita libro|título=La emigración intrapeninsular gallega en el siglo XVIII|apelidos=Meijide Pardo|nome=Antonio|editorial=Estudios de Historia Social de España|ano=1960|volume=IV}}</ref> O propio [[Benito Xerónimo Feijoo]]<ref>{{Cita libro |apelidos=Benito Xerónimo |nome=Feijoó y Montenegro |ano=1781 |título=Teatro Crítico Universal |páxina=94 |lugar=Madrid}}</ref> escribe sobre: ''"las tropas de gallegos que van a Castilla a la siega"''.

A cantidade de galegos emigrados podemos estimala entre 25&nbsp;000 e 30&nbsp;000,<ref name=":16">{{Cita publicación periódica |apelidos=González Reboredo |nome=Xosé Manuel |ano=2002 |título=Galicia e a sega en Castela ó longo dos tempos |páxina=15 |url=http://consellodacultura.gal/publicacion.php?id=324 |editorial=Consello da Cultura Galega. Sección de antropoloxía cultural |ISBN=84-95415-59-3}}</ref> algunhas fontes do século XVIII elevan a cifra ata os 60&nbsp;000.<ref>{{Cita libro |apelidos=Dalrymple |nome=W. |ano=1962 |capítulo=Viaje a España y a Portugal |editorial=Aguilar |volume=III |título=Viajes de extranjeros por España y Portugal }}</ref> Procedían das localidades do centro e oriente do país galego as que proporcionaban o groso deste colectivo.<ref name=":16" />  Desde os anos finais dos anos 1950 o número de segadores a Castela diminúe significativamente, situación que continúa nos anos 1960, nos que, a pesar de persistir algunhas cuadrillas, son un fenómeno anecdótico en comparación con outros períodos.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Fernández Santiago |nome=Marcelino |ano=2015 |título=Os segadores da Terra Chá en Castela |revista=Revista de Estudios Históricos e Locais |ISSN=1888-6183 |número=8}}</ref> O historiador galego [[Antonio Meijide Pardo]]<ref>{{Cita libro|título=La emigración gallega intrapeninsular en el siglo XVIII |apelidos=Meijide Pardo |nome=Antonio |editorial=Estudios de Historia Social de España |ano=1960 |volume=II |serie=IV |lugar=Madrid |páxina=528}}</ref> respecto ás dúas migracións anteriores comenta o seguinte:

{{Cita|''La mayoría de los emigrados abandonaron Galicia sólo por cierto tiempo, con el fin de ganar algún dinero para mejorar su endeble economía individual o familiar, permaneciendo en ambas Castillas el tiempo preciso que reclamaba la siega de las mieses o las faenas vinícolas''}}

==== Portugal ====
As primeiras fontes documentadas sobre a presenza galega en [[Portugal]] datan do século XIV (dos anos 1339 e 1354) nas que mariñeiros galegos ofrecen peixe salgado nas lonxas de [[Porto, Portugal|Porto]] e [[Lisboa]]. No 1371 residen en terras lusas unha colonia de ''"magarifes e guanha dinheiros galegos e doutras comarcas"''.<ref name=":28">{{Cita publicación periódica |apelidos=Fernández Cortizo |nome=Camilo |ano=2006 |título=La emigración gallega a las provincias portuguesas de Miño, Tras os Montes y Alto Duero durante el siglo XVIII y primera mitad del XIX |revista=Noroeste. Revista de Historia |ISSN=0870-9874 |volume=I |número=2 |editorial=Universidade do Minho |lingua=es}}</ref> A presenza galega afianzouse a finais do século XV, converteu ós galegos nos principais provedores de peixe fresco e salgado e un dos principais animadores do comercio de sal de Aveiro e Setúbal.<ref>{{Cita libro |título=Galicia en el comercio marítimo medieval |apelidos=Ferreira Priegue |nome=Elisa María |editorial=Universidad de Santiago de Compostela |ano=1988 |páxinas=635-664 |lingua=es}}</ref>

Portugal tamén ocuparía posteriormente un lugar destacado,<ref name=":13" /> a presenza da emigración galega aparece no primeiro cuarto do século XVIII, debido principalmente ó [[ouro]] que recibe o país luso do [[Brasil]] e o baleiro demográfico pola emigración portuguesa as súas colonias de ultramar. Así, a finais do século XVIII habitaban en Portugal uns 50&nbsp;000 - 60&nbsp;000 galegos, pasando en 1801 a pouco mais de 22&nbsp;000 coincidindo coa [[Guerra das Laranxas]] entre ámbolos dous países.<ref name=":28" />

A meirande parte deles proviñan das comarcas de [[Comarca de Pontevedra|Pontevedra]], da [[Comarca da Paradanta|Paradanta]] e do [[Comarca do Condado|Condado]], ademais dos concellos de [[Pazos de Borbén]], [[Fornelos de Montes]], [[O Porriño]] e [[Tui]], e dentro da [[Provincia de Ourense]], da [[Comarca da Terra de Celanova|comarca de Celanova]], do [[Comarca do Carballiño|Carballiño]] e da [[Comarca de Baixa Limia|Baixa Limia]].<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Leira |nome=Xan |ano=2007 |título=A emigración galega a Lisboa |revista=Actas del Coloquio Internacional Santiago de Compostela, 22-23 de noviembre de 2007 |ISBN=9788461259823}}</ref><ref>{{Cita libro |título=Historias dunha emigración difusa |apelidos=Leira |nome=Xan |ano=2008 |editorial=Acuarela Comunicación |url=https://emigracion.xunta.gal/files/HistoriasDunhaEmigracionDifusa.pdf}}</ref> A maioría da colonia española en Portugal era galega e na súa meirande parte residían nas áreas de [[Lisboa]] e [[Porto, Portugal|Porto]] (64&nbsp;%). No ano 1890, os españois ascendían a un total de 27&nbsp;138.

Esta emigración a Portugal xa é comentada por [[Martín Sarmiento]]:<ref>{{Cita libro |apelidos=Sarmiento |nome=Martín |data=[[século XVIII|s. XVIII]] |título=Obra llamada de 660 pliegos que trata de historia natural y de todo género de erudición |editorial=Biblioteca de la Real Academia de la Historia |páxinas=557-558 }}</ref>

{{Cita|''El año de 1725 ya en Galicia no se hallaba mozuelo que pudiese servir, ni un mozón que pudiese servir de jornalero, porque de quince años arriba casi todos se pasan a Portugal. De este modo aun siendo Galicia tan fecunda de gente, en especial en las costas marítimas, ya en estas cada día crece el número de mujeres y se minora el de hombres. A una mozona de puerto de mar oí disculparse de no estar ya casada porque en su pueblo había 300 mozas casaderas y que solo había siete hombres, y esos marineros, en estado de casarse. Pero tierra adentro de Galicia es mas visible la disminución de hombres, y aun de mujeres, por las cercanías a Portugal y Castilla''.}}

=== Migración cara a América ===
[[Ficheiro:Monumento aos emigrantes.JPG|miniatura|300px|Monumento ós emigrantes en [[O Porto de Santa Cruz, Liáns, Oleiros|Santa Cruz]], [[Oleiros]], baseado nun deseño de [[Luís Seoane]].]]
Os galegos teñen unha presenza case simbólica na [[Colonización europea de América|colonización de América]]. Segundo o hispanista norteamericano Peter Boyd-Bowman,<ref>{{Cita libro|título=La procedencia de los españoles de América|apelidos=Boyd-Bowman|nome=Peter|ano=1967}}</ref> dos 5&nbsp;481 primeiros poboadores europeos de América entre 1493-1519, só 111 son galegos, o que supón o 2&nbsp;% do total. Durante o [[século XVI]], esta proporción manteríase case inalterable, chegando ata o 2,5&nbsp;%.<ref name=":15">{{Cita libro |apelidos=Sixirei Paredes |nome=Carlos |título=Andalucía y Galicia. Dos modelos de emigración regional a América |ano=2006 |url=https://shs.hal.science/halshs-00103072/document |editorial=XII Encuentro de Latinoamericanistas españoles. Santander, 21 al 23 de septiembre de 2006 |isbn=84-89743-44-4 |páxinas=184-194 |lingua=es}}</ref> a distancia do porto de Sevilla, daquela o único habilitado legalmente para a saída, restrinxiu moi probablemente as cifras dos oriúndos de Galicia.<ref>{{Cita libro |apelidos=Cagiao Vila |nome=María del Pilar |ano=2021 |título=La emigración gallega a América. A pioneira dos estudos americanistas en Galicia |editorial=Consello da Cultura Galega |ISBN=978-84-17802-40-0 |páxina=20}}</ref>

En canto ás viaxes colombinas, sinala que ao parecer ningún galego ocupou postos claves na primeira viaxe (1492), con todo revela que a principal carabela, a Santa María, procedía de Galicia e levaba o sobrenome de ''La Gallega''. Igualmente, na segunda e na cuarta viaxe menciona a presenza de naves de orixe galega.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=González Fernández|nome=María del Pilar|data=2016|título=De la aldea a América: Apuntes sobre la emigración gallega a Venezuela|revista=Tiempo y Espacio|ISSN=1315-9496|volume=26}}</ref>

O historiador sueco Magnus Morner e o francés Pierre Chaunu<ref>{{Cita libro|título=Sevilla y el Atlántico|apelidos=Chaunu|nome=Pierre|ano=1977|lugar=Paris}}</ref> calculan a emigración española no S. XVI en 250.000 individuos. Esta cifra obríganos a admitir unha cantidade enorme de emigración ilegal, feito, polo demais, recoñecido e denunciado polos propios contemporáneos e que quizais foi facilitado, no caso galego, pola autorización temporal concedida aos portos da Coruña e Baiona entre 1529 e 1573 para despachar navíos con destino ás Indias coa obriga de facelo retorno por Sevilla. Estes navíos só podían levar carga pero non pasaxeiros. Tense discutido a propósito da utilización deste permiso por parte de navieiros galegos.<ref>{{Cita libro|título=Galeguidade e cultura no exterior|apelidos=Sixirei Paredes|nome=Carlos|ano=1995|páxina=15}}</ref>

Os galegos non senten a necesidade de emigrar nesta [[século|centuria]] ao vivirse unha etapa de expansión económica<ref name=":15" /> debido a varios factores tales como; á posta en explotación de terras dispoñibles; a ampliación do espazo cultivado e a mellora nas técnicas (a integración do cultivo do [[millo miúdo]] nunha rotación máis complexa que permitía a substitución do [[Barbeito (terra)|barbeito]] por unha [[agricultura intensiva]]; a xeneralización do cultivo dunha planta tipicamente americana e cuxa produción xa era moi común desde fins do século XVI nas comarcas atlánticas, o [[millo]] ou “millo graúdo”<ref>{{Cita web|url=https://fundacionmatrix.es/cultivo-de-maiz-en-galicia-importancia-estrategica-y-caracterizacion-pionera-de-variedades-tradicionales/|páxina-web=Fundación Matrix. Investigación y desarrollo sostenible|título=Cultivo de maíz en Galicia: importancia estratégica y caracterización pionera de variedades tradicionales|data-acceso=18/10/2024|apelidos=Montalvo|nome=Javier|apelidos2=Ferreiro|nome2=Gabriel|apelidos3=Alonso|nome3=Joaquín}}</ref> e por suposto a aparición da [[pataca]]<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Sobrado Correa|nome=Hortensio|data=2018|título=Algunas precisiones en torno al alcance de las consecuencias económicas, sociales y demográficas del cultivo de la patata en la Galicia de finales del Antiguo Régimen|revista=Obradoiro de Historia Moderna|ISSN=2340-0013|páxinas=139-176|número=27}}</ref> como alimento básico na Galicia do século XVI, cando o arzobispo Francisco Blanco (1574‑1581) mandou prantar o tubérculo americano nas hortas do mosteiro de Herbón<ref>{{Cita libro|título=Memorias del Arzobispado de Santiago de Compostela|apelidos=del Hoyo|nome=Jerónimo|ano=2016|páxina=187}}</ref> . O historiador José Lucas Labrada<ref>{{Cita libro|título=Descripción Económica del Reino de Galicia|apelidos=José|nome=Lucas Labrada|ano=1804|páxinas=21-22}}</ref>, na súa obra ''Descripción Económica del Reino de Galicia'' destaca o punto de inflexión que a crise do ano 1768 supuxo para a extensión da pataca nos campos galegos: 

{{Cita|«...Antes del año de mil setecientos sesenta y ocho en el cual padeció Galicia los azotes del hambre y de la peste, sólo en esta provincia [Mondoñedo] se cultivaban las patatas, y en corta cantidad; pero desde aquella época se han ido extendiendo considerablemente por todas las demás provincias del reino [...]. En todas partes se dan, y es un excelente recurso para suplir la falta de granos, mayormente en Galicia, a donde las lluvias frecuentes son las que, por lo regular, ponen a riesgo las cosechas en el verano, pues estas mismas lluvias sirven para engordar las patatas…»}}

A implantación e progresiva xeneralización do millo e da pataca, supuxo en Galicia unha fervenza de profundas transformacións no sistema agrario, que haberían de cobrar un destacado protagonismo nos procesos de intensificación agropecuaria e de crecemento da poboación experimentados en terras galegas ao longo dos séculos XVII‑XIX<ref>{{Cita libro|título=Aproximación al estudio de la penetración del maíz en Galicia|apelidos=Pérez García|nome=José Manuel|ano=1981|páxinas=117-159}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Rodríguez Ferreiro|nome=Hilario|data=1995|título=Economía y población rural en la Galicia atlántica: El Morrazo en los siglos XVII y XVIII|revista=Minius|volume=IV|páxinas=89-98}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Petite exploitation et changement agricole à l´interieur d´un vieux complexe agraire. Les campagnes de la Galice entre 1550 et 1850|apelidos=Saavedra|nome=Pegerto|editorial=Histoire & Sociétés Rurales|ano=1999|páxinas=63-108}}</ref>

Así, a presenza galega no [[Colonización española de América|imperio español americano]] foi escasa e marxinal no período colonial e mais en comparación coas provincias andaluzas, estremeñas e manchegas.<ref name=":12" /> Galicia tiña entón moi poucos contactos co [[Novo Mundo]], e durante os séculos XVI, XVII e a primeira metade do XVIII, a súa inserción no sistema colonial español foi indirecta, limitada a unha corrente minoritaria de individuos relacionados coas institucións imperiais (exploradores, militares, funcionarios, eclesiásticos etc.) alistados a través da [[burocracia]], e que non pode considerarse migratoria<ref name=":9" /> ''stricto sensu'', pois o concepto remite necesariamente a traballadores libres que exercitan un acto de vontade.

En todo caso, a situación cambia drasticamente a partir da segunda metade do século XVIII, os galegos fan presenza en América con carácter case torrencial. Entre 1749 e 1787 estimouse en 5&nbsp;400 persoas/ano a media de saída do país, o que nos da para este período unha cantidade de 195&nbsp;200 persoas. Entre 1788 e 1797, o número de individuos que emigran alcanza os 14&nbsp;000 por ano.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Bustelo |nome=Francisco |ano=1974 |título=Introducción ao estudo cuantitativo da poboación galega no S. XVIII |url=https://www.cervantesvirtual.com/portales/hemeroteca/obra/num-45-1974/ |revista=Grial |issn=0017-4181 |editorial=Galaxia |lugar-publicación=Vigo |volume=45}}</ref> Estamos a falar, para contextualizar, que a poboación galega total era de 1&nbsp;340&nbsp;192 de acordo ao [[Censo de Floridablanca]] de 1787.

== Gran vaga migratoria a América: séculos XIX e XX ==
{{Infobox
|headerstyle = background:#ccf;
| above      = Publicacións periódicas galegas<br />editadas en [[América]] ata [[1936]].<ref>{{cita libro |formato=catálogo de exposición |título=Galicia imaxinada nas revistas da emigración |url=http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2015_Galicia-imaxinada-nas-revistas-da-emigracion.pdf |páxina=29 |editorial=[[Consello da Cultura Galega]] |ano=2015 }}</ref>
| label1 = <br />{{flagcountry|Arxentina}}
| data1  = <br /><center>95</center>
| label2 = {{flagcountry|Cuba}}
| data2  = <center>57</center>
| label3 = {{flagcountry|Brasil}}
| data3  = <center>1</center>
| label4 = {{flagcountry|Chile}}
| data4  = <center>1</center>
| label5 = {{flagcountry|Uruguai}}
| data5  = <center>22</center>
| label6 = <br /><center>T O T A L</center>
| data6  = <br /><center>'''176'''</center>
}}
A emigración galega a América nas súas diferentes fases dende 1835 a 1970 sumou uns 2 millóns de saídas, e unhas 870&nbsp;000 entradas, o que supuxo unha perda demográfica neta de algo máis de 1&nbsp;130&nbsp;000 habitantes, unha enorme sangría xerada por unha poboación que pasou de 1,6 a 2,7 millóns entre 1826 e 1975.<ref>{{Cita libro |título=Economía e poboación en Galicia |apelidos=López Taboada |nome=Xosé Antonio |editorial=Edicións do Rueiro |ano=1979|ISBN=84-85220-27-7}}</ref>

O historiador [[Antonio Eiras Roel]]<ref>{{Cita libro|apelidos=Eiras Roel|nome=Antonio|ano=1992|capítulo=La emigración gallega a las américas en los siglos XIX y XX: nueva panorámica revisada|título=Aportaciones al estudio de la emigración gallega. Un enfoque comarcal|páxina=189|editorial=Xunta de Galicia|isbn=84-453-0628-6|lingua=es}}</ref> estima en 2&nbsp;041&nbsp;603 o número de galegos emigrados a América entre o 1836 e 1960, o 38,5&nbsp;% do total de migrantes españois (5&nbsp;311&nbsp;906), o que supuxo que Galicia tivese unha taxa de saída por cada mil habitantes superior a [[Irlanda]]<ref>{{Cita libro |apelidos=Eiras Roel |nome=Antonio |ano=2009 |capítulo=Las grandes migraciones de la transición demográfica |título=La emigración en el cine |editorial=[[Universidade de Santiago de Compostela|Universidad de Santiago de Compostela]] |isbn=978-84-9887-124-1 |páxinas=54-56 |lingua=es}}</ref> nos momentos álxidos das correntes migratorias, por exemplo a emigración galega ao Uruguai e á Arxentina restableceuse en 1840 e en 1860 a intensidade do éxodo nalgunhas comarcas atlánticas superaba a de moitos condados irlandeses.<ref>{{Cita libro |título=A emigración azoriana e galega: unha perspectiva comparada |apelidos=Moya |nome=José C. |editorial=Consello da Cultura Galega |ano=2015 |ISBN=978-84-92923-63-2 |páxina=27}}</ref> 

Segundo o historiador [[Ramón Villares]],<ref>{{Cita libro |título=El indiano Gallego |apelidos=Villares Paz |nome=Ramón |editorial=Servicio de Publicaciones, Caja de Ahorros de Asturias |ano=1984 |páxina=30}}</ref> das 357&nbsp;000 cartas certificadas chegadas a España dende América no 1910, o 40&nbsp;% tiña a Galicia como destino. A intensísima emigración galega representou o 2&nbsp;% da emigración europea a América.<ref>{{Cita libro|título=As migracións masivas de galegos a América |apelidos=Vázquez González |nome=Alexandre |editorial=Universidade de Vigo |url=https://culturagalega.gal/albumdaemigracion/docs/migracions_masivas.pdf }}</ref>

=== Cuba ===
{{Artigo principal|Galegos en Cuba}}
[[Ficheiro:Gran Teatro de La Habana "Alicia Alonso" - Flickr - Edgardo W. Olivera.jpg|miniatura|300px|[[Centro Gallego de La Habana]].]]
A mediados do S. XIX, a comunidade galaica representaba cos seus 8&nbsp;463 compoñentes, o terceiro grupo rexional en [[Cuba]] despois dos [[Illas Canarias|canarios]] e dos [[Pobo catalán|cataláns]] e por diante dos [[Asturias|asturianos]].<ref>{{Cita libro|título=Nación e inmigración. Los españoles en Cuba (S. XIX-XX)|apelidos=Maluquer de Motes Bernet|nome=Jordi|editorial=Ediciones Júcar|ano=1992|ISBN=8472863328}}</ref> O número de galegos embarcados cara a [[Cuba]] entre 1800 e 1835 representaba tan só o 2,7&nbsp;% do total de emigrantes españois, e a porcentaxe non cesou de aumentar ao longo do século ata chegar a converterse no principal colectivo peninsular. Pola importancia da presenza galega, creouse en 1804 outra institución de apoio mutuo: ''«La Santa Hermandad de Santiago el Mayor de los naturales y originarios del Reyno de Galicia»''. Entre 1790 e 1830, [[Cuba]] estaba pasando dunha posición secundaria nos mercados do [[azucre]] e do [[café]] a ser o primeiro produtor mundial.<ref name=":12" />

En 1841 o Xefe Político da Provincia de Pontevedra<ref name=":17">{{Cita libro|título=Crisis agrarias y crecimiento económico en Galicia en el S. XIX|apelidos=Rodríguez Galdo|nome=María Xosé|editorial=[[Ediciós do Castro]]|ano=1981|apelidos2=Dopico Gutiérrez del Arroyo|nome2=Fausto|lugar=A Coruña|ISBN=84-7492-056-6}}</ref> informaba á Rexencia Provisional que:

{{Cita|«Puede asegurarse que la cuarta parte o más de los hombres de la numerosa clase del común del pueblo emigra cada año... pero adonde con más frecuencia se dirigen prescindiendo de las provincias costeñas del mediodía de la Península, es a las Provincias del Rio de la Plata y a la Isla de Cuba con la pretensión, por lo general. de agregarse a parientes dedicados al comercio».}}

O galego medraba escoitando falar de Cuba, formándose na súa mente unha imaxe idílica, a dunha terra de oportunidades onde ''"había dinero hasta en los racimos de uva"''.<ref>{{Cita libro |título=Gallego |apelidos=Barnet Lanza |nome=Miguel |editorial=Alianza Editorial |ano=1987}}</ref>

Ao final do s. XIX, os galegos representaban o 33,9&nbsp;%<ref name=":12" /> dos 130&nbsp;000 residentes españois. Porcentualmente a colonia galaica incrementara a súa presenza, desde 1859 nun 300&nbsp;%. 

Entre o ano 1899 e o ano 1910<ref>{{Cita libro |apelidos=Vidal Rodríguez|nome=José Antonio |ano=2005 |título=La emigración gallega a Cuba: trayectos migratorios, inserción y movilidad laboral, 1898 - 1968|url=https://books.google.es/books?id=zwIQ_h_0eOAC&lpg=PP1&pg=PP1#v=onepage&q&f=false |editorial=[[Consello Superior de Investigacións Científicas|Consejo Superior de Investigaciones Científicas]] |ISBN=84-00-08351-2 |lingua=es}}</ref> emigraron dende Galicia ata Cuba uns 84&nbsp;260 galegos. A este número hai que engadir 293&nbsp;669 persoas que o fixeron entre os anos 1911 e 1960 segundo as estatísticas oficiais españolas, o que dá un resultado total aproximado de 378&nbsp;000 galegos emigrados a Cuba no século XX, o que supón o 45&nbsp;% do continxente español. No período que abrangue os anos 1887-1895: Cuba recibe o maior número de galegos, seguida de preto pola Arxentina e o Brasil, en terceiro lugar. A emigración a Cuba sofre un forte receso pola crise de 1903 - 1904,<ref name=":0">{{Cita tese |apelidos=Campos Álvarez |nome=José Ramón |ano=2016 |título=La emigración gallega a Venezuela |url=https://docta.ucm.es/entities/publication/77971e06-4977-4511-9369-a925379a80b4 |editorial=Universidad Complutense de Madrid |páxina=142 |lingua=es}}</ref> orixinada pola caída das exportacións de café debido á superprodución.
[[Ficheiro:La Voz del Agro 1928 10 10 foto de portada.jpg|miniatura|300px|Foto de portada do n.º 1 de ''[[La Voz del Agro (Chantada)|La Voz del Agro]]''. Chegada da viaxe á [[A Habana|Habana]] de [[Jesús Fernández Taboada]]. [[Chantada]], setembro de [[1928]].]]
En Cuba os inmigrantes galegos concentráronse especialmente no sector do comercio e actividades de servizos, e na agricultura, desenrolando ademais oficios característicos como o de «bodeguero»,<ref>{{Cita libro |título=Del campo a la bodega. Recuerdos de gallegos en Cuba (siglo XX) |apelidos=Naranjo Orovio |nome=Consuelo |editorial=Ediciós do Castro |ano=1988 |ISBN=84-7492-405-7}}</ref> mentres que as mulleres, que foron numerosas a partir de 1920, empregáronse preferentemente no servizo doméstico da Habana, labor para a que eran preferidas ás propias cubanas<ref name=":29" /> Neste sentido, a estrutura socio-profesional dos inmigrantes galegos asemellábase bastante á do resto de países de Suramérica, aínda que aquí a inmigración galaica posuía un carácter máis urbano.
{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
!colspan=2| Censo electoral de galegos residentes en Cuba<br />por provincia de inscrición, a 1/9/2023 <ref name="INECERA">[https://www.ine.es/dyngs/CEL/es/index.htm?cid=77 "Censo Electoral de españoles residentes en el extranjero (CERA): Por provincia de inscripción y país de residencia"] Instituto Nacional de Estadística {{es}}.</ref>
|-
| [[Provincia da Coruña]] ||align="right"| 12&nbsp;258
|-
| [[Provincia de Lugo]] ||align="right"| 15&nbsp;535
|-
| [[Provincia de Ourense]] ||align="right"| 14&nbsp;092
|-
| [[Provincia de Pontevedra]] ||align="right"| 3&nbsp;492
|-
| '''Total de galegos en Cuba''' ||align="right"| '''45&nbsp;377'''
|}

=== Arxentina ===
{{Artigo principal|Galegos na Arxentina}}
{{Véxase tamén|Inmigración na Arxentina}}
[[Ficheiro:Dia del Inmigrante Buenos Aires 2010 - Galicia 02.jpg|miniatura|260px|Celebración do día do inmigrante en [[Buenos Aires]].]]
O comezo dos movementos migratorios cara a Arxentina dunha forma masiva ven marcado pola caída de [[Juan Manuel de Rosas]] o 3 de febreiro de 1852.<ref name=":23" /> No ano seguinte a propia [[Constitución da Nación Arxentina]] no seu ''“Preámbulo”'' deixa ben claro que o fin da mesma ten que ser ''“promover el bienestar general, y asegurar los beneficios de la libertad, para nosotros, para nuestra posteridad y para todos los hombres del mundo que quieran habitar el suelo argentino”.''

Esta idea tamén é recollida polo político [[Juan Bautista Alberdi]], na súa obra ''Bases y puntos de partida para la organización política de la República Argentina'':<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Subercaseaux |nome=Bernardo |ano=2016 |título=Juan Bautista Alberdi: modernidad y modernizaciones en el siglo XIX |revista=Revista Estudios Avanzados |ISSN=0718-5014 |volume=XXV |páxinas=1-19}}</ref> Nestas bases do ano 1852 afírmase que: ''"gobernar es poblar"''.

Entre os anos 1857 e 1962 chegaron ao país ao redor de 1&nbsp;110&nbsp;000 galegos,<ref name=":9">{{Cita publicación periódica |apelidos=Farías |nome=Ruy |ano=2016 |título=Migraciones y exilios gallegos en la Argentina (ss. XVIII-XXI): algunos comentarios a la bibliografía sobre el tema |url=http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1852-44782016000100008 |editorial=Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación. Universidad Nacional de la Plata |ISSN=1852-4478 |volume=17 |número=25 |revista=Olivar}}</ref> dos que uns 610&nbsp;000 radicáronse nel de maneira definitiva, converténdoo no principal destino mundial da súa emigración e ao galego no grupo étnico-rexional máis numeroso entre os que arribaron do [[Europa|Vello Continente]] á [[Arxentina|República Arxentina]] (17&nbsp;% dos inmigrantes europeos). Os andaluces chegaron a ser os primeiros migrantes españois nas provincias de [[Provincia de Mendoza|Mendoza]]<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Contreras Pérez |nome=Francisco |ano=1996 |título=Recluta masiva de emigrantes andaluces y su inserción social en Argentina (siglo XIX). Nuevas notas para su estudio |revista=Anuario de Estudios Americanos |ISSN=0210-5810 |volume=53 |número=2 |páxina=190}}</ref>, [[Tucumán]]<ref>{{Cita libro |título=Análisis del proceso migratorio de la colectividad española a la provincia de Tucumán (República Argentina) entre 1895-1914|apelidos=Naessens |nome=Sergio Francisco |url=http://observatoriogeograficoamericalatina.org.mx/egal8/Geografiasocioeconomica/Geografiadelapoblacion/10.pdf |editorial=Universidad Nacional de Tucumán}}</ref> e [[Provincia de Chubut|Chubut]].<ref>{{Cita libro |título=Presencia andaluza en Argentina en la posguerra civil española |apelidos=García-Abásolo González |nome=Antonio Francisco |ano=1992 |ISBN=84-604-3347-1 |lugar=Córdoba |páxinas=115-128 |lingua=es}}</ref>

Dende o ano 1912, a maioría diríxese á Arxentina, que recibiu máis da metade da emigración galega a [[América]]:<ref name=":8">{{Cita publicación periódica |apelidos=Campos Álvarez |nome=José Ramón |data=1993-1994 |ano=1993 |título=La emigración gallega a América (1880-1930) integración y retorno |url=https://revistas.uvigo.es/index.php/mns/article/view/2880 |revista=Minius |número=2-3 |editorial=Universidade de Vigo |serie=II-III |páxinas=133-145}}</ref>
* 1912-1918: Arxentina o 56,5&nbsp;% e a Cuba o 30,7&nbsp;%
* 1919-1930: Arxentina o 52,9&nbsp;% e a Cuba o 32,9&nbsp;%
[[Ficheiro:Reunión dos participantes do 1º Congreso da Emigración Galega, Buenos Aires 1956.jpg|miniatura|300px|Reunión dos participantes do 1º [[Congreso da Emigración Galega]]. Sentados de esquerda a dereita: [[Alberto Vilanova]], [[Xerardo Álvarez Gallego]], [[Vicente Gómez Paratcha]], [[Alfonso Díaz Trigo]], [[Xavier Bóveda]], [[Rafael Dieste]] e [[Laxeiro]]. De pé: [[Francisco Comesaña Rendo]], [[Ramón de Valenzuela]], [[Lois Tobío Fernández]], [[Eduardo Blanco Amor]], [[Xosé Velo]], [[Roxelio Rodríguez de Bretaña]], [[Luís Seoane]], [[Marcial Fernández Vázquez]], [[Xosé Núñez Búa]], [[Emilio González López]], [[María del Carmen Soler]], [[Mariví Villaverde]] e [[Antonio Baltar]]. [[Buenos Aires]]. [[1956]].]]
Precisamente no ano 1912, alcanzouse a cota máxima de chegada de galegos, con 46.735, cifra que non tiña precedentes e que nunca sería igualada con posterioridade,<ref>{{Cita libro |apelidos=Vázquez González |nome=Alejandro P. |ano=1999 |título=La emigracion gallega a América 1830-1930 |formato=[[tese de doutoramento]] |editorial=Universidade de Santiago de Compostela |volume=2 |páxina=513}}</ref> sendo o ano no que tamén saen mais españois cara a América: 202&nbsp;218.<ref>{{Cita libro |apelidos=Domínguez Villaverde |nome=Mariana |ano=2011 |título=Reflejos de la emigración. Las representaciones de la emigración española a Argentina en la prensa liberal. 1902-1923 |url=https://ciudadaniaexterior.inclusion.gob.es/documents/1638089/1684762/Reflejos+de+la+emigracion.pdf |editorial=Ministerio de Trabajo e Inmigración |ISBN=978-84-8417-395-3 |páxina=23 |lingua=es}}</ref> Cabe salientar a súa presenza en [[Avellaneda]], zona fabril da Arxentina, o terceiro censo de 1914, realizado baixo o mandato de [[Roque Sáenz Peña]], estimou o colectivo de galegos en 20&nbsp;000/22&nbsp;000, iso equivalía ao 13-15&nbsp;% da poboación total de Avellaneda,<ref name=":20">{{Cita libro |apelidos=Farías |nome=Ruy |ano=2010 |título=La inmigración gallega en el sur del Gran Buenos Aires, 1869-1960 |editorial=Servicio de Publicaciones de la Universidad de Santiago de Compostela |formato=tese de doutoramento |url=https://minerva.usc.es/xmlui/handle/10347/2784 |lingua=es}}</ref> unha proporción da sociedade local que en termos relativos era mesmo máis importante que a da colonia galega da cidade de [[Buenos Aires]], onde roldaba o 7-10&nbsp;%, aproximadamente. 

Entre 1946 e 1950 a Arxentina acaparou o 55&nbsp;% da emigración galega que se desprazou a América, a última vaga de emigración galega cara á Arxentina alcanzaría o seu pico máximo no ano 1950,<ref>{{Cita libro |apelidos=Andrés Cristóforis |nome=Nadia de |ano=2010 |título=La emigración gallega hacia Buenos Aires en el período de entreguerras y de la segunda posguerra: un enfoque municipal |editorial=XIV Encuentro de Latinoamericanistas Españoles: congreso internacional |ISBN=978-84-9887-290-3 |lugar=Santiago de Compostela |páxinas=1165-1185}}</ref> para decaer progresivamente a partir de 1951.

Segundo a enquisa realizada en 1961 e tomando en consideración dúas xeracións, tres cuartas partes da poboación tiña ascendencia europea (76&nbsp;%). A achega demográfica e cultural da migración galega foi, sen dúbidas, moi significativa. Case un cuarto da poboación da AMBA ([[Gran Buenos Aires|Área Metropolitana de Buenos Aires]]) era de orixe española (24&nbsp;%) e ao redor de dous terzos (70&nbsp;%)<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Oso |nome=Laura |apelidos2=Dalle |nome2=Pablo |ano=2019 |título=Movilidad social de familias gallegas en Buenos Aires pertenecientes a la última corriente migratoria: estrategias y trayectorias |URL=https://papers.uab.cat/article/view/v104-n2-oso-dalle-boniolo |páxinas=305-335 |revista=Papers |editorial=[[Universidade Autónoma de Barcelona|Universitat Autònoma de Barcelona]] |issn=0210-2862 |lingua=es}}</ref> eran de orixe galega. 

Entre 1946 e 1962, chegaron á Arxentina uns 110&nbsp;288 galegos.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Vázquez Gónzalez |nome=Alejandro P. |ano=2011 |título=Algunhas precisións cuantitativas sobre a última vaga emigratoria galego-arxentina |editorial=Sotelo Blanco Edicións |lugar-publicación=Santiago de Compostela }}</ref>

Na figura de [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao]], xornalista, escritor, médico, e artista plástico que morreu exiliado na Arxentina, atópase unha icona [[Exilio galego de 1936|deste proceso]] e das súas consecuencias.
{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
!colspan=2| Censo electoral de galegos residentes na Arxentina<br />por provincia de inscrición, a 1/9/2023 <ref name="INECERA"/>
|-
| [[Provincia da Coruña]] ||align="right"| 56&nbsp;839
|-
| [[Provincia de Lugo]] ||align="right"| 31&nbsp;496
|-
| [[Provincia de Ourense]] ||align="right"| 29&nbsp;168
|-
| [[Provincia de Pontevedra]] ||align="right"| 47&nbsp;964
|-
| '''Total de galegos na Arxentina''' ||align="right"| '''165&nbsp;467'''
|}

=== Venezuela ===
{{Artigo principal|Galegos en Venezuela}}
[[Ficheiro:Eduardo Blanco-Amor nunha viaxe a Caracas. O terceiro pola dereita, de pé, é Xosé Velo. 1952.jpg|miniatura|250px|[[Eduardo Blanco Amor|Blanco-Amor]] nunha viaxe a [[Caracas]], con [[Xosé Velo]], [[Xoán Noya]], [[Mariano Otero Castelao]] e [[Manuel Meilán]]. [[1952]].<ref>[https://consellodacultura.gal/detalle-material.php?id=81081 "Eduardo Blanco-Amor nunha viaxe a Caracas…"] Consello da Cultura Galega.</ref>]]
Na segunda metade do século XIX houbo algúns ensaios de [[colonización]] con inmigrantes europeos que tiveron resultados moi pobres e desalentadores, polo que a comezos da centuria seguinte só quedaban uns poucos deses asentamentos como testemuño desa frustrada experiencia colonizadora.

[[Venezuela]] non se incorporou ata o século XX ao grupo de países americanos receptores de inmigración masiva<ref name=":0" /> especialmente a partir do goberno do xeneral [[Marcos Pérez Jiménez]] (1953) e a súa política de portas abertas á inmigración.<ref>{{Cita libro |apelidos=Hernández Arvelo |nome=M.A. |ano=1992 |título=La presencia gallega en Venezuela |lugar=A Coruña |publicación=Consello da Cultura Galega |serie=Galicia y América. Cinco Siglos de Historia |edición=Xunta de Galicia. Consellería de Relacións Institucionais e Portavoz do Goberno. Comisionado Director del V Centenario}}</ref>

O descubrimento e a explotación masiva de xacementos petrolíferos dende o segundo decenio do século XX supuxo unha profunda transformación da economía e da sociedade venezolanas. O petróleo converteuse na base económica do país e, dende 1926, o valor da produción petroleira superou ao dos produtos agrícolas tradicionais: [[cacao]] e [[café]]. Venezuela pasou, así, dunha economía agro-exportadora a unha economía mineiro-exportadora ou simplemente petroleira, o que supuxo a revaloralización do bolívar<ref name=":24">{{Cita libro|apelidos=Paz Andrade|nome=Valentín|ligazón-autor=Valentín Paz Andrade|ano=1970|título=La marginación de Galicia|editorial=[[Siglo XXI de España Editores]]|ISBN=9788432300271|lugar=Madrid|páxina=58}}</ref> polo efecto do petróleo.

A emigración cara a Venezuela intensificouse a partir de 1952 ata 1958, e dende 1954 excede á Arxentina como o país do continente americano de maior recepción de inmigrantes españois, ano no que tamén se converteu no país de maior recepción de inmigrantes de toda América Latina. O número de inmigrantes que ingresan a Venezuela entre 1952 e 1958, é 400&nbsp;000, cifra significativa para un total de poboación en Venezuela de 5&nbsp;003&nbsp;438 habitantes para 1950,<ref>{{Cita libro |apelidos=Hurtado |nome=Samuel |capítulo=La época de la emigración y el aprendizaje social venezolano |editorial=Ponencia presentada en las Jornadas de la Fundación Francisco Herrera Luque |ano=2001 |páxina=8 |título=Las inmigraciones a Venezuela en el siglo XX}}</ref> na súa maioría procedentes de España, Italia e Portugal. Simultaneamente creáronse os consulados venezolanos en [[Santa Cruz de Tenerife]] e na [[Coruña]] o que produciu unha gran vaga de inmigrantes españois.

A metade de todos os españois chegados a Venezuela fíxoo nos seis anos comprendidos entre 1952 e 1958 (150&nbsp;000 inmigrantes).<ref name=":0" /> A emigración galega a Venezuela foi, dentro da española, a segunda máis numerosa, a pouca distancia da canaria. Berglund e Hernández Calimán afirman que dos españois chegados a Venezuela:<ref>{{Cita libro |título=Los de afuera: un estudio analítico del proceso migratorio en Venezuela, Caracas, Centro de Estudios de Pastoral y Asistencia Migratoria (CEPAM) |apelidos=Berglund |nome=S |ano=1985 |apelidos2=Hernández Calimán}}</ref>
[[Ficheiro:Ó Emigrante, Camilo Nogueira Martínez 1904-1982.jpg|miniatura|300px|<center><small>''AMIGO QUE POR EL<br />MUNDO VAS EN BUSCA<br />DE UNA LEJANA ESTRELLA<br />VUELVE LA VISTA<br />REGRESA A TU HOGAR<br />DONDE EL CALOR DE<br />LOS TUYOS TE ESPERA.''<br />[[Hermandad Gallega de Venezuela|HERMANDAD GALLEGA DE VENEZUELA]].</small></center>]]
{{Cita|Una tercera parte de ellos eran oriundos de las Islas Canarias y otro tercio de las provincias de Galicia}}
Unha vez derrocado Pérez Jiménez estalou un clima de rexeitamento contra os estranxeiros. Producíronse algúns actos de xenofobia, sobre todo contra os italianos<ref>{{Cita libro|título=El proceso de la inmigración en Venezuela|apelidos=de Vercoechea|nome=Troconis|editorial=Fuentes para la Historia de la República de Venezuela|ano=1986|lugar=Caracas|páxina=208}}</ref>. Ademais, a esta situación de inseguridade hai que engadir unha conxuntura económica recesiva<ref>Hernández Borge,1992:647-648</ref> —descenso das rendas do petróleo, aumento do número de parados, folgas ou desvalorización da moeda—, polo que o novo goberno restrinxiu a inmigración, permitindo soamente o reagrupamento familiar<ref>Oficio de 18 de xullo de 1958 incluído na Memoria do Ministerio de Relacións Interiores do ano 1958.</ref>.

En Galicia, ós poucos, vilas como [[A Estrada]],<ref name=":25">{{Cita publicación periódica |apelidos=Campos Álvarez |nome=Xosé Ramón |ano=2022 |título=As causas da emigración galega  a Venezuela contadas polos seus protagonistas |revista=Minius |ISSN=1131-5989 |páxinas=177-196 |número=27 |url=https://revistas.uvigo.es/index.php/mns/article/view/4411/3428|páxina=180}}</ref> no interior da provincia de Pontevedra, convertéronse en focos da  emigración cara Venezuela:

{{Cita|A Estrada era neses anos a zona de forte emigración..., era un concello rural..., unha agricultura miserable..., o minifundismo... ó ser... pequenos propietarios,  entonces,  si  había  seis  fillos  nunha  casa  está  claro  que  só  un  se  podía  quedar na casa, entonces os outros tiñan que emigrar ou no caso das fillas se casaban ben... inda así eu penso que era, isa era a razón principal}}

Entre os anos 1948 e 1961 o número de galegos con cédula ascendeu a 78&nbsp;698, o que supoñería o 36,42&nbsp;% do total de españois chegados a Venezuela,<ref name=":1">{{Cita libro |apelidos=Contiña |nome=Ramón |ano=1982 |título=Gallegos en Venezuela |editorial=Logos |lugar=Caracas}}</ref> chegando a ser o 50&nbsp;% no ano 1955.<ref name=":1" />
{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
!colspan=2| Censo electoral de galegos residentes en Venezuela<br />por provincia de inscrición, a 1/9/2023 <ref name="INECERA"/>
|-
| [[Provincia da Coruña]] ||align="right"| 8&nbsp;695
|-
| [[Provincia de Lugo]] ||align="right"| 2&nbsp;660
|-
| [[Provincia de Ourense]] ||align="right"| 8&nbsp;206
|-
| [[Provincia de Pontevedra]] ||align="right"| 7&nbsp;053
|-
| '''Total de galegos en Venezuela''' ||align="right"| '''26&nbsp;614'''
|}

=== Brasil ===
{{Artigo principal|Galegos no Brasil}}

A emigración galega ao [[Brasil]] comeza a cobrar importancia a partir da última década do século XIX. A abolición da [[escravitude]] (1888) provocou unha gran crise de man de obra, e a nivel federal comezan as estratexias que abrisen as portas á devandita inmigración. Por ese entón a máxima das políticas migratorias foi: ''“brazos para o café”''.<ref name=":4">{{Cita libro |apelidos=Cagiao |nome=Pilar |ligazón-autor=Pilar Cagiao |ano=1992 |capítulo=Cinco siglos de emigración gallega a América |páxinas=293-316 |editorial=Ministerio de Trabajo e Inmigración |título=Historia general de la emigración española a Iberoamérica |volume=2 |isbn=84-7679-231-X |lingua=es}}</ref>Esta primeira emigración, a do ciclo do café, segue sendo unha gran descoñecida aínda que parece ser tamén a máis sórdida e terrible polo alto número de fracasados e explotados nas condicións inhumanas<ref>{{Cita libro|título=El aporte gallego al proceso inmigratorio brasileño, (1890-1950)|apelidos=González Martínez|nome=Elda|editorial=Galicia y América. El papel de la emigración: V Xornadas de Historia de Galicia|ano=1990|ISBN=84-87575-01-3|páxinas=255-271}}</ref>. a migración galega ao Brasil foi principalmente espontánea - a diferenza por exemplo da andaluza - e urbana<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Paschoal Guimaraes|nome=Lucía María|data=1997|título=Breves Reflexões Sobre o problema da Imigração Urbana. O caso dos espanhóis no Rio de Janeiro (1880-1914)|revista=Acervo|volume=10|páxinas=85-98|número=2}}</ref>.
[[Ficheiro:Pasajes gratuitos para el Imperio del Brasil 1889 09 01.jpg|miniatura|''Pasajes gratuitos para el [[Imperio do Brasil|Imperio del Brasil]]''. Anuncio publicado en ''[[El Danzante]]'' (A Coruña) en [[1889]].]]
Entre os anos 1880 e 1930 saen do [[porto de Vigo]] aproximadamente 500&nbsp;000 galegos rumbo ao [[Brasil]].<ref name=":2">{{Cita libro |apelidos=Samuelle Lamela |nome=Cristina |ano=2000 |título=La emigración gallega al Río de la Plata |url=https://emigracion.xunta.gal/es/conociendo-galicia/aprende/e-biblioteca-de-la-galleguidad/la-emigracion-gallega-al-rio-la-plata |editorial=[[Xunta de Galicia]] |isbn=84-453-2964-2 |serie=A Nosa Diáspora |páxina=89}}</ref> En cambio, a emigración galega cara ao Brasil nas décadas centrais do século XX foi menos importante, como consecuencia dunha política migratoria restritiva que se reflectiu nun sistema de cotas estabelecido na [[Constitución brasileira de 1934|Constitución de 1934]] e que se mantivo ata o ano 1937,<ref>{{Cita libro |apelidos=Hernández Borge |nome=Julio |ano=1992 |capítulo=Factores de atracción de los paises de destino |título=Historia general de la emigración española a Iberoamérica |páxinas=635-655 |volume=1 |editorial=Ministerio de Trabajo e Inmigración |isbn=84-7679-232-8 |lingua=es}}</ref> pasouse dunha media anual de 80&nbsp;000 emigrantes que recibía Brasil no período 1880-1929 ós 17&nbsp;000 entre 1931-1936 explícase pola política restritiva do ''Estado Novo''<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Soutelo Vázquez |nome=Raúl |ano=1998 |título=Memoria oral e identidade étnica da inmigración española no século XX: Os galegos en Brasil: 1880-1970 |revista=Estudos Migratorios |ISSN=1136-0291 |número=6 |páxina=112}}</ref> de [[Getúlio Vargas]], antes mencionada.

Os 750&nbsp;000 inmigrantes españois a Brasil entre 1880 e 1970 constitúen o 15% dos cinco millóns de europeos -sobre todo italianos e portugueses- e asiáticos que entraron no país<ref>{{Cita libro|título=La inmigración española en Brasil (ss. XIX-XX)|apelidos=Klein|nome=Herbert|ano=1996|ISBN=84-88770-09-X|lugar=Xixón|páxina=7}}</ref>

No século XIX estabeleceuse un gran continxente de galegos no norte do país, máis exactamente no estado de [[Pará]]. Chegaron para traballar nas colonias agrícolas, pero finalmente estabelecéronse na cidade de [[Belém, Pará|Belém]], e dedicáronse a actividades dentro do [[sector terciario]]; cara á década do trinta fundaron un Centro Galaico.<ref name=":3">{{Cita libro |apelidos=Leal Braga |nome=Celia |ano=1992 |capítulo=La presencia gallega en Brasil |páxinas=178-184 |título=Galicia & América, cinco siglos de historia |url=http://consellodacultura.gal/publicacion.php?id=2880 |editorial=Consello da Cultura Galega. Xunta de Galicia |isbn=84-87172-70-9 |lingua=es}}</ref> 

Tamén noutros estados houbo presenza galega: no de [[Estado do Amazonas, Brasil|Amazonas]] participaron na construción da [[Ferrocarril Madeira-Mamoré|liña férrea Madeira-Mamoré]]. Esta liña férrea foi un compromiso que asumiu o goberno brasileiro perante o Boliviano en 1903. A cambio Brasil incorporou, ao seu xa extenso territorio, o [[Acre, Brasil|Acre]], ata entón chan boliviano. O tendido desta liña permitía a [[Bolivia]] unha saída ao mar, debido a que desde [[Porto Velho]] accedíase ó [[río Amazonas]]. Calculouse que na súa construción traballaron 24&nbsp;000 obreiros, dos cales 12&nbsp;000 eran españos. O recrutamento de traballadores realizouse de forma simultánea na Península: Coruña, Lugo, Ourense, Pontevedra,  [[Provincia de Zamora|Zamora]], [[Provincia de Salamanca|Salamanca]] e [[Provincia de León|León]], e en Iberoamérica, Bos Aires, Montevideo, Colón, [[Cartaxena de Indias]], [[Barbados]] e Cuba<.ref>{{Cita libro |título=EL aporte gallego al proceso inmigratorio brasileño. 1890-1950 |apelidos=González Martínez |nome=Elda E. |editorial=[[Consello Superior de Investigacións Científicas|CSIC]] |ano=1990 |url=https://digital.csic.es/bitstream/10261/276319/3/Aporte_gallego-proceso_migratorio_brasile%C3%B1o.pdf}}</ref> Sobre a situación destes migrantes cabe salientar as palabras do inspector de emigración Leopoldo D'Ozouville de Bardou y Cruz Álvarez:<ref>{{Cita libro |título=Un viaje a Brasil. Información acerca de la situación de los emigrados españoles en los estados de Pará y Amazonas y zonas de trabajo del ferrocarril Madeira-Mamoré |apelidos=D'Ozouville de Bardou y Cruz Álvarez |nome=Leopoldo |editorial=Consejo Superior de la Emigración |ano=1916 |lugar=Madrid |páxina=181}}</ref>

{{Cita|De modo, que prescindindo de canto ocorrese no ano de 1908, en que morreron bastantes obreiros europeos, e prescindindo tamén dos brasileiros que morreron no ano de 1907, temos que durante os catro anos de 1909, 1910, 1911 e 1912 inclusive, deberon morrer 144.400 obreiros europeos. E como o número dos obreiros españois non foi en ningún caso inferior ao 50% de total, resulta que na obra ferroviaria faleceron 7.200 compatriotas nosos, o que dá unha media de 20 vida de españois por quilómetro de liña}}

No [[Estado do Río de Xaneiro]] fundaron en 1900 un Centro Gallego, e constituíron unha colonia numerosa, de pontevedreses, na súa maioría, dedicados sobre todo ao comercio e negocios de hostalería. Cara a comezos do século XX, segundo os informes consulares, o 70&nbsp;% dos 40&nbsp;000 españois residentes no Río de Xaneiro eran galegos<ref>{{Cita libro |apelidos=Blanco Rodríguez |nome=Juan Andrés |ano=2008 |título=El asociacionismo en la emigración española a América |editorial=UNED |páxina=384}}</ref> (o 30&nbsp;% restante proviña principalmente de Andalucía). No censo do Estado de Río de Xaneiro de 1906, dos 210&nbsp;515 migrantes, 133&nbsp;000 eran portugueses, 25&nbsp;557 italianos e máis de mil eran españois. No censo de 1920 os españois ocupaban tamén a terceira posición.<ref>{{Cita libro|título=Imigração e trabalho industrial - Rio de Janeiro (1889-1930)|apelidos=Hesler Motta|nome=Mary|editorial=UFF - Disertación de Maestría|ano=1982|páxina=141|lugar=Niterói}}</ref> A migración galega en Río de Xaneiro proviña principalmente de distintas vilas galegas, todas relacionadas previamente coa migración a Portugal; así cabe salientar [[Ponte Caldelas]], [[Fornelos de Montes]], [[Forcarei]], [[A Lama]] e [[Concello de Cotobade|Cotobade]];<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Lopo González|nome=Domingo|ano=1990|título=Una aproximación a la emigración de la Galicia Occidental entre mediados del siglo XVII y el primer tercio del XX, a través de las fuentes protocolares y archivos parroquiales|revista=Revista de la Comisión Gallega del Quinto Centenario|páxinas=135-169|número=6}}</ref> [[Santa Comba]],<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Mallón Barrero|nome=Baudilio|ano=1977|título=La jurisdicción de Xallas en el siglo XVIII. Población, sociedad y economia|revista=Secretariado de Publicaciones de la Universidad de Santiago de Compostela}}</ref> na provincia da Coruña; e o concello de [[Melón]],<ref>{{Cita libro|título=Evolución migratoria en el municipio de Melón: mediados del siglo XVII a comienzos del siglo XX|apelidos=Fernández Rodríguez|nome=Manuel Ángel|editorial=Aportaciones al estudio de la emigración gallega: un enfoque comarcal|ano=1992|ISBN=84-453-0628-6|páxinas=167-176}}</ref> na provincia de Ourense.

Con carácter xeral, estabelecéronse na súa maioría na cidade, dedicándose fundamentalmente ao comercio<ref name=":30">{{Cita publicación periódica|apelidos=da Silva Sarmiento|nome=Erica|ano=2008|título=Os galegos no Río de Xaneiro|revista=Revista Galega de Estudos Migratorios|volume=I|páxinas=7-29|número=2|ISSN=1136-0291}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Nunes de Azevedo|nome=André|ano=2017|título=Las “parroquias”  en la ciudad de Río de Janeiro: vivienda y trabajo de los gallegos en el barrio de Santo Antonio (1850-1930)|revista=Andes|volume=28|número=2|editorial=Instituto de Investigaciones en Ciencias Sociales y Humanidades|apelidos2=Sarmiento da Silva|nome2=Érica|url=https://www.redalyc.org/journal/127/12755958002/html/#fn31}}</ref> en pequenos almacéns de ultramarinos, panaderías, zapaterías e comercios de todo tipo, xa que o acceso a empregos administrativos en oficinas e postos técnicos nas industrias emerxentes dos anos sesenta era máis difícil por esixir unha cualificación da que os nosos emigrantes moitas veces carecían e, sobre todo, porque eses postos estaban case monopolizados polos italianos, que os consideraban unha excelente plataforma de ascenso social.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Antunes Maciel |nome=Laura |apelidos2=Marinez Antonacci |nome2=María Antonieta |ano=1997 |título=Espanhóis em São Paulo: modos de vida e experiencias de associação |revista=Projeto Historia |número=12 |url=https://revistas.pucsp.br/index.php/revph/article/view/11313/8294 |lingua=pt}}</ref>

Sen dúbida unha presenza galega singular é a de [[Salvador, Baía|Salvador]], capital do [[Baía, Brasil|Estado de Baía]]. A corrente migratoria comezou a partir do ano 1880, e estendeuse ata a década do sesenta. Presenza galega, houbo tamén nos estados do sur, como en [[Porto Alegre]]<ref name=":3" /> que, aínda que non é comparable á de Salvador, [[Río de Xaneiro]] ou [[São Paulo]], foi significativa dado o seu carácter fronteirizo coa Arxentina e o Uruguai, neste último Estado brasileiro, os andaluces representaban o 60&nbsp;% dos españois totais e os galegos o 20&nbsp;%.<ref>Archivo del Ministerio de Asuntos Exteriores. Consulado de Sao Paulo. R 721. Ex 49</ref> Porén, na cidade portuaria de [[Santos]] e en [[Campinas]], os galegos representaban unha ampla maioría (o 78&nbsp;% dos españois), o 42&nbsp;% proviñan de Pontevedra, o 31&nbsp;% de Ourense e o 15&nbsp;% da Coruña e o restante da provincia de Lugo. Os traballos escollidos por estes inmigrantes estaban todos relacionados coas actividades terciarias. A análise dos datos permítenos advertir que os condutores de tranvías, coches e carruaxes, sobre todo en Santos, foron galegos. Os traballadores ferroviarios de Campinas constituían un número non pouco importante.
{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
!colspan=2| Censo electoral de galegos residentes no Brasil<br />por provincia de inscrición, a 1/9/2023 <ref name="INECERA"/>
|-
| [[Provincia da Coruña]] ||align="right"| 10&nbsp;001
|-
| [[Provincia de Lugo]] ||align="right"| 1&nbsp;958
|-
| [[Provincia de Ourense]] ||align="right"| 10&nbsp;396
|-
| [[Provincia de Pontevedra]] ||align="right"| 22&nbsp;683
|-
| '''Total de galegos no Brasil''' ||align="right"| '''45&nbsp;038'''
|}

[[Ficheiro:O Fungueiro 1918 07 5.pdf|miniatura|''[[O Fungueiro (Montevideo)|O Fungueiro]]'', Montevideo, 1918.]]
=== Uruguai ===
{{Artigo principal|Galegos no Uruguai}}

Nos comezos, os canarios e os galegos foron os grandes protagonistas, coa fundación da cidade de [[Montevideo]]<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Samuelle Lamela |nome=Cristina |ano=1990 |título=Nuestros Gallegos |ISSN=0797-3845 |serie=Nuestras Raíces 2 |editorial=Editorial Nuestra Tierra |páxina=26 |lingua=es}}</ref> en 1726. A idea orixinal era enviar cincuenta familias para poboar o recentemente conquistado porto de Montevideo, vinte e cinco familias serían galegas e vinte e cinco das Illas Canarias, dúas rexións que naquela época eran as máis densamente poboadas.<ref>{{Cita libro |título=La emigración gallega a América |apelidos=Cuesta Gutiérrez |nome=Luisa |editorial=Seminario de Estudos Galegos |ano=1932 |páxina=157}}</ref>
[[Ficheiro:Centro Gallego de Montevideo en 2019.jpg|miniatura|Centro Gallego de Montevideo.]]
No [[Uruguai]], a inmigración faise intensa a partir de 1835,<ref name=":2" /> composta principalmente por españois: canarios, vascos e navarros, aos que se integrarían logo franceses, ingleses, italianos e máis españois: galegos, vascos e canarios. O crecemento de Montevideo como cidade-porto representaba un evidente atractivo para os inmigrantes de variadas procedencias, entre os cales dominaban italianos e españois, e dentro dos últimos os orixinarios de Galicia cuxa importancia neste período, aínda que descoñezamos as cifras exactas do seu volume, queda reflectida na fundación do ''Centro Gallego'' de Montevideo en 1879.<ref name=":18">{{Cita publicación periódica |apelidos=Cagiao Vila |nome=María del Pilar |ano=2005 |título=La inmigración gallega en Uruguay (1870-1936) |revista=Anuario americanista europeo |issn=1729-9004 |páxinas=93-112 |número=3}}</ref> Estímase que aproximadamente entre 1860-1880 o 60,5&nbsp;% dos españois radicados en Montevideo eran de procedencia galega e asturiana,<ref>{{Cita libro |título=Volumen y características demográficas de la inmigración española |apelidos=Camou |nome=María M. |ano=1997 |lugar=Montevideo |editorial=Carlos Zubillaga |serie=Españoles en el Uruguay. Características demográficas, sociales y económicas de la inmigración masiva. FHUCE |lingua=es}}</ref> mentres que outros cálculos estiman en 12&nbsp;931 o número de galegos no [[Uruguai]] á altura de 1878.

No censo de 1908, o 82&nbsp;% dos estranxeiros do país concentrábanse en Montevideo.<ref name=":18" /> Á cabeza figuraban os italianos, que formaban entón a colonia máis numerosa (62&nbsp;537), seguidos dos españois (54&nbsp;885). Tras eles, e a bastante distancia, o resto das colectividades inmigrantes

En Uruguai, os galegos participaron no proceso de industrialización<ref>{{Cita libro |apelidos=Beretta Curi |nome=Alcides |ano=1996 |título=El imperio de la voluntad. Una aproximación al rol de la inmigración europea y al espíritu de empresa en el Uruguay de la temprana industrialización, 1875-1930 |editorial=Fin de Siglo |ISBN=997449088X}}</ref> do país a través de diversas iniciativas relacionadas coa pequena e mediana empresa, chegando a conseguir o monopolio total ou parcial de determinadas actividades económicas<ref name=":8" /> (panaderías, fábricas de bebidas, fábricas de mobles).

Da importancia da emigración galega ao Uruguai, cabe salientar a cadea de almacéns máis importante do Uruguai; Manzanares S.A., que foi creada por galegos orixinarios de [[Gondomar]].<ref>{{Cita web |url=https://emigracion.xunta.gal/conecendo-galicia/aprende/biografia/manuel-manzanares |páxina-web=Secretaría Xeral de Emigración |título=Manuel Manzanares |data-acceso=6/10/2023}}</ref> Dende o principio mantivo entre os seus empregados un volume considerable de galegos, entre o 70&nbsp;% e o 80&nbsp;%,<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Cagiao Vila |nome=María del Pilar |ano=1990 |título=Inmigración y cambio en las sociedades latinoamericanas: el caso de los gallegos en Uruguay |revista=Galicia y América. El papel de la emigración: V Xornadas de Historia de Galicia |páxinas=213-228 |ISBN=84-87575-01-3}}</ref> o cal foi habitual en todos os negocios cuxos propietarios eran galegos
{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
!colspan=2| Censo electoral de galegos residentes no Uruguai<br />por provincia de inscrición, a 1/9/2023 <ref name="INECERA"/>
|-
| [[Provincia da Coruña]] ||align="right"| 19&nbsp;152
|-
| [[Provincia de Lugo]] ||align="right"| 2&nbsp;783
|-
| [[Provincia de Ourense]] ||align="right"| 3&nbsp;043
|-
| [[Provincia de Pontevedra]] ||align="right"| 12&nbsp;037
|-
| '''Total de galegos no Uruguai''' ||align="right"| '''37&nbsp;015'''
|}

=== México ===
{{Artigo principal|Galegos en México}}
[[Ficheiro:Luis Tobío Fernández, Servicio de Migración, México.jpg|miniatura|300px|Tarxeta de identificación expedida a [[Lois Tobío Fernández]] con carácter de asilado político polo Departamento de Migración de [[Cidade de México|México D.F.]] en 1940.]]
A emigración galega a [[México]] remóntase a principios do século XX. Procedía na súa maioría da costa cantábrica lucense e do interior pontevedrés. Ata a segunda guerra mundial a maior parte eran coruñeses e lucenses, substituídos máis tarde por pontevedreses e ourensáns; entre estes últimos o grupo máis representativo é o do concello ourensán de [[Avión]],<ref name=":4" /> dedicándose principalmente ó sector servizos e ó comercio, concretamente á venda de [[Mobiliario|moble]]s,<ref>{{Cita libro |apelidos=Icazuriaga |nome=Carmen |ano=1979 |capítulo=Españoles de Veracruz y vascos del Distrito Federal: su ubicación en la estructura económica de México |título=Inmigrantes y refugiados españoles en México (siglo XX) |editorial=Ed. de la Casa Chata |páxinas=165-211 |lingua=es}}</ref><ref>{{Cita libro |apelidos=Villaverde García |nome=Elixio |ligazón-autor=Elixio Villaverde |ano=1999 |capítulo=Os galegos no estado e na cidade de Puebla á luz do Rexistro Nacional de Extranxeiros, (1878-1936) |url-capítulo=https://emigracion.xunta.gal/files/ebiblioteca_files/Galegos_America_e_americanos_Galicia/files/assets/seo/page277.html |título=Galegos en América e americanos en Galicia |isbn=84-453-2437-3 |páxinas=275-309 }}</ref> que foi un eido laboral exclusivo dos galegos. Cabe salientar que na cidade mexicana de [[Guadalaxara, México|Guadalaxara]], moitos [[motel|moteis]] ou ''"hoteis do amor"'' estaban dirixidos por galegos debido a súa gran rendibilidade.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Ferrás Sexto |nome=Carlos |ano=1999 |título=Desde Avión para Jalisco. Historia y perfil socieconómico de la emigración gallega hacia México en la segunda mitad del siglo XX |revista=SEMATA. Ciencias Sociais e Humanidades |ISSN=1137-9669 |volume=11 |páxina=387 |url=https://minerva.usc.es/xmlui/bitstream/handle/10347/4670/1/pg_385-398_semata11.pdf}}</ref>  

Despois da [[guerra civil española]], chegou un significativo grupo de exiliados políticos, moitos deles destacados intelectuais, estímase que entre os anos 1939 e 1942 atoparcon acubillo en México máis de 20&nbsp;000 exiliados españois.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Pla Brugat |nome=David |ano=1992 |título=Españoles en México, 1895-1980: Un recuento |revista=Revista de Historia y Ciencias Sociales |volume=XXIV |páxinas=107-120}}</ref>

Os exiliados galegos en México realizaron un labor destacado no eido cultural e, máis especificamente, dentro da [[literatura]], así cabe salientar o labor editorial levada a cabo polo ''Padroado dá Cultura Galega de México'',<ref>{{Cita libro |apelidos=Alonso Montero |nome=Xesús |ligazón-autor=Xesús Alonso Montero |ano=1992 |capítulo=La literatura gallega en América |lugar=A Coruña |título=Galicia & América. Cinco siglos de historia |isbn=84-87172-70-9 |editorial=Xunta de Galicia. Consello da Cultura Galega}}</ref> que publicou obras de [[Xosé Neira Vilas]], [[Xosé Núñez Búa]], [[Manuel María]] e [[Xosé Luís Méndez Ferrín]].

{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
!colspan=2| Censo electoral de galegos residentes en México<br />por provincia de inscrición, a 1/9/2023 <ref name="INECERA"/>
|-
| [[Provincia da Coruña]] ||align="right"| 2&nbsp;009
|-
| [[Provincia de Lugo]] ||align="right"| 986
|-
| [[Provincia de Ourense]] ||align="right"| 6&nbsp;290
|-
| [[Provincia de Pontevedra]] ||align="right"| 3&nbsp;494
|-
| '''Total de galegos en México''' ||align="right"| '''12&nbsp;779'''
|}

=== Porto Rico ===
[[Ficheiro:Vapores correos de A. López y Compañía para Puerto-Rico y Habana. El Porvenir 1876.jpg|miniatura|''Vapores correos de [[Antonio López y López|A. López]] y Compañía para Puerto-Rico y Habana''. Anuncio publicado en ''[[El Porvenir (1875)|El Porvenir]]'' (Santiago de Compostela) en [[1876]].]]
[[Porto Rico]] recibiu uns catro ou cinco mil galegos oriúndos na súa maioría, da Coruña e Pontevedra.<ref>{{Cita libro|título=Los gallegos y América|apelidos=Eiras Roel|nome=Antonio|ligazón-autor=Antonio Eiras Roel|editorial=Colecciones MAPFRE 1492|ano=1992|apelidos2=Rey Castelao|nome2=Ofelia|lugar=Madrid|isbn=84-7100-540-9|lingua=es|páxinas=231-265}}</ref> Traballaron principalmente no sector comercial de cidades como [[Ponce]] ou [[San Xoán, Porto Rico|San Xoán]]; foron pequenos comerciantes, dependentes de comercio e mesmo se integraron dentro dos oficios industriais. Moitos deles alcanzaron un importante [[status social]], chegando a ser donos de facendas e comerciantes de alto nivel. En cambio, outros seguiron diferentes camiños, como é o do coruñés [[Santiago Iglesias]],<ref name=":4" /> que no século XIX traballou primeiro como [[Carpintaría|carpinteiro]] e logo converteuse nun dos líderes obreiros máis importantes do país, baixo cuxa iniciativa se creou a Federación Libre de Traballadores (1909) que anos despois reorganízase no Partido Socialista, polo que foi [[senado|senador]] entre os anos 1917 e 1932. 

Esta emigración iniciouse de forma regular a partir de 1821,<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Villa Álvarez |nome=Joaquín Miguel |ano=2009 |título=As migracións selectivas do capitalismo comercial. O caso dos galegos de Porto Rico nos séculos XIX e XX |revista=Revista Galega de Análise das Migracións. Nova Xeira |ISSN=1889-9609 |volume=II |páxinas=31-44 |número=2 |url=http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Estudos-Migratorios-Revista-Galega-de-Analise-das-Migracions-V-II-No-2-2009.pdf}}</ref> tivo o seu pulo nas décadas de 1840 e 1850 e medrou de forma sostida ata a fin de século. A partir do cambio de soberanía de 1898 comezou o seu imparable descenso ata que se cortou definitivamente a partir da Lei de cotas de 1921 e se desviou á veciña República Dominicana. A presenza social definida da [[burguesía]] galega na sociedade portorriqueña mantívose ata a década de 1960, cando os peninsulares entran xa no seu ocaso biolóxico ao non teren continuidade as cadeas migratorias dende 1921. Por outro lado, dende comezos dos anos sesenta comezaron a arribar a Porto Rico outros galegos distintos aos da inmigración secular desta illa. Trátase dos galegos cubanos que viñan fuxindo da [[Revolución Cubana|revolución castrista]] do ano 1959.

Cabe salientar a orixe [[A Guarda|guardesa]] de moitos migrantes que chegaron a Porto Rico, estes guardeses pioneiros que se beneficiaron da conxuntura económica favorable de mediados do século XIX, unha vez asentados na economía e na sociedade de acollida, comezaron a exercer a súa atracción sobre unha gran maioría de inmigrantes guardeses, dedicándose principalmente ó comercio.<ref>{{Cita libro |apelidos=Villa Álvarez |nome=Joaquin Miguel |ano=1996 |capítulo=El hombre de negocios guardés en Puerto Rico (1880-1930) |título=Galicia y Puerto Rico en sintonía |editorial=Vicerectorado de Asuntos Exteriores de la Universidad de Santiago de Compostela |páxinas=1-20 |lingua=es}}</ref>

=== República Dominicana ===
[[Ficheiro:Embajada de España en Santo Domingo R.D. Certificado de Nacionalidad 1969 02 19.jpg|miniatura|Certificado de nacionalidade dun [[A Guarda|guardés]] na [[República Dominicana]], expedido pola Embaixada de España en [[Santo Domingo de Guzmán|Santo Domingo]].]]
Un dos destinos da emigración galega foi a [[República Dominicana]].<ref>{{Cita libro|capítulo=Inmigración española a Santo Domingo: Presencia gallega |url-capítulo= |apelidos=García Arévalo|nome=Manuel Antonio |ligazón-autor= |ano=1989 |páxinas=337-372 |título=Actas: 1<sup>as</sup> Jornadas. Presencia de España en América: Aportación gallega |editorial=Deimos |isbn=84-86040-30-2 |lingua=es }}</ref> O auxe de desprazamentos de españois a esta illa sitúase nas dúas primeiras décadas do século XX. Por esas datas, os españois constituían o cuarto grupo en importancia numérica dentro dos inmigrantes en xeral, e o primeiro entre os inmigrantes europeos. 

A inmigración española por estes anos estaba composta na súa maioría por homes novos, oriúndos de Galicia e de Asturias, que chegaran ao país dende [[Porto Rico]] e [[Cuba]], dedicados principalmente ao comercio. A importancia numérica e socioeconómica dos inmigrantes españois obsérvase en entidades como o ''Centro Benéfico Español'' (1894) e a ''Sociedade Benéfica Española'' (1908). No ano 1917, fundouse a ''Casa de España'', o ''Centro Español'' e a ''Sociedade Española Mutua de Beneficencia'' (1922), e en Santiago creouse o ''Casino Español'' no ano 1927.<ref name=":2" />

Un inventario dos intereses demográficos, económicos e culturais de España en [[Santo Domingo de Guzmán|Santo Domingo]], elaborado pola Legación Española<ref>{{Cita libro |título=La inmigración española en la República Dominicana |apelidos=Romero Valiente |nome=Juan Ramón |ano=2016 |editorial=Archivo General de la Nación |ISBN=978-9945-586-55-8 |páxina=131 |volume=CCLX |url=https://www.embajadadominicana.es/assets/docs/emigracion-2.pdf |data-acceso=22 de outubro de 2023 |data-arquivo=29 de outubro de 2023 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20231029115039/https://www.embajadadominicana.es/assets/docs/emigracion-2.pdf |url-morta=yes }}</ref> en 1932, determinou que a procedencia maioritaria dos inmigrantes españois era asturiana (en primeiro lugar) e galega (en segundo lugar), quedando o País Vasco, Cataluña e Baleares relegadas a certa distancia. Despois da [[guerra civil española]], arribaron á República (1939-1940) un grupo de entre tres a catro mil refuxiados políticos, que pronto fixeron notar a súa influencia cultural no novo país.<ref>{{Cita libro |apelidos=Díaz Pardo |nome=Isaac |ligazón-autor=Isaac Díaz Pardo |ano=1992 |capítulo=Exiliados gallegos en América |páxinas=192-199 |título=Galicia & América, cinco siglos de historia |url=http://consellodacultura.gal/publicacion.php?id=2880 |editorial=Consello da Cultura Galega. Xunta de Galicia |isbn=84-87172-70-9 }}</ref>
{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
!colspan=2| Censo electoral de galegos residentes na República Dominicana<br />por provincia de inscrición, a 1/9/2023 <ref name="INECERA"/>
|-
| [[Provincia da Coruña]] ||align="right"| 755
|-
| [[Provincia de Lugo]] ||align="right"| 256
|-
| [[Provincia de Ourense]] ||align="right"| 295
|-
| [[Provincia de Pontevedra]] ||align="right"| 923
|-
| '''Total de galegos na República Dominicana''' ||align="right"| '''2&nbsp;229'''
|}

=== Panamá ===
[[Ficheiro:Gallegas working on Steam Shovel.jpg|miniatura|300px|Galegos traballando na [[Canle de Panamá]], en [[1908]].]]
A emigración galega a [[Panamá]] para traballar na construción da canle interoceánica foi un fenómeno limitado a un espazo temporal de oito anos de duración e, pola súa natureza estacional, non tivo unha continuidade significativa no tempo,<ref>{{Cita libro |apelidos=Moya |nome=J.C |apelidos2=Mckeon |nome2=A. |ano=2011 |título=World Migration in the Long Twentieth Century |editorial=Temple University Press |serie=Essays on Twentieth Century History |páxina=17}}</ref> o que a diferenza das principais correntes migratorias que se desenvolveron no período das grandes migracións a América, entre 1870 e 1930. A imaxe que ofreceron os principais xornais estadounidenses sobre os inmigrantes galegos que traballaron no [[Istmo de Panamá|istmo]] foi positiva,<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Pena Rodríguez |nome=Alberto |apelidos2=Formoso |nome2=David |ano=2021 |título=The best workers. La imagen en la prensa estadounidense de los obreros gallegos en el canal de Panamá (1906-1915) |revista=Revista Latina de Comunicación Social |doi=10.4185/RLCS-2021-1490 |ISSN=1138-5820 |número=79 |url=https://nuevaepoca.revistalatinacs.org/index.php/revista/article/view/70/3253 |editorial=Universidade de Vigo }}</ref> tal e como demostran as reportaxes e crónicas analizadas en ''[[The New York Times]]'', ''The Washington Herald'', ''[[The Boston Globe]]'' ou'' The Outlook'',<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Foster-Carr |nome=John |data=19/5/1906 |título=The Panama Canal: the silver men |url=https://hdl.handle.net/2027/uc1.32106019606448?urlappend=%3Bseq=130%3Bownerid=9007199271942939-134 |xornal=The Outlook |páxina=120  |lingua=en}}</ref> este último diario americano describe así ós galegos:

{{Cita|''Os mellores de todos os que se probaron ata agora son os galegos. Hai vida e espírito no seu sangue do norte de España''.<br />Orixinal en inglés: ''The best of all that have yet been tried are the Gallegos. There are life and spirit in their North Spanish blood''.}}

Desde o inicio de 1906 ata o final de 1908, partiron de maneira legal para o país centroamericano 8&nbsp;298 españois<ref>''The Canal Record'' 1914: p.3</ref> dos cales 5&nbsp;983 eran galegos, o 72,7&nbsp;%, segundo os cálculos de Juan Manuel Pérez.<ref>{{Cita libro |apelidos=Pérez Río |nome=Juan Manuel |ano=2007 |título=Pro mundi beneficio: los trabajadores gallegos en la construcción del Canal de Panamá, 1904-1914 |editorial=[[Fundación Barrié|Fundación Pedro Barrié de la Maza]] |ISBN=978-84-95892-56-0 |páxina=105}}</ref> Segundo as estimacións deste autor, a esta cifra habería que engadir uns 3&nbsp;000 máis que, trala prohibición gobernamental de mediados de novembro de 1908, fixérono de forma ilegal dende diferentes portos de Francia e España, vía [[Costa Rica]] e Cuba, ata finais de 1912, o que suma unha cifra total de 11&nbsp;298, dos cales, de manterse a porcentaxe anterior, ao redor de 8&nbsp;000 procederían de Galicia. O incremento da forza laboral importada pola Comisión da Canle de Panamá superou os 45&nbsp;000 homes. Os obreiros españois constituíron un 19,50&nbsp;% do total de obreiros estranxeiros importados pola ICC. Ocuparon o primeiro posto dentro do grupo de europeos, seguidos polos italianos e os gregos.<ref>{{Cita web |url=http://consellodacultura.gal/especiais/historias-de-ida-e-volta/detalle.php?e=7099&c=10414 |páxina-web=Consello da Cultura Galega |título=Galegos na canle de Panamá, os mellores europeos da Silver Roll (1904-1914) |data-acceso=31/10/2023}}</ref>

A construción do [[Canle de Panamá|canal de Panamá]] foi complicada, tras varios intentos errados, primeiro á hora de contratar obreiros chineses e tralo recrutamento entre os inmigrantes europeos que chegaban a Nova York, a CCI (Comisión del Canal Ístmico) orientou a súa procura cara a Cuba, captando medio milleiro de inmigrantes españois, a meirande parte de Galicia, os informes dos administradores norteamericanos definían os galegos como brancos manexables, dóciles, bos traballadores, ambiciosos e intelixentes ata certo punto.<ref>{{Cita libro |título=Los constructores del canal |apelidos=Greene |nome=Julie |ano=2011 |editorial=Radom House Mondadori | ISBN=8420611948 |páxina=205}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Marco Serra |nome=Yolanda |ano=2012 |título=Son blancos, manejables, y capaces de desarrollarse e integrarse. Obreros españoles en el Canal de Panamá, 1904-1914 |revista=Tiempos de América: Revista de historia, cultura y territorio |ISSN=1138-1310 |número=19 |páxina=71 |lingua=es}}</ref> A CCI estableceu unha oficina de contratación en [[París]]. Un dos seus lugares de recrutamento en Galicia foron as dependencias do consignatario de buques Estanislao Durán, no [[porto de Vigo]], contando coa complicidade de [[Eugenio Montero Ríos]] e coas reticencias do seu sucesor [[Segismundo Moret]].<ref>{{Cita libro |apelidos=Varela-Lago |nome=Ana María |ano=2008 |título=Conquerors, immigrants, exiles: the Spanish diaspora in the United States (1848-1948) |formato=tese de doutoramento |editorial=UC San Diego |url=https://escholarship.org/uc/item/4m7181hk |páxina=193 |lingua=en}}</ref>  O Goberno acordou a prohibición temporal de emigrar a Panamá, mediante a publicación do [[Real decreto]] do 12 de novembro de 1908.
{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
!colspan=2| Censo electoral de galegos residentes en Panamá<br />por provincia de inscrición, a 1/9/2023 <ref name="INECERA"/>
|-
| [[Provincia da Coruña]] ||align="right"| 566
|-
| [[Provincia de Lugo]] ||align="right"| 167
|-
| [[Provincia de Ourense]] ||align="right"| 1&nbsp;890
|-
| [[Provincia de Pontevedra]] ||align="right"| 674
|-
| '''Total de galegos en Panamá''' ||align="right"| '''3&nbsp;297'''
|}

=== Chile ===
[[Ficheiro:Corporación Lar Gallego de Chile.jpg|miniatura|[[Logotipo]] do [[Lar Gallego de Chile]].]]
A primeira premisa destacada no estudo da emigración galega a [[Chile]] é a da súa escasa importancia cuantitativa e cualitativa se é comparada cos fenómenos de migración galega a outros estados latinoamericanos<ref>{{Cita libro |título=Galegos en América e americanos en Galicia|url=https://emigracion.xunta.gal/conecendo-galicia/aprende/e-biblioteca-da-galeguidade/galegos-america-e-americanos-galicia |apelidos=Rodríguez Lago |nome=José Ramón |ano=1999 |ISBN=84-453-2437-3 |serie=A Nosa Diáspora. Estudios |capítulo=De Galicia ós Andes. Aproximación ó fenómeno da emigración galega a Chile |páxinas=311-335 |editorial=Xunta de Galicia}}</ref> como Arxentina, Cuba ou Uruguai, xa que este proceso caracterizouse por ser altamente selectivo,<ref>{{Cita libro |apelidos=Stabili |nome=M. |ano=1989 |título=Las políticas migratorias de los gobiernos chilenos desde la segunda mitad del siglo pasado hasta la década de 1920 |serie=Estudios Migratorios Latinoamericanos |volume=12 |lugar=Bos Aires |lingua=es}}</ref> e ademais o continxente galego dentro do español era minoritario comparado co de [[Cataluña]], [[Castela e León]] e sobre todo co do [[País Vasco]].

No 1822 cando se creou a Axencia Xeral de Colonización. A Axencia deseñou un contrato polo que se concedía a cada colono 38 hectáreas e 18 hectáreas máis por cada fillo home, ademais dos custos da viaxe xunto co diñeiro necesario para estabelecerse, estes dous últimos suxeitos a reembolso. Froito do traballo da Axencia, xa en 1883 sae de [[Bordeos]] o primeiro embarque de 200 colonos con destino a Chile.<ref>{{Cita web |url=https://www.mites.gob.es/es/mundo/consejerias/chile/emigracion/contenidos/datossoc.htm |páxina-web=Ministerio de Trabajo y Economía Social |título=Datos sociológicos de la colonia española en Chile |data-acceso=2/11/2023}}</ref> Destes 200, 185 eran españois procedentes das provincias vascas. Ata 1884 o número total de españois chegados Chile a través da Axencia é de 237 dun total de 2&nbsp;000 emigrantes de diversas nacionalidades europeas. O fluxo continúa aumentando de forma tal que desde 1882 ata 1891, chegan a Chile un total de 9&nbsp;500 emigrantes españois.

Dos 2,069 socios rexistrados na Sociedade Española de Socorros Mutuos que comprende de 1895 ata 1965, o 39&nbsp;% proviña de [[Asturias]]. Séguelle co 33,8&nbsp;% Galicia.<ref>{{Cita libro |título=Inmigración Española en Magallanes |apelidos=Martinic |nome=Mateo |editorial=Universidad de Chile |ano=1994 |serie=Nuevo Mundo: Cinco Siglos |nome-editor=Baldomero |apelidos-editor=Estrada |volume=VIII}}</ref> Os galegos tamén deixaron testemuños de redes, como ocorre no caso xerado por Antonio Bonzo Pérez orixinario de Ourense e que chegou a Santiago en 1916, procedente de [[Mendoza, Arxentina|Mendoza]]. Casou con Manuela Pavón Pérez, tamén ourensá,<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Norambuena Carrasco |nome=Carmen |ano=1987 |título=Presencia Gallega en Chile, 1880-1950. Características y Aporte |revista=Actas Primeras Jornadas de España en América: Aportación gallega |lugar=A Coruña |páxina=474}}</ref> e entre ámbolos dous contribuíron á chegada de case unha trintena de parentes e amigos, dende [[A Peroxa]].

A emigración galega atópase espallada entre as cidades de [[Antofagasta]], [[Concepción, Chile|Concepción]], e, en maior medida, [[Valparaíso]] e [[Santiago de Chile]]. A comunidade galega en Santiago de Chile caracterízase polo seu asentamento na pequena e mediana industria e comercio, especialmente en torno ó sector panadeiro-confiteiro,<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Núñez Seixas |nome=Xoan Manuel |ano=2018 |título=Nuevas y viejas diásporas gallegas: de la ‘galicia de alén mar’ a la galicia global |revista=Migración y movilidad en la comunidad vasca en el exterior |páxina=53}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Estrada Turra |nome=Baldomero |ano=2005 |título=Urbanización e inmigración española en Chile a comienzos del siglo XX |revista=Anuario Americanista Europeo |ISSN=1729-9004 |número=3 |páxina=7}}</ref> procedían na súa meirande parte da provincia de Ourense:<ref>{{Cita web |url=https://www.panarte.cl/post/losgallegosquellegaronaformarlapanader%C3%ADaenchile |páxina-web=Panarte |título=Los gallegos que llegaron a formar la panadería en Chile |data-acceso=2/11/2023}}</ref> [[Celanova]], [[Chaguazoso, A Mezquita|Chaguazoso]] e A Peroxa.
{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
!colspan=2| Censo electoral de galegos residentes en Chile<br />por provincia de inscrición, a 1/9/2023 <ref name="INECERA"/>
|-
| [[Provincia da Coruña]] ||align="right"| 875
|-
| [[Provincia de Lugo]] ||align="right"| 331
|-
| [[Provincia de Ourense]] ||align="right"| 1&nbsp;651
|-
| [[Provincia de Pontevedra]] ||align="right"| 1&nbsp;050
|-
| '''Total de galegos en Chile''' ||align="right"| '''3&nbsp;907'''
|}
[[Ficheiro:Emigrantes galegos en Chimbote, Perú, 20 de novembro de 1956.jpg|miniatura|250px|Emigrantes galegos en [[Chimbote]], [[Perú]], en 1956.]]
=== Perú ===
[[Perú]] non foi un destino importante para a emigración galega.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Valverde Erea |nome=José A. |ano=2015 |título=Los gallegos en el Perú: La migración de los malpicáns al puerto de Chimbote |revista=[[Cuadernos de Estudios Gallegos]] |ISSN=0210-847X |volume=LXII |páxinas=249-279 |número=128 |url=https://estudiosgallegos.revistas.csic.es/index.php/estudiosgallegos/article/view/388/395 |lingua=es}}</ref> Con todo, cabe mencionar algúns períodos históricos: 

* Durante a explotación do [[caucho]] na [[Selva amazónica|Amazonía]] (1870-1920). Entre os galegos dedicados á explotación do caucho, destacaron os irmáns Barcia Boente orixinarios do lugar de [[Padróns, Ponteareas|Padróns]] en [[Ponteareas]] (Pontevedra),<ref>{{Cita libro |apelidos=Candeira Carballido |nome=Marta |ano=2010 |título=Los hermanos Barcia: caucheros y filántropos |url=https://www.calameo.com/read/001933963cdc6f54c01bc |editorial=Galicia en el Mundo |colección=Crónicas de la Emigración |ISBN=978-84-937683-7-9 |lingua=es}}</ref> que formaron unha das casas comerciais do caucho máis grandes do Perú. Os irmáns José, Benito e Generoso fundaron o seu propio reino nunha leira á que chamaron “Galicia”, que dividiron en catro provincias nomeadas como as galegas e nas que traballaban máis de 2&nbsp;000 persoas entre nativos e veciños da súa parroquia natal. Mesmo chegaron a ter entre os seus empregados a [[Lluís Companys]],<ref>{{Cita novas |título=Los tres hermanos que llegaron a ser los reyes gallegos del caucho |url=https://www.elespanol.com/quincemil/articulos/cultura/los-tres-hermanos-que-llegaron-a-ser-los-reyes-gallegos-del-caucho |data-acceso=12/11/2023 |xornal=El Español |apelidos=Fernández Amil |nome=Iván |ano=2023}}</ref> futuro presidente da [[Generalitat de Cataluña]]. Chegaron a exportar a Estados Unidos e ós principais países europeos polo que conseguiron unha gran fortuna, inda que esta situación rematou coa aparición do caucho artificial e co estalido da [[Primeira guerra mundial]].
* Durante o auxe da industria pesqueira no Perú (1950-1970) coa explotación da [[fariña de peixe]], desprazáronse moitos veciños de [[Malpica de Bergantiños|Malpica]] na [[Costa da Morte]]. Perú chegou a ser unha potencia mundial neste eido.<ref>{{Cita web |url=https://www.cronicasdelaemigracion.com/articulo/galicia/entrega-noviembre-especial-historias-ida-volta-muestra-emigracion-gallega-destinos-poco-frecuentes/20211119145720106273.html |autor=Galicia en el Mundo |título=La entrega de noviembre del especial ‘Historias de ida e volta’ muestra la emigración gallega a destinos poco frecuentes |páxina-web=cronicasdelaemigracion.com |data=19/11/2021 |lingua=es}}</ref> Os galegos fundaron e edificaron un centro social en [[Chimbote]]. Así, o 16 de outubro de 1960 fundaron a ''“Sociedade Española de Beneficencia”.''

[[Ficheiro:Emigrantes residentes en Tampa, cementerio de San Bicente de la Baña 1907.jpg|miniatura|''Los Emigrantes Residentes en [[Tampa]] "[[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]" que han Contribuido para la Construcción del Nuevo Cementerio de la Parroquia de [[A Baña, A Baña|San Bicente de la Baña]]''.<br /><small>[[Tampa|TAMPA]] [[Florida, Estados Unidos de América|FLORIDA]] 30 DE AGOSTO DE [[1907]].</small>]]
=== Estados Unidos de América ===
{{Artigo principal|Galegos nos Estados Unidos de América}}
Dende a década de 1880 ata a [[primeira guerra mundial]], máis de tres millóns de españois partiron cara a destinos estranxeiros, unha maioría deses emigrantes foron a Arxentina, Brasil, Cuba e Uruguai, entre 1900 e 1913, menos dun 2&nbsp;%<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Sánchez Alonso |nome=Blanca |ano=2000 |título=Those Who Left and Those Who Stayed Behind: Explaining Emigration from the Regions of Spain, 1880-1914 |url=https://www.jstor.org/stable/2566436 |revista=The Jounal of economic History |páxinas=730-755 |número=3 |lingua=en}}</ref> chegaron aos [[Estados Unidos de América]], o maior destino para a emigración europea en xeral.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Álvarez Estévez |nome=Mónica |ano=2020 |título=Entre dos orillas: la inmigración gallega en Nueva York. Morriña e identidades transnacionales |url=https://cervantesobservatorio.fas.harvard.edu/es/informes/entre-dos-orillas-la-inmigracion-gallega-en-nueva-york-morrina-e-identidades |revista=Estudios del Observatorio/Observatorio Studies |issn=2688-2930 |edición=Instituto Cervantes at FAS - Harvard University |lingua=es}}</ref>

Entre os aproximadamente os 8,5 millóns de emigrantes que chegaron ao porto de [[Nova York]] dende a década de 1880 ata a de 1920 emigraron preto de 30&nbsp;000 españois. A maioría destes inmigrantes eran homes novos e solteiros, principalmente galegos, asturianos e vascos.<ref name=":26">{{Cita libro |apelidos=Delgado |nome=Lorman |ano=2017 |título=Emigración Española a Estados Unidos (1870-1936) |formato=traballo fin de grao |url=https://ruc.udc.es/dspace/handle/2183/20038 |páxina=13 |editorial=UDC}}</ref>

As leis de cotas impostas durante os anos 20 do século XX reduciron a inmigración española en xeral e a galega en particular, así a lei de cotas de 1921 marcou o comezo do control exhaustivo da inmigración nos Estados Unidos e favoreceu a inmigración do norte de Europa mentres limitaba o número de inmigrantes españois a só 912 persoas. Cara ao final da década dos anos 30, á afluencia de inmigrantes galegos uniuse a dos exiliados políticos, que se instalaron en Astoria, [[Queens]], e no sur de [[Manhattan]].<ref name=":7">{{Cita libro |apelidos=Pérez Rey |nome=Nancy |ano=2001 |título=Panorama do exilio galego en Nova York. Actas do congreso internacional “O exilio galego" |editorial=Xunta de Galicia |páxinas=600-614}}</ref>

De 1917 a 1941, Nova York foi o principal destino migratorio<ref>{{Cita web |nome=David |apelidos=Miranda Barreiro |url=https://newyork.gal/a-emigracion-galega-a-nova-york-e-nova-jersey/|páxina-web=www.newyork.gal |título=A emigración galega en Nova York e Nova Jersey |data-acceso=28/9/2023}}</ref> nas vilas de [[Bueu]], [[Boiro]], [[Ribeira]], [[Muros]], [[Carnota]], [[Bergondo]], [[Sada]] ou [[Oleiros]]. García-Rodeja e Pérez Rey<ref>{{Cita libro |apelidos=García-Rodeja Arribí |nome=Carmen |apelidos2=Pérez Rey |nome2=Nancy |ano=2007 |capítulo=Mulleres galegas na emigración das Mariñas a Nova York |url-capítulo=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/2943726.pdf |editorial=Ediciós do Castro |título=VII Congreso Internacional de Estudos Galegos |volume=2 |ISBN=978-84-8485-266-7 |páxinas=425-435}}</ref> apuntan que a porcentaxe de emigrantes a Nova York na zona da Mariña nesta época foi dun 36&nbsp;% fronte a destinos normalmente máis habituais como [[Buenos Aires]] (23&nbsp;%) e [[A Habana]] (17,1&nbsp;%). Salientan tamén que en [[Sada]], no ano 1935, o 84&nbsp;% dos emigrados desta vila estaban en Nova York. A maioría da emigración galega radicouse en Nova York e na súa área de influencia que inclúe tamén os concellos do centro-norte de Nova Jersey (Linden, Harrison, Kearny, North Arlington, Lyndhust, Elizabeth, Bayonne e Clark)<ref>{{Cita libro|título=A Comunidade Galega en USA. Unha ruta de aculturación en perspectiva.|apelidos=Santos Rego|nome=Miguel Anxo|editorial=Consello da Cultura Galega|ano=2015|ISBN=978-84-92923-63-2|páxina=86}}</ref>
[[Ficheiro:Negreira - Monumento al emigrante - 01.jpg|miniatura|200px|Ao emigrante en [[Negreira]].]]
Juan Francisco de Cárdenas, [[embaixador]] de España nos Estados Unidos, nos seus diversos informes consulares especificou as orixes dentro de cada demarcación consular. No informe do embaixador ó [[Ministro (goberno)|ministro]], referido a 1935, e nos informes consulares de 1933, 1934 e 1935 ao embaixador, matízase máis ao distinguir por zonas actuais de asentamento divididas polas demarcacións consulares. Cabe salientar a importancia numérica dos galegos en Nova York (sobre unha base de 12&nbsp;000 inscritos no consulado).<ref>{{Cita libro |apelidos=Rueda Hernanz |nome=Germán |ano=1993 |título=La emigración contemporánea de españoles a Estados Unidos 1820-1950 |editorial=Fundación MAPFRE |ISBN=84-7100-617-0 |url=https://www.larramendi.es/es/catalogo_imagenes/grupo.do?path=1024523 |páxinas=63-64}}</ref> Así Galicia (50&nbsp;%) e Asturias (17&nbsp;%) representan ás dúas terceiras partes dos españois. Os galegos son tamén os máis numerosos en [[Filadelfia]] e [[Nova Orleáns]], e os segundos mais numerosos despois dos asturianos en [[Tampa]], [[Galveston]] e [[Chicago]].

Cabe salientar a presenza galega en Tampa, así os libros de rexistro dos socios destes centros permítennos coñecer a orixe dos emigrantes galegos nesta cidade. De 1&nbsp;474 galegos rexistrados no Centro Español e no Centro Asturiano entre 1902 e 1951, o 42&nbsp;% procedía da provincia da Coruña e o 40&nbsp;% da de Lugo. Aínda que máis da metade destes non especifica o lugar concreto da procedencia, a análise dos que si o fan indica que os concellos coruñeses máis representados eran [[Ortigueira]], [[Ferrol]] e [[Mugardos]] na zona costeira e [[Brión]], [[A Baña]] e [[Negreira]] no interior. En Lugo esta emigración procedía maioritariamente de [[Viveiro]], [[Foz]], [[Barreiros]], [[Ribadeo]], [[Lourenzá]] e [[A Pontenova]]. Os emigrantes de Lugo estaban máis representados entre os empregados das fábricas de tabaco, mentres os da Coruña adoitaban dedicarse ao comercio, traballando en fondas, bares ou tendas.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Varela-Lago |nome=Ana |ano=2008 |título=A emigración galega aos Estados Unidos: galegos en Luisiana, Florida e Nova York (1870-1940) |revista=Revista Galega de Análise das Migracións |volume=I |páxinas=72 |número=2}}</ref>

Tamén cabe salientar, por descoñecida, a presenza galega en [[Luisiana]]<ref name=":26" /> para traballar nas plantacións da [[cana de azucre]], así cabe poñer como exemplo a saída dende o [[porto da Coruña]] o 31 de agosto de 1880 de 300 galegos rumbo a este estado americano. A idea orixinal proviña dun axente chamado Charles Nathan, que quería organizar a emigración a Luisiana de adultos e nenos homes maiores de doce anos acollidos no Asilo de Mendicidad da cidade. En agosto de 1884 o cónsul español de novo daba a voz de alarma, informando ao Ministerio de que ''«continuamente se me presentan familias enteras de las que vinieron hace cuatro años con el contratista Charles Nathan en el Mississippi»'' e indicaba que ''«todos están en la mayor miseria y sin colocación»'' e solicitaban axuda para que os repatriasen. A maior parte deles decidiron dirixirse a Cuba en lugar de regresar a Galicia pois, segundo o cónsul, non querían volver porque ''«están tan pobres como cuando salieron de España»''.

A presenza galega tamén foi importante no estado de [[Virxinia Occidental]],<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Prieto Gascón |nome=Patricia |ano=2016 |título=Desde la otra orilla la experiencia migratoria de los españoles en Estados Unidos. 1880-1930 |PMC=074018 |revista=Publicaciones Didácticas}}</ref><ref>{{Cita libro |título=En las Montañas. Spaniards in Southern West Virginia |apelidos=Hidalgo |nome=Thomas Gene |url=https://tracesofspainintheus.files.wordpress.com/2012/12/hidalgowestvirginia.pdf |lingua=Inglés}}</ref> os galegos dedicáronse a minería. En cidades como [[Beckley (Virxinia Occidental)|Beckley]], ao sur do Estado, os españois que traballaban nas [[Minería de carbón|minas de carbón]] eran orixinarios fundamentalmente de Galicia e [[Andalucía]].

Nas décadas dos 60 e 70 a falta de estabilidade política e económica debida á crise petroleira en Cuba, México, Arxentina e Venezuela tamén conspirou para conducir a un número sen precedentes de galegos destes países aos Estados Unidos. A maioría destes novos inmigrantes, aínda principalmente da Coruña, seguiron traballando nos peiraos como mariñeiros, estibadores ou instaladores de [[calefacción]]. Ademais de [[Manhattan]] e [[Brooklyn]] en Nova York, [[Newark, Nova Jersey|Newark]] —en [[Nova Jersey]]— converteuse no porto preferido de estibadores e mariñeiros procedentes da [[provincia de Ourense]], especialmente das municipalidades de [[Ramirás]], [[Celanova]] e [[O Carballiño]].<ref name=":7" />
[[Ficheiro:Carballiño 02-05b, Monumento ó Emigrante.JPG|miniatura|245px|Monumento ó emigrante no [[O Carballiño|Carballiño]].]]
{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
!colspan=2| Censo electoral de galegos residentes nos EEUU <ref name="IPR">Inclúe Porto Rico.</ref><br />por provincia de inscrición, a 1/9/2023 <ref name="INECERA"/>
|-
| [[Provincia da Coruña]] ||align="right"| 10&nbsp;343
|-
| [[Provincia de Lugo]] ||align="right"| 2&nbsp;999
|-
| [[Provincia de Ourense]] ||align="right"| 4&nbsp;297
|-
| [[Provincia de Pontevedra]] ||align="right"| 5&nbsp;280
|-
| '''Total de galegos nos Estados Unidos''' <ref name="IPR"/> ||align="right"| '''22&nbsp;919'''
|}

== Vagas migratorias no século XX: Ultramar e Europa Occidental ==

=== Contexto económico ===
Trala Guerra Civil, o proceso de modernización da agricultura galega iniciado a finais do século XIX estáncase,<ref>Sixirei (1998): p.134</ref> xa que o franquismo non soluciona ningún dos graves problemas endémicos de Galicia, máis ben agrávaos. As décadas de 1940 e 1950 poden considerarse as peores da historia económica e social do século XX, marcando unha importante regresión técnica e produtiva. Galicia sufriu un período de contración da súa economía, co estancamento do sector agrogandeiro e das iniciativas agroindustriais orixinadas nos anos vinte e trinta e o mesmo sucedeu cos sectores pesqueiro, conserveiro e da construción naval, mentres que os cambios ou melloras, coa excepción do sector hidroeléctrico e da minería do [[volframio]],<ref>{{Cita libro |capítulo=Idade Contemporánea. Século XX |título=Historia Xeral de Galicia |apelidos=Alonso Fernández |nome=Bieito |editorial=A Nosa Terra |lugar=Vigo |páxinas=342-344 |ano=1997}}</ref> foron reducidos.<ref name=":22" /> Todo isto viuse agravado coa ineficacia das políticas autárquicas vixentes no franquismo, ata o [[Plan de Estabilización de 1959]], cuxo obxectivo estaba en captar [[divisa]]s para as arcas estatais a través de dúas vías: o turismo e a emigración.<ref>{{Cita libro |apelidos=Fernández Prieto |nome=Lourenzo |ligazón-autor=Lourenzo Fernández Prieto |ano=2007 |título=Dinamismo social e desenvolvemento económico |páxina= |volume=I |serie=29. 13 |edición=[[A gran historia de Galicia]]. Século XX. Unha economía: dúas sociedades |editorial=''La Voz de Galicia''}}</ref>

=== A emigración galega a ultramar mantense ===
[[Ficheiro:Praza Ana Kiro en Mera, Oleiros - Homenaxe ós emigrantes.jpg|miniatura|"Homenaxe ós emigrantes", título dunha canción de [[Ana Kiro]], nunha placa en [[Serantes, Oleiros]].]]
Entre 1946 e 1960, dun total de 634&nbsp;604 españois que emigraron a América,<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Campos Álvarez |nome=Xosé Ramón |ano=2014 |título=Política Emigratoria Española entre 1945-1960: el caso gallego |revista=Revista Gestao e Políticas Públicas |páxinas=417-438}}</ref> Galicia forneceu ela soa case a metade: 292&nbsp;399 emigrantes, cifra que alcanza o 46&nbsp;% do total da emigración española. Por provincias, a emigración galega transoceánica repartiuse da seguinte maneira: Pontevedra: 95&nbsp;038 (representa o 32,50&nbsp;% do total galego e o 14,97&nbsp;% sobre o total de España); A Coruña: 94&nbsp;661 (32,37&nbsp;% e 14,91&nbsp;%); Ourense: 64&nbsp;587 (22,08&nbsp;% e 10,17&nbsp;%) e Lugo: 41&nbsp;995 (15,7&nbsp;% e 7,25&nbsp;%). Só dúas provincias galegas, A Coruña e Pontevedra achegan o 30&nbsp;% da emigración española a ultramar. De tódalas rexións españolas, neste período só dúas presentan taxas elevadas de emigración:<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Palazón Ferrando |nome=Salvador |ano=1992 |título=La emigración española a América latina durante el primer franquismo (1939-1959). Interrupción y reanudación de una corriente tradicional |revista=Anales de la Universidad de Alicante: Historia Contemporánea |ISSN=0212-5080 |volume=8-9 |páxinas=218-232}}</ref> Galicia e Canarias, con índices medios anuais ao redor dos 75 emigrantes transoceánicos por cada dez mil habitantes dos seus respectivos censos de 1950. 

Esta emigración continuou sendo maioritariamente masculina pero as porcentaxes tenden a achegarse: o 55,9&nbsp;% eran homes e as 44,1&nbsp;% mulleres<ref name=":21" /> ao que hai que engadir que en relación ao conxunto da poboación, as mulleres emigraron máis de Galicia que de calquera outra parte de España. O perfil do emigrante a América compleméntase cos seguintes datos: solteiro, ten entre 15 e 35 anos, sabe ler e escribir (porcentaxe de alfabetos: o 95,1&nbsp;%, unhas décimas por encima da porcentaxe española) e é de orixe campesiña. 

A emigración a América nestes anos 40, e 50 diríxese con preferencia á Arxentina e Venezuela, ademais do Uruguai, o Brasil e Cuba en menor medida. É dicir, salvo Venezuela que a mediados dos anos cincuenta se converte no obxectivo preferente dos galegos que emigran a América,<ref name=":24" /> trátase dos destinos tradicionais.

=== A vaga migratoria cara a Europa ===
A partir de 1959, en Galicia produciuse unha inversión de correntes migratorias, ao abandonarse paulatinamente o tradicional desprazamento de poboación cara ao continente americano. Diríxese maioritariamente cara a aqueles países europeos que se atopaban en pleno desenvolvemento industrial e tecnolóxico e que precisaban man de obra estranxeira. Mentres que noutras zonas de España o corte do fluxo migratorio cara a América foi máis radical, o caso galego presentou un período en que se producían correntes simultáneas cara aos dous continentes.<ref name=":5" /> Foi a única rexión na que coexistiron nos anos sesenta as dúas correntes migratorias exteriores: a transoceánica (xunto a [[provincia de Santa Cruz de Tenerife]]) e a europea.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Hernández Borge |nome=Julio |ano=2012 |título=Mujeres y niños en la última fase de la emigración española a América |revista=SEMATA. Ciencias Sociais e Humanidades |ISSN=1137-9669 |volume=24 |páxinas=451-469}}</ref>

Na etapa comprendida entre 1946 e 1973, mobilizou a 2&nbsp;600&nbsp;000 traballadores españois,<ref name=":11">{{Cita publicación periódica |apelidos=Vilar Ramírez |nome=Juan Bautista |ano=2000 |título=Las emigraciones españolas a Europa en el siglo XX. Algunas cuestiones a debatir |url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/2328092.pdf |revista=Migraciones & Exilios: Cuadernos de la Asociación para el estudio de los exilios y migraciones ibéricos contemporáneos |issn=1577-3256 |páxinas=131-159 |número=1 |lingua=es}}</ref> dos cales 2&nbsp;000&nbsp;0000 a partir de 1960, tiveron como destino os principais países europeos.

Entre o ano 1961 e 1975 saíron de Galicia cara a Europa aproximadamente 350&nbsp;000 persoas, isto é o 65&nbsp;% da emigración galega total,<ref name=":22" /> sendo [[Suíza]] e a [[República Federal Alemá (1949–1990)|República Federal Alemá]] os principais países receptores representando o 80&nbsp;% da migración galega,<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Bertrand |nome=Jean René |ano=1999 |título=La emigración gallega, ¿Sistema original? |url=https://minerva.usc.es/xmlui/handle/10347/4673 |revista=SEMATA, Ciencias Sociais e Humanidades |issn=1137-9669 |volume=11 |páxinas=439-455 |editorial=USC}}</ref> ou incluso chegando ó 90&nbsp;% entre o 1961 e o 1980.<ref>{{Cita libro |apelidos=Suárez Castiñeira |nome=María Luz |apelidos2=Parrado Freire |nome2=Alexandre Gaiferos |ano=2011 |título=A integracion das linguas rexionais ou minoritarias no Espazo Europeo de Educación Superior |editorial=[[Universidade de Deusto|Universidad de Deusto]] |ISBN=978-84-9830-310-0 |serie=Letras |volume=54 |lugar=[[Bilbao]] |páxina=44}}</ref> Neste período (1961-1975), os emigrantes galegos representan o 23,14&nbsp;% do total do continxente español (o segundo máis numeroso despois dos andaluces<ref>{{Cita libro|título=Os Movementos Migratorios” en A Poboación Galega no Século XX|apelidos=Beiras Torrado|nome=Xosé Manuel|editorial=Laiovento|ano=1999|ISBN=9788489896574|apelidos2=López|nome2=Abel|páxina=195}}</ref>) e dentro dos galegos cabe salientar os ourensáns que representan o 42,10&nbsp;% do continxente galego.<ref>{{Cita libro |apelidos=González Parente |nome=Mariluz |apelidos2=Lombán Pazos |nome2=Marta |ano=2000 |título=Nais, xornaleiras e emigrantes |editorial=Universidade de Santiago de Compostela |ISBN=84-8121-845-6 |páxina=33 }}</ref>

Atopámonos cun movemento de carácter individual,<ref>{{Cita libro|título=Veintiseis años de emigración gallega a Europa: de la estabilización a la integración en la C.E.E (1959-1986)|apelidos=Durán Villa|nome=Francisco Ramón|editorial=Consello da Cultura Galega|ano=1989|ISBN=84-87172-52-0|páxina=190|edición=Actas do simposio internacional Otero Pedrayo e a Xeografía de Galicia|lugar=A Coruña}}</ref> netamente masculino (96,20 %), principalmente a Holanda e Francia (94,88&nbsp;% e 93,31&nbsp;% respectivamente). Como única excepción destaca o Reino Unido cunha participación feminina do 54,35 %, como resultado dunha normativa inmigratoria (''Aliens Order 1953'') contraria ás entradas masculinas ata 1962. Por grupos profesionais atopámonos cunha emigración composta principalmente por artesáns e traballadores industriais e peóns (Alemaña 59,36 %, Suíza 68,83 %, Francia 60,55 %) individualizándose a corrente dirixida a Gran Bretaña cun 50,76&nbsp;% de traballadores dos servizos e un 22,31&nbsp;% de mulleres sen profesión.

O economista Antonio Taboada (30/11/1969),<ref name=":25" /> Secretario Xeral da Cámara de Comercio da Coruña en 1969, afirmaba que Galicia achegaba á economía española: o 40&nbsp;% das remesas de emigrantes, o 29&nbsp;% das [[Carne bovina|carnes de vacún]], o 19&nbsp;% da [[madeira]], o 34&nbsp;% dos [[peixe]]s e [[marisco]]s, o 40&nbsp;% das [[Conservación de alimentos|conserva]]s, o 50&nbsp;% de [[construcción naval|construcións navais]] e o 15&nbsp;% de [[enerxía eléctrica]].
{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
! colspan="2"|Emigrantes permanentes (1961-1980) <ref>{{Cita libro |apelidos=Alonso |nome=Bieito |ligazón-autor=Bieito Alonso |ano=1997 |páxina=338 |capítulo=Idade Contemporánea (século XXI) |título=Historia Xeral de Galicia |editorial=[[Edicións A Nosa Terra]] |isbn=84-89138-99-0 |ref=harv }}</ref>
|-
| [[Suíza]] ||align=right| 58,76&nbsp;%
|-
| [[República Federal Alemá (1949–1990)|República Federal Alemá]] ||align=right| 29,21&nbsp;%
|-
| [[Francia]] ||align=right| 5,90&nbsp;%
|-
| [[Países Baixos]] ||align=right| 3,79&nbsp;%
|-
| [[Reino Unido]] ||align=right| 2,12&nbsp;%
|-
| Outros países ||align=right| 0,14&nbsp;%
|}
[[Ficheiro:Portada da novela curta 'A terra prometida' de Xesús Rábade Paredes (1975).jpg|miniatura|[[Xesús Rábade]] centrou o texto da súa novela ''[[A terra prometida]]'' (1975) nas lembranzas de [[infancia]] dun emigrado galego en [[Suíza]].]]

=== Suíza ===
{{Artigo principal|Galegos en Suíza}}
En abril de 1959 [[España]] e [[Suíza]] asinaron un convenio de supresión de visados entre ambos que daba impulso á incipiente emigración, sobre todo galega. Poucas semanas antes rubricouse outro sobre seguros sociais que daba mellor cobertura aos traballadores. A principios do 61, un tratado bilateral regulaba esas relacións laborais. Empezaba así a emigración masiva cara ao país Helvético, a meirande parte procedentes da [[Costa da Morte]] e comarcas limítrofes.<ref>{{Cita novas |apelidos=Garrido Rial |nome=Santiago |data=28/4/2019 |ano=2019 |título=El gran éxodo a Suíza cumple 60 años |url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/galicia/2019/04/28/gran-exodo-suiza-cumple-60-anos/00031556450945399984932.htm |data-acceso=27/9/2023 |xornal=La Voz de Galicia |lingua=es}}</ref>
No período 1961-1975, obsérvase un claro predominio de Suíza como país receptor (principalmente a partir do ano 1970) ao acoller a máis da metade dos emigrantes galegos (53,62&nbsp;%), seguido de Alemaña con algo menos da terceira parte (32,96&nbsp;%). O terceiro lugar ocúpao Francia cunha porcentaxe máis modesta (6,52&nbsp;%) e o cuarto Holanda co (4,25&nbsp;%). Neste período, a emigración galega a Suíza representou o 34,32&nbsp;% da emigración española.<ref name=":6" />

Nos anos sesenta e setenta as leis de inmigración facilitaban os permisos de residencia temporais ou de traballo. Conseguir un permiso de residencia permanente, con todo, era moito máis difícil.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Rodríguez Carballo |nome=Noelia|ano=2021 |título=La migración de la lengua gallega en Suíza |revista=Revista de la Consejería de Educación en Suíza |páxinas=37 |número=1 |editorial=Alp.es. Consejería de Educación en Suiza y Austria |url=https://www.educacionyfp.gob.es/suiza/de_CH/dam/jcr:2afcabac-8d2a-4f7f-9e1f-7f58d12a1a03/alp-n--1.pdf}}</ref> Por razóns económicas, sociais e políticas, que os inmigrantes fosen residentes permanentes non era de interese para os países como Suíza, senón máis ben o retorno da man de obra e a súa constante renovación; de aí saíu tamén o termo ''Gastarbeiter'', que significa traballador hospedado ou convidado.<ref>{{Cita libro |título=Gastarbeiter in Gesellschaft und Recht |apelidos=Gessner |nome=Volkmar |editorial=C.H Beck |ano=1974 |lingua=Alemán}}</ref> Con esta política, Suíza marcaba as condicións das relacións laborais (curtos permisos de residencia renovables ou non, trabas á autorización de actividades autónomas, dificultades ó reagrupamento familiar por implicar maiores obrigacións), asegurándose así un máximo de rendibilidade e un mínimo de contraprestacións sociais e estatais (seguros, xubilación ou baixas laborais)<ref name=":11" />

Tradicionalmente a man de obra galega estivo empregada no sector da construción, incluída a pintura e o xeso, e tamén no sector industrial,<ref>{{Cita libro |título=Galiza en Suíza: aspectos dunha emigración |apelidos=López González |nome=Rosa María |editorial=Confederación Intersindical Galega |ano=2010 |ISBN=978-84-614-0461-2  |páxina=126}}</ref> principalmente ós emigrantes da primeira xeración. No caso das persoas da segunda e da terceira xeración a situación é moi diferente, xa que son persoas altamente cualificadas que traballan, por exemplo, para empresas do sector farmacéutico. 

No ano 2010, os galegos eran uns 40&nbsp;000 (55&nbsp;% dos españois) e o galego era o quinto idioma estranxeiro mais falado co 0,7&nbsp;%,<ref>{{Cita novas |data=28/08/2010 |título=Medio siglo de emigración gallega a Suíza |url=https://www.swissinfo.ch/spa/medio-siglo-de-emigraci%C3%B3n-gallega-a-suiza/23067482 |data-acceso=1/11/2023 |xornal=Swissinfo |apelidos=Turmo |nome=Iván}}</ref> despois do [[lingua serbocroata|serbocroata]] (1,4&nbsp;%), o [[lingua albanesa|albanés]] (1,3&nbsp;%), o [[lingua portuguesa|portugués]] (1,2&nbsp;%) e o [[lingua inglesa|inglés]] (1&nbsp;%).
{{Cita|''He de decirte que Suiza me dio mucho, se lo debo todo y todavía hoy estoy contento y con ilusión por Suiza. Tengo lo que tengo gracias a Suiza y a mis padres que se quedaron con mis hijas''. M. R. Pino Juste y C. Verde Diego (2006), p.&nbsp;221.}}
{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
!colspan=2| Censo electoral de galegos residentes en Suíza<br />por provincia de inscrición, a 1/9/2023 <ref name="INECERA"/>
|-
| [[Provincia da Coruña]] ||align="right"| 16&nbsp;491
|-
| [[Provincia de Lugo]] ||align="right"| 2&nbsp;757
|-
| [[Provincia de Ourense]] ||align="right"| 7&nbsp;879
|-
| [[Provincia de Pontevedra]] ||align="right"| 6&nbsp;743
|-
| '''Total de galegos en Suíza''' ||align="right"| '''33&nbsp;870'''
|}

=== Alemaña ===
{{Artigo principal|Galegos en Alemaña}}
[[Ficheiro:Consejos para trabajadores españoles empleados en la República Federal de Alemania, 1963.jpg|miniatura|''Consejos para trabajadores españoles empleados en la República Federal de Alemania'', 1963.]]
Trala Segunda Guerra Mundial, a República Federal Alemá e Austria, viviron o período chamado ''Wirtschaftswunder'',<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Sanz Lafuente |nome=Gloria |ano=2015 |título=Emigrantes industriosos: los trabajadores españoles y el "milagro económico alemán", 1960-1985 |revista=Revista de Historia Industrial |ISSN=1132-7200 |páxinas=173-216 |número=60}}</ref> esta época estivo marcada pola rápida reconstrución e desenvolvemento das súas economías a consecuencia do Plan Marshall.

En 1961, os emigrantes galegos permanentes e asistidos polo Instituto Español de Emigración dirixíronse exclusivamente a tres países, dos cales a [[República Federal Alemá (1949–1990)|República Federal Alemá]] foi o máis importante ao absorber á case totalidade (87,74&nbsp;%). Pouca importancia tiveron Francia (7,57&nbsp;%) e Suíza (4,69&nbsp;%).<ref name=":6">{{Cita publicación periódica |título=La emigración gallega a Europa|apelidos=Hernández Borge|nome=Julio|editorial=Boletín de la Real Sociedad Geográfica|ano=1976 |issn=0210-8577 |volume=2|serie=112|páxinas=359-372}}</ref> Alemaña seguiu ocupando o primeiro posto na década dos 60, a excepción do ano 1967, no que foi o pais Helvético o primeiro nas preferencias galegas debido a crise momentánea de Alemaña. Porén, os españois no ano 1967 eran o segundo contixente estranxeiro mais importante despois dos italianos.<ref>{{Cita libro |apelidos=Sánchez López |nome=Francisco |ano=1969 |título=Emigración española a Europa |editorial=Confederación Española de Cajas de Ahorro |lugar=Madrid}}</ref>

A emigración galega a Alemaña representou a quinta parte do total estatal (20,78&nbsp;%), estando abastecida fundamentalmente por ourensáns (11,82&nbsp;% de España e 56,86&nbsp;% de Galicia) e pontevedreses (4,52&nbsp;% do total estatal e 21,77&nbsp;% do total galego). Unha importancia lixeiramente máis feble tivo A Coruña (3,71 e 17,89&nbsp;% respectivamente) e, case nula, Lugo (0,71 e 3,45 respectivamente).

Tratábase dunha emigración fundamentalmente andaluza, galega, madrileña, estremeña, murciana e valenciana (por esta orde), orientada ao [[sector industrial]],<ref name=":11" /> atraída polos landers de [[Renania do Norte-Westfalia]], [[Baden-Württemberg]] e [[Hessen]], os máis industrializados do país.<ref>O 31&nbsp;% dos traballadores da factoría Opel/Rüsselsheim en 1972 eran estranxeiros, deles, ao redor de 2&nbsp;500 (un 26&nbsp;%) procedían de España. Na empresa Bahlsen/Barsinghausen un 21&nbsp;% do persoal (674) eran mulleres españolas en 1965. E no caso da factoría alimentaria Langnese-Iglo/Wunstorf dos 2&nbsp;780 empregados o 47&nbsp;% en 1970 eran estranxeiros, destes a metade turcos e a outra metade españois. Sanz Lafuente (2015), p.174</ref> O sector industrial (do metal e da transformación) daba traballo ó 70&nbsp;% dos españois emigrados a Alemaña.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Muñoz Sánchez |nome=Antonio |ano=2012 |título=Una introducción a la historia de la emigración española en la República Federal de Alemania (1960-1980) |url=https://journals.iai.spk-berlin.de/index.php/iberoamericana/article/view/472 |páxinas=23-42 |revista=Iberoamericana |volume=XII, número 46 |lingua=es}}</ref>

O declive desta corrente iniciouse no ano 1973 baixo os efectos do impacto da crise económica, pero tamén pola política alemá de dificultar e mesmo impedir a continuidade laboral deses traballadores, pretendendo así eludir prestacións sociais e substituírlles por outros máis baratos: iugoslavos, gregos e portugueses inicialmente, e turcos máis tarde.
{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
!colspan=2| Censo electoral de galegos residentes en Alemaña<br />por provincia de inscrición, a 1/9/2023 <ref name="INECERA"/>
|-
| [[Provincia da Coruña]] ||align="right"| 3&nbsp;896
|-
| [[Provincia de Lugo]] ||align="right"| 836
|-
| [[Provincia de Ourense]] ||align="right"| 4&nbsp;795
|-
| [[Provincia de Pontevedra]] ||align="right"| 5&nbsp;763
|-
| '''Total de galegos en Alemaña''' ||align="right"| '''15&nbsp;290'''
|}

=== Francia ===
{{Artigo principal|Galegos en Francia}}
A emigración laboral a [[Francia]] do século XX non é un feito novo, cabe salientar todo un fluxo de braceiros galegos, estremeños e andaluces do século XIX que abriron camiños na xeografía francesa.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Duroux |nome=Rose |ano=2002 |título=La emigración a Francia (segunda mitad del siglo XX). Unas reflexiones sobre retornos y reintegraciones |url=https://hispania.revistas.csic.es/index.php/hispania/article/view/259 |revista=Hispania |editorial=CSIC |páxinas=577-596 |volume=211 |issn=1988-8368 |lingua=es}}</ref>

Polo que a emigración galega a Francia se refire, inda que non sendo tan masiva como a Alemaña ou Suíza, foi constante, así entre os anos 1960 e 1980 dirixíronse aproximadamente 289&nbsp;792 galegos.<ref>{{Cita libro |apelidos=Alonso Antolín |nome=María Cruz |ano=1983 |título=La emigración gallega asistida a la República Federal de Alemania, Francia y Suiza |editorial=Ministerio de Trabajo y Seguridad Social |ISBN=84-500-9332-5 |páxina=14 |lingua=es}}</ref> os españois en Francia alcanzaron en 1968 o seu número máximo:<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Sempere Souvannavong |nome=Juan David |ano=2000 |título=La disminución de la inmigrantes españoles en Francia |revista=Revista de Estudios Geográficos |volume=LXI |número=239}}</ref> máis de 600&nbsp;000 censados, case un cuarto do total dos estranxeiros, e un 1,22&nbsp;% da poboación total do país.

Os galegos radicáronse principalmente nas áreas industriais especialmente na de [[París]] onde chega haber ata 22&nbsp;000 galegos.<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Xunta de Galicia |ano=1994 |título=Informe. Colonia Gallega de residentes en países europeos. Evolución, repercusiones positivas de la Europa unida para los gallegos residentes en el exterior |editorial=Secretaria Xeral para as Relacións coas Comunidades Galegas |páxinas=4 |lugar-publicación=Santiago de Compostela |lingua=es}}</ref>

{{Cita|Yo me vine a Francia. En esa época, en mi pueblo [[Becerreá]], [[Lugo]] o marchabas a Francia, o a Argentina o a Venezuela. Yo preferí venirme a Francia porque estaba más cerca y el billete era más barato. Fernández Vicente (2007):Españoles fuera de España. Historia y memoria de la última ola migratoria española (1945-1980)}}

A [[Casa Galicia en París]] fúndase no ano 1958<ref>{{Cita libro |apelidos=Olveira Olveira |nome=Esther |ano=2000 |título=O interculturalismo na nova Europa |capítulo=A emigración española a Francia |url-capítulo=https://fudepa.org/Biblioteca/recursos/ficheros/BMI20070000381/Capitulo2.pdf |páxinas=105-160 |editorial=Xunta de Galicia |isbn=84-453-2881-6 |data-acceso=28 de outubro de 2023 |data-arquivo=28 de outubro de 2023 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20231028184357/https://fudepa.org/Biblioteca/recursos/ficheros/BMI20070000381/Capitulo2.pdf |url-morta=yes }}</ref> coa chegada dos primeiros emigrantes, e é recoñecida polas autoridades francesas en 1959. Esta é a primeira Asociación galega en París. A partir do ano 1974, primeiro ano da crise económica europea, o fluxo de chegadas minórase polo peche das [[fronteira]]s, ata minguar completamente nos anos 80.
{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
!colspan=2| Censo electoral de galegos residentes en Francia<br />por provincia de inscrición, a 1/9/2023 <ref name="INECERA"/>
|-
| [[Provincia da Coruña]] ||align="right"| 4&nbsp;258
|-
| [[Provincia de Lugo]] ||align="right"| 2&nbsp;317
|-
| [[Provincia de Ourense]] ||align="right"| 5&nbsp;219
|-
| [[Provincia de Pontevedra]] ||align="right"| 5&nbsp;536
|-
| '''Total de galegos en Francia''' ||align="right"| '''17&nbsp;330'''
|}
=== Países Baixos  ===
[[Ficheiro:Emigraciongallega.jpg|miniatura|Monumento á emigración galega na [[A Coruña|Coruña]].]]
A emigración galega ós [[Países Baixos]] foi minoritaria comparada co resto dos países europeos como Alemaña ou Suíza. Ámbolos dous países firmaron o 8 de abril de 1961 un Acordo para a Migración, Contratación e Colocación de Traballadores Españois iniciou unha relación bilateral entre os dous países que se insería dentro da política xeral de emigración española.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Piera |nome=Carlos |ano=2012 |título=Cincuenta años de la emigración española en Holanda |páxinas=12-15 |revista=Carta de España |número=686 |issn=0576-8233 |lingua=es}}</ref>

A emigración ós Países Baixos é comezou a ser relevante ben entrados os anos 60.<ref name=":11" /> No relativo á emigración asistida, o teito foi alcanzado en 1970 con 39&nbsp;000 españois emigrados, pero a recesión económica, que non tardaría en manifestarse, afectou o colectivo español moito máis que en [[Bélxica]], por canto as súas actividades ocupacionais relacionábanse preferentemente coa industria. En 1975 compútanse 29&nbsp;492 traballadores españois, 23&nbsp;500 en 1980 e 17&nbsp;381 en 1989.  Nos anos 90 detéctase un lixeiro incremento, estabilizándose o colectivo laboral español ao redor das 21&nbsp;000 unidades, cifra que non inclúe aos clandestinos. [[Galicia]] e [[Andalucía]] foron sempre as rexións de máxima emigración ós Países Baixos, seguidas das Castelas e Estremadura.

Como consecuencia desta emigración galega, creouse o centro galego “''Semente Nova''” en [[Ámsterdam]] no ano 1991 e a Sociedade Cultural e Recreativa “''O Lar Galego''” en [[Rotterdam]] no ano 1977, onde ten a súa sé social.
{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
!colspan=2| Censo electoral de galegos residentes nos Países Baixos<br />por provincia de inscrición, a 1/9/2023 <ref name="INECERA"/>
|-
| [[Provincia da Coruña]] ||align="right"| 1&nbsp;149
|-
| [[Provincia de Lugo]] ||align="right"| 225
|-
| [[Provincia de Ourense]] ||align="right"| 537
|-
| [[Provincia de Pontevedra]] ||align="right"| 968
|-
| '''Total de galegos nos Países Baixos''' ||align="right"| '''2&nbsp;879'''
|}

=== Reino Unido ===
{{Artigo principal|Galegos no Reino Unido}}
Dentro da emigración española ó [[Reino Unido]], a galega foi a máis numerosa<ref>{{Cita libro |apelidos=Aragón Bombín |nome=Raimundo |ano=1986 |título=Panorama de la emigración española en Europa |editorial=Centro de Publicaciones del Ministerio de Trabajo y Seguridad Social |lugar=Madrid |lingua=es}}</ref> e a moita distancia da segunda, a canaria,<ref name=":27">{{Cita libro |apelidos=Durán Villa |nome=Francisco Ramón |ano=1985 |título=La emigración gallega al Reino Unido |ISBN=8439852126 |páxinas=21-36}}</ref> polo que a migración galega alcanzou aquí cotas cuantitativas mais elevadas,<ref>{{Cita libro |apelidos=Luís Botín |nome=Marga de |ano=1989 |título=Españoles en el Reino Unido: breve reseña, 1810-1988 |editorial=Ministerio de Trabajo y Seguridad Social |volume=1 |serie=Emigración |lingua=es}}</ref> e de igual forma que en Bélxica, afectoulle menos a crise dos 70 por vincularse preferentemente a uns sectores concretos pouco danados: a [[hostalaría|hostalería]] e o [[servizo doméstico]]. A importancia que ten a emigración galega a Gran Bretaña obsérvase en que representa o 45,97&nbsp;% da española,<ref name=":6" /> debido case exclusivamente ás provincias setentrionais: A Coruña (31,43&nbsp;% do total nacional) e Lugo (12,60&nbsp;%), neste caso as provincias do [[sur]], Ourense e Pontevedra apenas teñen representación. En canto ó tipo de migración cabe salientar as seguintes palabras<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Monasor |nome=Pablo |ano=1988 |título=Españoles en Londres |revista=Revista Carta de España |número=370}}</ref>

{{Cita|“El emigrante español en el Reino Unido ha vivido siempre aislado, desinformado, desasistido, explotado, pluriempleado y solo.”}}

As principais zonas de destino foron o [[Gran Londres]] e a súa area metropolitana,<ref name=":27" /> incluíndo varios condados como o de [[Surrey]] que atraeu a un importante volume de migrantes españois debido á forte concentración de hospitais existentes, sobre todo de [[psiquiatría]] e [[xeriatría]]; a banda costeira fronte á [[Canal da Mancha|Canle da Mancha]], de [[Southampton]] a [[Dover]], ademais do condado de [[Dorset]], con abundantes empregos en hostalería. 

Se en 1970 o número de traballadores españois residentes nese país cifrábase en 39&nbsp;014, en 1975 eran 51&nbsp;329, baixando aos 40&nbsp;000 un lustro despois por causa dos desaxustes suscitados pola crise, remontada en anos posteriores, como o indica os 69&nbsp;362 residentes computados en 1989. Na década última, despois de descender esa cifra por debaixo dos 50&nbsp;000, superou ese máximo a partir de 1996.
{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
!colspan=2| Censo electoral de galegos residentes no Reino Unido<br />por provincia de inscrición, a 1/9/2023 <ref name="INECERA"/>
|-
| [[Provincia da Coruña]] ||align="right"| 8&nbsp;020
|-
| [[Provincia de Lugo]] ||align="right"| 1&nbsp;334
|-
| [[Provincia de Ourense]] ||align="right"| 816
|-
| [[Provincia de Pontevedra]] ||align="right"| 3&nbsp;384
|-
| '''Total de galegos no Reino Unido''' ||align="right"| '''13&nbsp;554'''
|}

=== Liechtenstein ===
A presenza dos galegos remóntase ós anos sesenta e está marcada por redes de contactos intensas e unha coherencia de grupo que mantén costumes e tradicións e que, así mesmo, tamén contribúe á conservación das linguas de orixe, o galego e o castelán. A presenza de galegos en [[Liechtenstein]] e importante, con máis de 300 persoas procedentes de [[Muxía]], [[Mazaricos]] e outros puntos da [[Costa da Morte]]<ref>{{Cita libro|título=El español en Suiza, con un apunte sobre su presencia en Liechtenstein|apelidos=Kabatek|nome=Johannes|editorial=Universidad de Zurich|ano=2022|url=https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/221900/1/Seiten_aus_el_espanol_en_el_mundo_anuario_instituto_cervantes_2022_1.pdf|data-acceso=18 de novembro de 2023|data-arquivo=8 de novembro de 2022|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20221108191946/https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/221900/1/Seiten_aus_el_espanol_en_el_mundo_anuario_instituto_cervantes_2022_1.pdf|url-morta=unfit}}</ref> que manteñen un centro social en [[Schaan]],<ref>{{Cita web|url=https://cvc.cervantes.es/lengua/espanol_europa/espanol_suiza/anexoi.htm|páxina-web=Centro Virtual Cervantes|título=Anexo I: El español en Liechtenstein|data-acceso=18/11/2023}}</ref> chamado Centro Apóstolo Santiago fundado no ano 1979 por uns cen socios,<ref>{{Cita novas|título=O centro español Apóstolo Santiago de Liechtenstein cumpre 40 anos cun marcado acento costeiro|url=https://www.quepasanacosta.gal/articulo/costa-da-morte/centro-espanol-apostolo-santiago-liechtenstein-cumpre-40-anos-marcado-acento-costeiro/20191118084709115098.html|data-acceso=18/11/2023|xornal=Que pasa na Costa|nome=Alejandra|apelidos=Plaza}}</ref> inda que actualmente posúen un novo local en [[Bendern]] dende o ano 2021.

== Vaga migratoria á Península: século XX ==
Na década dos 50, a provincia de Barcelona recibiu o 43&nbsp;% do saldo inmigratorio total, Madrid un 39&nbsp;%, e o País Vasco un 14&nbsp;%, e as restantes provincias (Alacante, Xirona, [[Illas Baleares]], Oviedo e Tenerife) soamente un 4&nbsp;%. É dicir, que un 4&nbsp;% do territorio nacional absorbeu aproximadamente un 96&nbsp;% da migración interior española.<ref>{{Cita libro|título=Los estudios acerca de las migraciones interiores en España|apelidos=Capel Sáez|nome=Horacio|ano=1967|páxina=84}}</ref> 

=== Cataluña ===
[[Ficheiro:Centro Galego de Barcelona.jpg|miniatura|[[Centro Galego de Barcelona]].]]
[[Cataluña]] foi, desde sempre, un destino preferente para a emigración galega, polo que conta co seu [[Centro Galego de Barcelona]], nacido xa en 1923.<ref>{{Cita web |url=http://culturagalega.gal/noticia.php?id=7896 |páxina-web=Cultura Galega |título=A acción cultural galega en Cataluña mantén desde hai anos unha vizosa actividade que renova os seus xeitos de actuación |data-acceso=29/09/2023}}</ref> Dicíase que despois do catalá e o castelán, o galego era a terceira lingua máis usada en Cataluña.<ref>{{Cita novas |data=17/08/2021 |título=Galegos en Catalunya |url=http://www.galiciaconfidencial.com/noticia/172163-galegos-catalunya|data-acceso=29/09/2023 |apelidos=González |nome=Xosé |xornal=Galicia Confidencial}}</ref>

A emigración galega a Cataluña inda sendo importante, non é comparable por exemplo coa andaluza,<ref>{{Cita libro|título=El ideal de Blas Infante en Cataluña|apelidos=García Duarte|nome=Francisco|editorial=Centro de Estudios Históricos de Andalucía|ano=2007|ISBN=978-84-930939-2-1}}</ref> así dos 1,6 millóns de andaluces emigrados a outras Comunidades Autónomas máis da metade -850&nbsp;000- residían en Cataluña, chegando a representar o 15&nbsp;% da poboación da [[provincia de Barcelona]] ou case o 12&nbsp;% de Xirona, e subindo considerablemente esa porcentaxe en poboacións como [[Santa Coloma de Gramenet]], [[Cornellà de Llobregat]] e [[L'Hospitalet de Llobregat]]. Os galegos na Área Metropolitana de Barcelona no 1970 representaban o 4,5&nbsp;% da poboación inmigrante, mentres que os andaluces representaban o 42,5&nbsp;%.<ref>{{Cita libro|título=La población inmigrante en en Área Metropolitana de Barcelona|apelidos=García Manrique|nome=E.|apelidos2=Ocaña Ocaña|nome2=C.}}</ref>

=== Euskadi ===
<ref>{{Cita novas |ano=2018 |título=La inmigración gallega en Euskal Herria |url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2018-12-26/hemeroteca_articles/la-inmigracion-gallega-en-euskal-herria |data-acceso=02/10/2023 |xornal=[[Gara]] |apelidos=Estévez |nome=Xosé |lingua=es}}</ref>A primeira gran vaga de galegos emigrados a [[País Vasco|Euskadi]] foi a finais do século XIX e a comezos do século XX, proviñan do interior e tiñan unha escasa cualificación.  

A segunda chegada masiva tivo lugar ao redor dos anos 1920-30 e a súa procedencia e asentamento foron ben distintos. Proviñan de poboacións moi concretas da costa galega: [[Ribeira, Ribeira|Santa Uxía de Ribeira]], [[Corme Porto, Ponteceso|Corme]], [[Corrubedo, Ribeira|Corrubedo]], [[Porto do Son]], [[Poio]] e o seu lugar de asentamento foi [[Pasaia]], creando un barrio, Trintxerpe, coñecido como a quinta provincia galega. 

E a terceira vaga acudiu ás terras éuscaras con motivo da segunda industrialización dos anos 1950-1970. Este fluxo migratorio foi moito maior en número que o de finais do XIX, e que durante esa década e a de 1960,<ref>{{Cita libro|título=La inmigración vasca. Análisis trigeneracional de 150 años de inmigración|apelidos=Ruiz Olabuenaga|nome=José Ignacio|editorial=Universidad de Deusto|ano=1994|ISBN=84-7485-318-4|apelidos2=Blanco|nome2=Cristina}}</ref> chegou a [[Biscaia]] e [[Guipúscoa]] principalmente,<ref>{{Cita publicación periódica |título=Evolución de la población y cambios demográficos en Navarra durante el siglo XX |revista= |apelidos=García-Sanz Marcotegui |nome=Ángel |editorial=Gerónimo de Uztáriz |ano=2000 |apelidos2=Mikelarena Peña |nome2=Fernando |serie=16 |páxinas=125-138 |issn=1697-5081}}</ref> para posteriormente dirixirse a [[Áraba]] e [[Navarra]], aínda que nesta última resultou menos significativa. Concentráronse basicamente en zonas urbanas, onde foran atraídos tanto pola demanda de man de obra na puxante industria, como polas redes sociais establecidas por outros inmigrantes que, como é habitual, resultan tan importantes nos procesos migratorios. As maiores porcentaxes de inmigración, superior ao 30&nbsp;%,<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Iraola|nome=Iker|ano=2011|título=Discursos sobre la integración. La inmigración al País Vasco en los años 1950-1970|revista=Departamento de Sociología. Universidad del País Vasco |issn=1577-239X |volume=10|páxinas=115-130|número=3|apelidos2=Mateos|nome2=Txoli|apelidos3=Zabalo|nome3=Julen}}</ref> déronse nas capitais e nas comarcas máis industrializadas, destacándose, entre outras, [[Vitoria]], [[Bilbao]], a Marxe Esquerda biscaíña ou [[Irún]].

A inmigración galega é considerada como ''«inmigración amable»'', termo acuñado por José Ignacio Ruiz Olabuénaga.<ref>{{Cita libro|título=Emigración gallega al País Vasco|apelidos=Ruiz Olabanuéga|nome=José Ignacio|ano=2001|ISBN=84-7485-763-5|páxina=159-164|editorial=Letras galegas en Deusto: dez anos de estudios galegos 1991-2001}}</ref> A cantidade máxima de galegos no País Vasco situouse cara a 1970, cuns 75&nbsp;000 galegos, que se foi reducindo paulatinamente ata alcanzar os case 42&nbsp;000 no 2018.

== Cambio dos movementos migratorios:1973-2008 ==
A partir da década dos 1970, especialmente trala [[Crise do petróleo de 1973|crise do petróleo]], a cifra de emigrantes españois e con ela a de galegos redúcese,  xorde paulatinamente un novo e inédito escenario, pois ás correntes tradicionais súmase a inmigración de poboación latinoamericana e a propia inmigración de españois dende América Latina, non só a de retorno senón tamén a chamada migración diferida xeracionalmente.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Pérez-Caramés et al |ano=2018 |título=La emigración española en tiempos de crisis (2008-2017): análisis comparado de los flujos a América Latina y Europa |revista=Notas de Población |páxinas=11-40 |número=107 |url=https://portalinvestigacion.udc.gal/documentos/608ca9d2af765575d40b1d6a }}</ref>

Ábrese con iso un período de transición na historia migratoria da maior parte dos países, dende a emigración á inmigración no caso de España, e desde a inmigración á emigración no de América Latina, aínda que con distintas pautas segundo de que países se trate. Algúns dos que recibiran moi poucos emigrantes españois converten a España nun destino alternativo a [[América do Norte]] ([[Colombia|Colombia,]] [[Ecuador]], [[Bolivia]] e [[Paraguai]], entre outros); outros, cun pasado de gran atración inmigratoria, ven multiplicarse os fluxos en ambos os sentidos ([[Arxentina]], [[Cuba]], [[Chile]], [[México]], [[Venezuela]], entre outros) e, finalmente, algúns outros se manteñen máis afastados de España como destino (países de [[América Central|Centroamérica]] e o [[Caribe (rexión)|Caribe]]). Segundo fontes do Banco de España,<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Pelliteiro |nome=Lino |ano=2006 |título=Emigración/inmigración e viceversa |revista=IGADI |url=https://www.igadi.gal/ANTIGA/artigos/2006/lp_emigracion_inmigracion_e_viceversa.htm}}</ref> no 2004, por primeira vez na historia, as transferencias enviadas polos inmigrantes superaron ás que envían os emigrantes no estranxeiro, en 74 millóns de euros. 

== Vaga migratoria no século XXI: fuga de cerebros ==
{{Infobox
|headerstyle = background:#ccf;
| above      = Censo electoral de galegos<br />residentes no estranxeiro<br/>a 1/7/2023&nbsp;<ref name="INECERA"/>
| label1  = {{flagcountry|Arxentina}}
| data1   = 165&nbsp;467

| label2  = {{flagcountry|Cuba}}
| data2   = 45&nbsp;377

| label3  = {{flagcountry|Brasil}}
| data3   = 45&nbsp;038

| label4  = {{flagcountry|Uruguai}}
| data4   = 37&nbsp;015

| label5  = {{Flagcountry|Suíza}}
| data5   = 33&nbsp;870

| label6  = {{flagcountry|Venezuela}}
| data6   = 26&nbsp;614

| label7  = [[Ficheiro:Flag of the United States.svg|23px]] [[Estados Unidos de América|EEUU]]
| data7   = 22&nbsp;919

| label8  = {{Flagcountry|Francia}}
| data8   = 17&nbsp;330

| label9  = {{Flagcountry|Alemaña}}
| data9   = 15&nbsp;290

| label10 = {{Nowrap|{{flagcountry|Reino Unido}}}}
| data10  = 13&nbsp;554

| label11 = {{Flagcountry|México}}
| data11  = 12&nbsp;779
}}
A emigración actual cara ao estranxeiro e a outras zonas de España aumentou de forma significativa tras a [[Crise económica de 2008-2013|crise económica do 2008]]<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Barbulescu |nome=Roxana |apelidos2=Bermúdez |nome2=Anastasia |apelidos3=Brey |nome3=Elisa |ano=2015 |título=¿Vente para Europa, Pepe? La nueva emigración desde España en tiempos de crisis económica |revista=Panorama Social |ISSN=1699-6852 |páxinas=127-138 |número=22 |url=https://www.funcas.es/wp-content/uploads/Migracion/Articulos/FUNCAS_PS/022art09.pdf}}</ref> e segue a ser unha das máis elevadas de España, pero perdeu o diferencial característico da historia migratoria galega e non constitúe agora un fenómeno tan extraordinario. 

Para [[Isidro Dubert]],<ref>{{Cita libro |capítulo=Agoiros e agoireiros da morte de Galicia |título=A morte de Galicia |url=https://www.xerais.gal/libro.php?id=5590973 |apelidos=Dubert |nome=Isidro |editorial=Xerais |ano=2019 |isbn=978-84-9121-590-5 |páxina=62}}</ref> Galicia sufriu cinco vagas migratorias, a última no período comprendido entre os anos 2002-2015, para el «a día de hoxe estímase que esta quinta vaga afectaba en 2015 a uns 380&nbsp;000 mozos e mozas».

Após desta crise, a vaga migratoria en Galicia tomou dous camiños. O exterior, principalmente a países europeos, e o interior. Ámbolos dous teñen unhas características comúns que se poden resumir nas seguintes:

'''Factores económicos''': Esta emigración foi principalmente por unha conxunción de diversas causas<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Bentolila|nome=S. |apelidos2=Felgueroso |nome2=F. |apelidos3=Jansen |nome3=M. |apelidos4=Jimeno |nome4=J.F |ano=2022 |título=Lost in recession: youth employment and earnings in Spain |url=https://link.springer.com/article/10.1007/s13209-021-00244-6 |revista=SERIEs: Journal of the Spanish Economic Association |issn=1869-4195 |volume=13 |número=1-2 |páxinas=11-49 |doi=10.1007/s13209-021-00244-6 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Santos Ortega |nome=Antonio |ano=2013 |título=Fuga de cerebros y crisis en España. Los jóvenes en el punto de mira de los discursos empresariales |revista=AREAS. Revista Internacional de Ciencias Sociales |número=32 |url=https://digitum.um.es/digitum/bitstream/10201/38467/1/Fuga%20de%20cerebros%20y%20crisis%20en%20Espa%c3%b1a%20los%20j%c3%b3venes%20en%20el%20punto%20de%20mira%20de%20los%20discursos%20empresariales.pdf |páxinas=125-137}}</ref> de índole económica tales como: altísimos niveis de desemprego xuvenil, malas condicións laborais, alta temporalidade e baixos salarios. O impacto da crise económica mundial do ano 2008 deixouse notar nos saldos migratorios de España, [[Irlanda]] e [[Islandia]],<ref>{{Cita libro|formato=tese|título=Factores determinantes da emigración rural da poboación moza en Galicia no século XXI|páxina=120|url=https://minerva.usc.es/xmlui/handle/10347/29810|apelidos=Toxo Asorei|nome=Rocío|editorial=Universidade de Santiago de Compostela. Escola de Doutoramento Internacional (EDIUS)|ano=2022}}</ref> países que pasaron de rexistrar saldos migratorios positivos dende finais da década dos anos noventa a rexistrar valores negativos no ano 2012.

'''Lugares de destino''': Os principais países de destino foron o [[Reino Unido]],<ref>{{Cita novas |apelidos=Vizoso |nome=Sonia |data=12/07/2020 |título=La nueva diáspora gallega huye de la precariedad laboral |url=https://elpais.com/espana/2020-07-11/la-nueva-diaspora-gallega-huye-del-maltrato-laboral.html |data-acceso=4/11/2023 |xornal=El País |lingua=es}}</ref> [[Suíza]],<ref>{{Cita libro |apelidos=Parcero Mariño |nome=Sergio |ano=2022 |título=Emigración galega en Suíza a partir de 2008: a cualificación no punto de mira |url=https://ruc.udc.es/dspace/bitstream/handle/2183/31261/ParceroMarino_Sergio_TFM_2022.pdf?sequence=3&isAllowed=y |editorial=Universidade da Coruña}}</ref> [[Francia]],<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Capote Lama|nome=Alberto |título=La Nouvelle Vague de la emigración española en Francia: proyectos migratorios y tipos de migrantes|revista=Revista Española de Sociología |doi=10.22325/fes/res.2021.23 |ISSN=1578-2824 |páxinas=1-24 |apelidos2=Fernández Suárez |nome2=Belén |ano=2021 |url=https://recyt.fecyt.es/index.php/res/article/view/83042/65664}}</ref> [[Alemaña]]<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Pérez-Caramés |nome=Antía |ano=2017 |título=Una nueva generación española en Alemania. Análisis de las motivaciones para la emigración bajo el manto de la crisis |revista=Migraciones |ISSN=2341-0833 |número=91-116 |volume=43}}</ref> e os [[Estados Unidos de América]].<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Alcalde et al |ano=2014 |título=Las migraciones de españoles hacia los Estados Unidos en el siglo XXI: un análisis desde las migraciones cualificadas |revista=Camino Real |ISSN=1889-5611 |páxinas=13-38 |número=9 |url=https://ebuah.uah.es/dspace/bitstream/handle/10017/21915/migraciones_Alcalde_CR_2014_N9.pdf?sequence=1&isAllowed=y}}</ref> 

O interese deste problema trasladouse, as migracións internas e as súas consecuencias en termos de desequilibrio territorial. A idea dun gran centro, [[Madrid]], que aglomera o conxunto de empregos de alta cualificación grazas a ser a localización predilecta das sedes das multinacionais e dos organismos públicos, drenando o talento das areas circundantes, está detrás de boa parte da narrativa sobre a [[España baleira]].<ref>{{Cita publicación periódica |título=Spain: From immigration to emigration? |url=https://www.bde.es/f/webbde/SES/Secciones/Publicaciones/PublicacionesSeriadas/DocumentosTrabajo/15/Fich/dt1503e.pdf |páxina={{cómpre páxina}} |apelidos=Izquierdo |nome=Mario |revista=Documentos de trabajo |editorial=Banco de España |ano=2015 |apelidos2=Jimeno |nome2=Juan F. |apelidos3=Lacuesta |nome3=Aitor |volume=1503 |issn=1579-8666 |lingua=en}}</ref> De acordo coa clasificación dos traballadores inscritos nas oficinas de emprego de Galicia, contratados no resto de España e clasificados segundo a comunidade autónoma de destino, no período 2003-2010,<ref name=":19">{{Cita publicación periódica |apelidos=González Laxe |nome=Fernando |ano=2012 |título=Deficiencias estruturais, emigración interrexional e fuga de cerebros: O caso de Galicia |revista=Revista Galega de Economía |ISSN=1132-2799 |volume=22 |páxinas=9-30 |número=2 |apelidos2=Martín Bermúdez |nome2=Federico |apelidos3=Martín Palmero |nome3=Federico}}</ref> cabe salientar Madrid (22&nbsp;%), Cataluña (12&nbsp;%) e as [[Illas Canarias]] (10&nbsp;%) por mor da hostalería e a construción, seguida por [[Castela e León]] (7,93&nbsp;%) como os lugares preferidos dos emigrantes galegos.

'''Perfil do novo emigrante''': Atopámonos con carácter xeral ante unha emigración con formación universitaria. Por exemplo case o 65&nbsp;% dos emigrantes galegos no Reino Unido (un dos destinos paradigmáticos da vaga migratoria máis recente) contaría con estudos terciarios,<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Blanco-Álvarez |nome=José |apelidos2=González-López |nome2=Manuel |ano=2022 |título=Emigration and brain drain in Galicia, 2001-2019 |revista=Revista Galega de Economía |doi=10.15304/rge.31.1.7961 |volume=31 |número=I |ISSN=1132-2799}}</ref> por apenas un 13&nbsp;% dos que residen na Arxentina e un 24&nbsp;% dos que residen en Suíza (países clásicos da emigración galega). 

Esta emigración é esencialmente masculina,<ref name=":19" /> o 68,49&nbsp;% dos que saen a traballar son homes, por un 31,51&nbsp;% que corresponde ao xénero feminino; ademais un 46,7&nbsp;% do total ten menos de 29 anos de idade e un 39&nbsp;% ten entre os 30 e os 44 anos. Practicamente un 40&nbsp;% corresponde a contratados con estudos de [[formación profesional]], [[bacharelato]] e universitarios. A cifra de emigrantes con estudos superiores é moi alta (un 12,56&nbsp;% do total e 39&nbsp;581 persoas en termos absolutos).

{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
!colspan=2| Censo electoral de galegos residentes no estranxeiro<br />por provincias, a 1/7/2023 <ref>[https://www.ine.es/dyngs/CEL/es/index.htm?cid=77 "Censo Electoral de españoles residentes en el extranjero (CERA): Por provincias"] Instituto Nacional de Estadística {{es}}.</ref>
|-
| [[Provincia da Coruña]] ||align="right"| 163&nbsp;215
|-
| [[Provincia de Lugo]] ||align="right"| 69&nbsp;070
|-
| [[Provincia de Ourense]] ||align="right"| 102&nbsp;839
|-
| [[Provincia de Pontevedra]] ||align="right"| 136&nbsp;643
|-
| '''Total de galegos residentes no estranxeiro''' ||align="right"| '''471&nbsp;767'''
|}

{{Cadro de citas
 | cita  =<poem>:::::::<big>"'''Un adiós a Mariquiña'''"</big>
{| border="0" cellspacing="0" cellpadding="0" style="background-color:transparent;table-layout:fixed;"
|- valign="top"
|<div style="margin-right:20px;">
Como ti vas pra lonxe
Y eu vou pra vello
Un adios, Mariquiña,
Mandarche Quero.

Que a morte é o diaño
Y anda rondando ás tellas
D’o meu tellado.

Cando deixes as costas
D’a nosa terra
Nin luz nin poesía
Quedarán n’elas.

Cando te vayas
Vaise conmigo
O anxe d’a miña garda.

Pombiña mensaxeira
De branca pruma,
Fálalle’os emigrados
d’a patria súa:

Dilles, mimosa,
Que d’eles apartada
Galicia chora.
</div>
|<div style="margin-right: {{{1|20px}}};">
Dille que pros seus lares
Tornen axiña
Que sin eles non queren
Pintar as viñas,

Regar os regos,
Madurar as castañas
Nos castiñeiros.

Dilles que non hay terra
Millor que a nosa
Máis ridentes paisaxes,
Máis frescas sombras,

Máis puros ceos,
Nin lúa máis lucente
N’o firmamento.

Dilles que suas obrigas
Aquí os esperan,
E si ond’elas non morren,
Que se condenan.

Y agora voa,
Pombiña, e que te guíe
Nosa Señora.
</div>
|}</div>
</poem>
 | fonte =&nbsp;<u>Letra</u>: [[Manuel Curros Enríquez|Curros Enríquez]]. <u>Música</u>: [[Chané]].{{Sfn|Alén|2008|p=392}}<ref>[[:Ficheiro:Un adios a Mariquiña, melodía gallega, letra de M. Curros Enríquez, música de J. C. Chané.pdf|Partitura. Publicación: Coruña (Calle Real, 38): Canuto Berea y Compañía. Fabricación: [Madrid] : F. Echevarría.]].</ref>
 | aliñamento=dereita
}}

== Diáspora galega na cultura ==
=== Na música ===
O tema da emigración está presente na música galega, do mesmo xeito que no conxunto das artes, dende o final do século XIX. Xeralmente o tema da emigración aparece en composicións con textos, sendo especialmente destacado o xénero da [[melodía galega]], iniciado por [[Marcial del Adalid]] e que ten os seus precedentes no ''[[lied]]'' alemán e, sobre todo na ''mélodie française''. Este tipo de composicións de Adalid xiraban en torno ás paisaxes, o costumes e o entorno das xentes de [[Galicia]].{{Sfn|Alén|2008|p=377}}<ref>{{Cita web |url=https://www.mundoclasico.com/articulo/2966/La-canción-gallega-de-Ravel |título=La canción gallega de Ravel |nome=Xoan M. |apelidos=Carreira |editorial=mundoclasico.com |data=29 de abril de 2002 |dataacceso=19 de abril de 2020 |lingua=es}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |nome=María Pilar |apelidos=Alén |ligazón-autor=María Pilar Alén |título=Melodía galega na Belle Époque. Un proxecto en marcha: do sentimentalismo ó realismo |url=https://drive.google.com/file/d/1cDF0nCejhmNQ_a7O3mtLtvilPFaSYRTz/view?usp=drive_link |publicación=[[Grial (revista)|Grial]] |data=1998 |número=138 |páxinas=423-426 |issn=0017-4181 |lingua=gl}}</ref> Posteriormente outros compositores ampliaron estas temáticas, pasando a retratar a realidade social galega.{{Sfn|Alén|2008|p=377}} Os tres compositores máis destacados do xénero: [[Xoán Montes]], [[Chané]] e [[Xosé Baldomir]], empregaron numerosos textos de [[Rosalía de Castro]] e [[Manuel Curros Enríquez]], ambos sensibilizados co fenómeno da emigración.{{Sfn|Alén|2008|p=381}} Entre as melodías galegas que abordan esta temática poden salientarse "Un adiós a Mariquiña" de Chané, "Lonxe d’a terriña" de Montes, "O últemo adiós" e "Meus amores" de Baldomir.{{Sfn|Alén|2008|pp=378-383}} En xeral, a visión da emigración nas melodías galegas e pesimista e negativa.{{Sfn|Alén|2008|p=384}}

Outro xénero no que a emigración estivo moi presente foi a [[zarzuela]] galega, aínda que non chegou a ter a relevancia que acadou a melodía galega,{{Sfn|Alén|2008|p=376}} xa que o uso do [[lingua galega|galego]] nos escenarios comezou tarde e con pouca forza, polo que as primeiras representacións da escena lírica tiveron lugar precisamente na diáspora. A obra ''[[¡Non máis emigración!]]'', con texto de [[Ramón Armada Teixeiro]] e música de Felisindo Rego, foi estreada na [[A Habana|Habana]] en [[1886]] e considerada a pioneira no xénero e o modelo, e tiña unha mensaxe en contra da emigración.{{Sfn|Alén|2008|p=386}} Con todo, logo da obra de Armada, o tema da emigración deixou de aparecer como elemento principal no teatro e nas escasas zarzuelas galegas, sendo tan só nomeado como un feito illado ou como dato referencial ou anecdótico.{{Sfn|Alén|2008|p=387}} As zarzuelas galegas non conseguiron polo tanto ser máis que un medio para recrear os sentimentos dos emigrantes e non como propagador de ideas e consignas favorables ou contrarias á emigración, e tanto músico como escritores limitáronse a crear espectáculos de música para os emigrantes.{{Sfn|Alén|2008|p=389}}

Foron ademais moitos os músicos galegos que migraron a principios do século XX, principalmente a [[América]], como foi o caso do propio [[Chané]] ou [[Andrés Gaos Berea|Andrés Gaos]], que morreron en [[Cuba]] e a [[Arxentina]] respectivamente.<ref>{{Cita web |url=https://emigracion.xunta.gal/conecendo-galicia/aprende/biografia/jose-castro-gonzalez-chane |título=José Castro González (Chané). Unha vida dedicada á música galega |editorial=[[Consello da Cultura Galega]] |dataacceso=18 de outubro de 2024 |lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web |nome=Francesc |apelidos=Serracanta i Giravent |url=http://www.historiadelasinfonia.es/naciones/la-sinfonia-en-espana/la-sinfonia-en-el-siglo-xx/gaos/ |título=GAOS |páxina-web=Historia de la sinfonia |dataacceso=18 de outubro de 2024 |lingua=es}}</ref>

Máis recentemente, a banda galega [[Siniestro Total]] tratou o tema na súa canción "[[Miña terra galega]]", unha [[versión (música)|versión]] da canción "[[Sweet Home Alabama]]" do grupo estadounidense [[Lynyrd Skynyrd]] e con letra, principalmente en [[lingua castelá]] agás o verso que lle dá nome. Foi composta por [[Julián Hernández]], daquela [[batería (instrumento musical)|batería]] do grupo [[Vigo|vigués]]. A canción foi recollida no álbum de [[1984]] ''[[Menos mal que nos queda Portugal]]''.<ref>{{Cita web |título=Menos mal que nos queda Portugal |autor=lafonoteca |url=http://lafonoteca.net/discos/menos-mal-que-nos-queda-portugal |dataacceso=18 de outubro de 2024 |lingua=es}}</ref> Case catro décadas despois, en [[2022]], a banda [[A Coruña|coruñesa]] de [[punk rock]] [[Radio Océano]] presentou unha canción homónima á de Siniestro Total na que aparecía novamente o tema da emigración, xa que o protagonista emigraba ás [[Illas Canarias]].<ref>{{Cita novas |url=https://www.publico.es/culturas/himno-oficioso-galicia-radio-oceano-recicla-siniestro-total-version-punki-mina-terra-galega.html |título=Radio Océano recicla a Siniestro Total con una versión aún más punki de 'Miña terra galega' |nome=Juan |apelidos=Oliver |xornal=[[Público (España)|Público]] |data=26 de abril de 2022 |dataacceso=18 de outubro de 2024 |lingua=es}}</ref>

=== No cine ===
Entre os filmes e os documentais que narran a emigración ou a diáspora galega, cabe salientar os seguintes:<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Folgar de la Calle |nome=José María |apelidos2=Martín Sánchez |nome2=Rita |ano=1999 |título=Miradas cinematográficas sobre a emigración galega |revista=Semata. Ciencias Sociais e Humanidades |editorial=USC |ISSN=1137-9669 |volume=11 |páxinas=421-438 |url=https://minerva.usc.es/xmlui/bitstream/handle/10347/4672/pg_425-442_semata11.pdf?sequence=1&isAllowed=y }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Tajes |nome=María P. |título=El maquillaje de la emigración; Gallego de Miguel Barnet y su versión fílmica |url=https://www.lehman.cuny.edu/ciberletras/v10/tajes.html |revista=CiberLetras: revista de crítica literaria y de cultura |issn=1523-1720 |número=10 |páxinas=243-272 |ano=2003 |data=decembro de 2003 |lingua=es}}</ref>
[[Ficheiro:Memorias dun neno labrego, rematouse de imprentar en Buenos Aires o 5 de xaneiro de 1961.jpg|miniatura|<small><center>''[[Memorias dun neno labrego|MEMORIAS DUN NENO LABREGO]], DE<br />[[Xosé Neira Vilas|XOSÉ NEIRA VILAS]], REMATOUSE DE<br />IMPENTAR EN ... [[Buenos Aires|BUENOS AIRES]],<br />O 5 DE XANEIRO DO [[1961]].</center></small>]]
* ''[[Camarote de luxo]]'' (1957) é un filme dirixido por [[Rafael Gil]]. O guión está baseado na novela ''Luz de luna'' de [[Wenceslao Fernández Flórez]].
* ''Un viaje por Galicia'' (1958),<ref>{{Cita libro|título=La representación social de la emigración española a Europa (1956-1975)|apelidos=Martín Pérez|nome=Sonia|editorial=Ministerio de Empleo y Seguridad Social|ano=2012|ISBN=978-84-8417-440-0|páxina=159|url=https://www.inclusion.gob.es/documents/1638089/1684762/La+representacion+social+de+la+emigracion+espanola+en+Europa+1956-1975.pdf/bc770594-b6ec-0d50-b7a0-d96c578be9c1?t=1662047750649}}</ref> dirixida por [[Manuel Arís Torres]]. O director filmou esta película entre 1953 e 1958 nas súas continuas viaxes a Galicia. Moi apreciada polos emigrados de ultramar, que podían ver o que pasaba no seu fogar e como estaba a cambiar grazas ás filmacións en 16&nbsp;mm de Arís. Proba do seu éxito foi a explotación durante dezaoito semanas seguidas no Gran Cinema Mitre de Buenos Aires.
* ''Tierra de nuestros mayores'' (1960), película dirixida polo pontevedrés afincado en Uruguai [[Manuel Arís Torres]].
* ''O pai de Migueliño'' (1977) é unha curtametraxe dirixida por [[Miguel Castelo]], parte do relato do mesmo título que [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|Castelao]] incluiría na súa obra ''[[Cousas]]''.
* ''[[Mamasunción]]'' (1984) é unha curtametraxe dirixida por [[Chano Piñeiro]] e a primeira do director en 35 mm. Acadou o Gran Premio do Cine Español no 2º Certame Nacional de Cine de Bilbao, e o Trofeo de Prata do Instituto de Cooperación Iberoamericana no XXVI Certame Internacional de Cine de Bilbao (1984). A película foi rodada nos lugares de [[Rubillón, Baíste, Avión|Rubillón]] e [[Baíste, Baíste, Avión|Baíste]] ([[Avión]]).
* ''[[Galego (filme de 1988)|Gallego]]'' (1988) é un filme hispano-cubano dirixido por [[Manuel Octavio Gómez]]. Narra a historia de Manuel, un adolescente galego emigrado a Cuba a comezos do século XX.
* ''[[Sempre Xonxa]]'' (1989), unha das primeiras longametraxes de ficción en [[Lingua galega|galego]] e está baseada nas historias da emigración que oíra relatar Chano Piñeiro no seu [[Forcarei]] natal. As localizacións do filme atopounas en [[Santoalla, Santoalla do Monte, Petín|Santoalla]], no concello de [[Petín]].
* ''Avión, el pueblo ausente'' (2012), é un documental dirixido por Marcos e María Hervera. Narra diversas historias da emigración a México.
* ''Sitio distinto'' (2017), é un documental que conta a historia das persoas que durante máis de cen anos emigraron dende Galicia a Euskadi.

== Notas ==
<div style="height: 700px; overflow: auto; padding: 3px" > {{listaref|30em}} </div>

== Véxase tamén ==
{{Commonscat}}
=== Bibliografía ===
{{Galifontes}}
{{Refempeza}}
* {{Cita enciclopedia |artigo=emigración |url-capítulo=https://egu.xunta.gal/gl/termo/118534/emigración |enciclopedia=[[Enciclopedia Galega Universal]] |ano=1999-2002 |volume=8 |páxinas=75-80 |editorial=[[Ir Indo|Ir Indo Edicións]] |isbn=84-7680-288-9}}
* {{Cita publicación periódica |apelidos=Alén |nome=María Pilar |ligazón-autor=María Pilar Alén |título=El tema de la emigración en los compositores gallegos (ca. 1880-1920) |url=http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab2008PDF/2008%20375-398.pdf |publicación=[[Anuario Brigantino]] |issn=1130-7625 |número=31 |páxinas=375-398 |data=2008 |lingua=es |ref=harv}}
* {{Cita libro |apelidos1=Álvarez |nome1=Patricia |apelidos2=Ruiz |nome2=Pedro [[et alii|et al.]] |ano=1996 |capítulo=La emigración |páxinas=567-578 |título=Historia ilustrada de Vigo |editorial=[[Faro de Vigo]] |volume=II |isbn=84-87657-98-2 |lingua=es }}
* {{Cita libro |apelidos1=Azcárate |nome1=B. |apelidos2=Rodríguez |nome2=J. J. |ano=2017 |título=Pasajeros de tercera clase. La odisea migratoria trasatlántica a través de las memorias de viaje… |url=https://emigracion.xunta.gal/files/publicacions/2020/04/pasajeros_de_tercera_clase._la_odisea_migratoria_transatlantica_a_traves_de_las_memorias_de_viaje_de_los_inspectores_de_emigracion.pdf |isbn=978-84-8417-517-9 |editorial=Ministerio de Educación Cultura y Deporte |lingua=es |ref=harv }}
* {{Cita libro |apelidos=Blanco Campaña |nome=Xosé Luís |ano=1995 |ligazónautor=Xosé Luís Blanco Campaña |título=Radio e prensa na Galicia exterior |editorial=[[Xunta de Galicia]] |isbn=84-453-1304-5 |ref=harv}}
* {{Cita libro |apelidos=Botana Iglesias |nome=Rocío |ano=2014 |título=Pasaje para América. Microhistoria de la emigración gallega a ultramar en la segunda mitad del siglo XX: el caso de la comarca de Compostela |url=https://minerva.usc.es/xmlui/handle/10347/12023 |formato=[[tese de doutoramento|tese]] |editorial=USC |lingua=es |ref=harv }}
* {{Cita libro |apelidos=Cagiao Vila |nome=María del Pilar |ligazónautor=Pilar Cagiao |ano=1997 |título=Muller e emigración |url=https://emigracion.xunta.gal/conecendo-galicia/aprende/publicacion/muller-e-emigracion |lugar=[[Santiago de Compostela]] |colección=A nosa diáspora |editorial=[[Xunta de Galicia]] |isbn=84-453-1991-4 |ref=harv }}
* {{Cita enciclopedia |máscara-autor=3 |apelidos=Cagiao Vila |nome=María del Pilar |ligazónautor=Pilar Cagiao |ano=2007 |enciclopedia=[[A gran historia de Galicia]] |volume=20. 10. 1 |título=Galegos de ultramar: de emigrados a emigrantes |editorial=''[[La Voz de Galicia]]'' |isbn=978-84-96931-00-8 |ref=harv}}
* {{Cita enciclopedia |máscara-autor=3 |apelidos1=Cagiao Vila |nome1=María del Pilar |apelidos2=Núñez |nome2=Xosé M. |ligazón-autor2=Xosé Manoel Núñez Seixas |ano=2007 |título=Os galegos de ultramar: Galicia e o Río de la Plata |enciclopedia=A gran historia de Galicia |volume=21. 10. 2 |editorial=''La Voz de Galicia'' |isbn=978-84-96931-00-8 |ref=harv }}
* {{Cita libro |autor=Consejo Superior de Emigración |ano=1908 |título=[[:Ficheiro:Ley de Emigración 1907. Reglamento provisional para su ejecución 1908.pdf|Ley de Emigración de 21 de diciembre de 1907. Reglamento provisional para su ejecución]] |editorial=Imprenta de la Sucesora de M. Minuesa de los Ríos |lingua=es |ref=harv}}
* {{Cita libro |apelidos=Cuesta Gutiérrez |nome=Luisa |ligazón-autor=Luisa Cuesta Gutiérrez |ano=2021 |ano-orixinal=1932 |título=La emigración gallega a América |url=http://consellodacultura.gal/publicacion.php?id=4445 |lingua=es |formato=[[facsímile]] |editorial=[[Consello da Cultura Galega]] |isbn=978-84-17802-40-0 |ref=harv }}
* {{Cita libro |apelidos=Feijóo Sotomayor |nome=Urbano |ligazón-autor=Urbano Feijoo Sotomayor |ano=1853 |título=[[:Ficheiro:Isla de Cuba. Inmigración de trabajadores españoles, documentos y memoria escrita sobre esta materia 1853.pdf|Isla de Cuba: Inmigración de trabajadores españoles: documentos y memoria escrita sobre esta materia]] |editorial=Imprenta de J.M. Eleizegui |lingua=es |ref=harv}}
* {{Cita libro |apelidos=Gandara Feijóo |nome=Alfonso |ano=1981 |título=La emigración gallega a través de la historia |lingua=es |editorial=Editorial Limbo |isbn=84-85457-04-8 |ref=harv }}
* {{Cita libro |apelidos=González López |nome=Emilio |ligazónautor=Emilio González López |ano=1980 |título=Historia de Galicia |url=https://pictures.abebooks.com/LIBRERIABIBLIOMANIA/13361585491.jpg |editorial=''La Voz de Galicia'' |colección=[[Biblioteca Gallega]]. Serie Nova |isbn=84-85287-22-3 |lingua=Es |ref=harv }}
* {{Cita publicación periódica |apelidos=Hernández Borge |nome=Julio |ano=2012 |título=Mujeres y niños en la última fase de la emigración española a América |url=https://revistas.usc.gal/index.php/semata/article/view/1104 |revista=Semata |editorial=[[USC]] |número=45 |páxinas=451-469 |issn=1137-9669 |lingua=es}}
* {{Cita enciclopedia |apelidos1=Juana López |nome1=Jesús de |ligazónautor=Jesús de Juana López |nome2=M. Á. |apelidos2=Fernández |ano=1991 |capítulo=El papel de la emigración |enciclopedia=[[Historia de Galicia (Faro de Vigo)|Historia de Galicia]] |lingua=es |volume=3 La época moderna |editorial=''[[Faro de Vigo]]'' |páxinas=732-744 |isbn=84-404-9520-X |ref=harv }}
* {{Cita libro |apelidos=Losada |nome=Abel |ligazón-autor=Abel Losada |ano=1995 |título=As relacións económicas entre Galicia e os países de destino da emigración |url=https://emigracion.xunta.gal/es/conociendo-galicia/aprende/publicacion/relacions-economicas-entre-galicia-e-os-paises-destino |editorial= Xunta de Galicia |isbn=84-453-1306-1 }}
* {{Cita libro |apelidos=Míguez Macho |nome=A. |ligazón-autor=Antonio Míguez Macho |ano=2011 |capítulo=La involución industrial de Galicia, la inercia agraria y la emigración |páxinas=153-163 |título=Historia breve de Galicia |editorial=Silex |isbn=978-84-7737-507-4 |lingua=es |ref=harv }}
* {{Cita libro |apelidos=Neira Vilas |nome=Xosé |ligazónautor=Xosé Neira Vilas |título=A prensa galega de Cuba |url=https://www.cirp.es//publicacions/pub-0320.html |editorial=[[Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades]] |ano=2011 |isbn=978-84-453-5020-1 |ref=harv }}
* {{Cita libro |apelidos=Núñez Seixas |nome=Xosé Manoel |ligazón-autor=Xosé Manoel Núñez Seixas |ano=2002 |título=O inmigrante imaxinario: estereotipos, representacións e identidades dos galegos na Arxentina, 1880-1940 |url=https://books.google.es/books?id=BLkNqGyEQBUC&newbks=1&newbks_redir=0&lpg=PP1&pg=PP1#v=onepage&q&f=false |editorial=[[Universidade de Santiago de Compostela|USC]] |ref=harv |isbn=84-8121-977-0 }}
* {{Cita enciclopedia |máscara-autor=3 |apelidos=Núñez Seixas |nome=Xosé M. |ligazón-autor=Xosé Manoel Núñez Seixas |ano=2005 |artigo=EMIGRACIÓN |enciclopedia=[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada]] |tipo=[[DVD]] |editorial=[[Grupo El Progreso|El Progreso]] |isbn=84-87804-88-8 }}
* {{Cita publicación periódica |máscara-autor=3 |nome1=Xosé M. |apelidos1=Núñez Seixas |nome2=Ruy |apelidos2=Farías |ano=2010 |título=Las autobiografías de los inmigrantes gallegos en la Argentina (1860-2000) |URL=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/3616978.pdf |revista=Migraciones y Exilios |número=11 |páxinas=57-80 |issn=1577-3256 |lingua=es }}
* {{Cita libro |apelidos=Otero Pedrayo |nome=R. |ligazón-autor=Ramón Otero Pedrayo |ano=1954 |título=Vivencias, dolor y esperanza de la emigración gallega. Discurso inaugural leído en la Universidad de Santiago de Compostela |lugar=Santiago de Compostela |lingua=es |ref=harv}}
* {{Cita libro |apelidos-autor1=Pena |nome-autor1=A. |apelidos-autor2=Mesquita |nome-autor2=M. |apelidos-autor3=Vicente |nome-autor3=P. (coord.) |ano=2015 |título=Emigración e exilio nos Estados Unidos de América: experiencias de Galicia e Azores |url=http://consellodacultura.gal/publicacion.php?id=3956 |lugar=Santiago de Compostela |editorial=CCG |isbn=978-84-92923-63-2 |ref=harv }}
* {{Cita libro |apelidos=Peña Saavedra |nome=Vicente (dir.) |ligazónautor= Vicente Peña Saavedra |ano=1998 |título= Repertorio da prensa galega da emigración |url=https://consellodacultura.gal/fondos_documentais/hemeroteca/coleccion.php?id=406 |editorial=[[Consello da Cultura Galega|CCG]] |localización=Santiago de Compostela |isbn= 84-87172-30-X |ref=harv }}
* {{Cita libro |nome=Lois |apelidos=Pérez Leira |ano=2009 |ligazónautor=Lois Pérez Leira |url=https://www.calameo.com/read/001933963668b616cb451 |título=Protagonistas de una epopeya colectiva |edición=2ª |lugar=Vigo |editorial=Grupo de Comunicación Galicia en el Mundo |isbn=978-84-936759-8-1 |lingua=es |ref=harv}}
* {{Cita libro |máscara-autor=3 |nome=Lois |apelidos=Pérez Leira |ano=2011 |ligazónautor=Lois Pérez Leira |url=https://www.calameo.com/read/001933963309ccc65359a |título=Protagonistas de una epopeya colectiva |volume=2 |lugar=Vigo |editorial=Grupo de Comunicación Galicia en el Mundo |isbn=978-84-938464-4-2 |lingua=es |ref=harv}}
* {{Cita libro |apelidos=Rodríguez Galdo |nome=María Xosé |ligazón-autor=María Xosé Rodríguez Galdo |ano=1996 |título=O fluxo migratorio dos séculos XVIII ó XX |editorial=Xunta de Galicia |isbn=84-453-1518-8 }}
* {{Cita libro |apelidos=Sales de Bohigas |nome=Nuria |ano=1974 |título=Sobre esclavos, reclutas y mercaderes de quintos |lugar=Barcelona |editorial=Editorial Ariel |lingua=es }}
* {{Cita libro |apelidos=Sánchez López |nome=Francisco |ano=1967 |título=Movimientos migratorios de Galicia |editorial=''Faro de Vigo''; [[Editorial Compostela]] |lingua=es |ref=harv }}
* {{Cita publicación periódica |apelidos=Vázquez González |nome=A. |ano=2002 |número=13-14 |título=Os novos señores da rede comercial da emigración a América por portos galegos… |url=http://consellodacultura.gal/publicacion.php?id=305 |páxinas=9-49 |revista=[[Estudos Migratorios|Estudios Migratorios]] |editorial=CCG |issn=1136-0291 |ref=harv }}
* {{Cita libro |nome=Dolores |apelidos=Vilavedra |ligazón-autor=Dolores Vilavedra |ano=2015 |capítulo=A emigración cara a Europa na literatura galega |url-capítulo=https://www.academia.edu/20038705/_A_emigraci%C3%B3n_cara_a_Europa_na_literatura_galega_en_Emigraci%C3%B3n_y_literatura_historias_experiencias_sentimientos |título=Emigración y literatura |editorial=USC |isbn=978-84-16533-07-7 |páxinas=187-201 |ref=harv }}
* {{Cita publicación periódica |apelidos=Villar Ponte |nome=Antón |ligazón-autor=Antón Villar Ponte |ano=1959 |título=El problema de la emigración |revista=[[Revista de Economía de Galicia]] |issn=0484-6990 |número=11-12 |páxinas=44-47 |lingua=es |ref=harv }}
* {{Cita libro |apelidos=Villares |nome=Ramón |ligazón-autor=Ramón Villares |ano=1980 |capítulo=A emigración |páxinas=228-237 |título=Historia de Galiza |editorial=Caixa de Aforros de Galicia. Caja de Ahorros de Galicia. Editorial Alhambra |isbn=84-205-0758-X |ref=harv }}
* {{Cita libro |máscara-autor=3 |apelidos=Villares |nome=Ramón |ligazón-autor=Ramón Villares |ano=1996 |capítulo=A emigración |páxinas=365-375 |título=Nova historia de Galicia |editorial=Tambre |isbn=84-88681-27-5 |ref=harv }}
* {{Cita libro |apelidos=Vincenti Reguera |nome=Eduardo |ligazón-autor=Eduardo Vincenti |ano=1908 |título=[[:Ficheiro:Estudio sobre emigración 1908.pdf|Estudio sobre emigración]] |lugar=[[Madrid]] |editorial=Imprenta de los Hijos de M. G. Hernández |lingua=es |ref=harv }}
{{Reftermina}}

=== Outros artigos ===
*[[Congreso da Emigración Galega]]
*[[Literatura galega do exilio]]
*[[Exilio galego de 1936]]
*[[Pangaleguismo]]
*''[[Estudos Migratorios]]''
*[[Álbum da Emigración]]
*[[Publicacións impresas da diáspora galega]]

=== Ligazóns externas ===
* [[Ficheiro:High-contrast-camera-video.svg|20px]] [https://www.agalega.gal/videos/category/14225-a-grande-epopea-de-galicia ''A grande epopea de Galicia''] (2022). Serie documental, de oito capítulos, da [[Televisión de Galicia]].
{{barra portal|Galicia}}
{{De Galicia}}
{{Control de autoridades}}
[[Categoría:Diáspora galega| ]]
[[Categoría:Artigos destacados sobre Galicia]]