Esparta

Esparta

Σπάρτη (el)
Localización
37°04′55″N 22°25′25″L
Estado	Grecia
División administrativa	Decentralized Administration of Peloponnese, Western Greece and the Ionian Islands (en)
Periferias	Periferia do Peloponeso
Unidades periféricas	Laconia Regional Unit (en)
Concello	Sparta Municipality (en)
Capital	Esparta (pt)
Poboación
Lingua oficial	Grego antigo
Relixión	Relixión da Grecia antiga
Xeografía
Superficie	1,182 km²
Datos históricos
Creación	década de 900 a. C.
Disolución	192 a. C.
Evento clave 272 a. C. Cerco de Esparta (pt) 11 de agosto de 480 a. C. Batalla das Termópilas
Organización política
Forma de goberno	Oligarquía república
Órgano lexislativo	Gerúsia (pt) ,

Esparta (en grego Σπάρτη / Spártê, en dorio Σπάρτα / Spárta), ou Lacedemonia (en grego Λακεδαίμων / Lakedaímôn) é unha antiga cidade grega do Peloponeso situada no río Eurotas na chaira de Laconia, entre o Taixetes e o Parnon. Era a capital da Laconia e unha das cidades-estado máis poderosas da Grecia antiga, xunto con Atenas e Tebas.

Historia

Durante a época arcaica, Esparta emerxe como a primeira das cidades gregas, campioa da Grecia durante as Guerras médicas. No século V a.C. convértese na rival de Atenas, contra a que libra a longa Guerra do Peloponeso. A vitoria proporciónalle unha hexemonía de curta duración, xa que, de inmediato, a irrupción da Macedonia no xogo político das cidades gregas relégaa ao mesmo rango que as demais. A decadencia das súas institucións e costumes faina afundirse nun marasmo que a conduce a ser vencida e ocupada após a batalla de Leuctres en -371 e a sufrir a hexemonía da Liga aquea e finalmente a dominación de Roma.

Poboación

Durante o século V a.C., os espartanos propiamente ditos (Ὁμοῖοι Homoioi, "os Pares"), representaban unha porción reducida da poboación global da cidade. En -480 o rei Demarate estima o número de hoplitas mobilizábeis nuns 8.000, segundo Herodoto. Este número decae ao longo do século V a.C., principalmente por razón do terremoto de -464 que, segundo Plutarco, destrúe o ximnasio, matando así a todos os efebos e da revolta dos hilotas (10 anos de escaramuzas). Así, na batalla de Leuctres (-371), non hai máis de 1.200 hoplitas mobilizábeis, dos cales 400 morren durante o transcurso do combate.

O número de periecos é superior ao de iguais. Pódese pensar que hai arredor dun cento de aglomeracións de periecos (Esparta, dicía Estrabón, coñecíase como "a cidade das cen vilas"). Os hilotas (Εἵλωτες / Heílôtes, escravos) estímanse entre 150.000 e 200.000. Segundo Tucídices, constitúen o grupo servil máis importante de toda Grecia.

Os cidadáns

Hoplita

Só gozan de dereitos políticos os espartanos propiamente ditos, chamados ἄστοι / astoi ("cidadáns"), termo máis aristocrático que o habitual πολίτης / politês ou mesmo Ὃμοιοι (homoioi), traducido habitualmente como "os iguais", que significa máis ben "os pares". Non é seguro que todos os espartanos sexan homoioi: determinados cidadáns, considerados torpes κακοί / kakoí) no combate, son suxeitos a todo tipo de vexacións, como a obriga de pagar a taxa dos solteiros ou o rexeitamento dos equipos de balón e dos coros. A historiografía chámaos tradicionalmente "os que tremen". Non deixan de seren cidadáns, máis un pouco á parte.

En efecto, para ser verdadeiramente espartano fai falta:

• Ter nacido de dous espartanos; os bastardos νόθοι / nóthoi) distínguense dos cidadáns normais;
• ter cursado a educación espartana;
• participar nas comidas colectivas (syssitias);
• posuír un dominio (kleros) que permita pagar o escote estas comidas.

Os non cidadáns: Hilotas e periecos

Os hilotas son os campesiños de Esparta. O seu estatuto créase coa reforma de Licurgo. Non son estritamente escravos, senón servos:

• están radicados no kleros que cultivan:
• casan e teñen fillos;
• fican coa diferenza entre a renda do kleros que se lle entrega ao cidadán e a colleita.

Excepcionalmente, son recrutados para o combate. Nese caso son manumitidos despois. Máis numerosos que "os iguais", sufriron a reforma de Licurgo sendo apartados. Temendo a súa revolta, os espartanos declarábanlles solemnemente a guerra cada ano, asexábanos permanentemente e aterrorizábanos.

Os periecos ("habitantes dos arrabaldes") non foron integrados no corpo cívico pola reforma e non se beneficiaban de ningún dereito político. Aínda que libres, xamais se lles consultaba para tomar decisións. Detentaban o monopolio do comercio e repartíanse o artesanado cos hilotas. Contaban tamén con campesiños, aínda que as terras eran peores.

A educación espartana

A partir de Licurgo, a educación tiña as características de ser obrigatoria, colectiva e organizada pola cidade.

No momento de nacer, o meniño é examinado por unha comisión de anciáns para determinar se está ben formado. Se non, considérase unha carga para a cidade e é tirado por un precipicio.

Entre os 7 e os 20 anos, o xove espartano vive en grupo, en condicións para-militares, fora da tutela dos pais. Esta educación, ἁγωγή / agõguē^', caracterízase pola súa dureza, que tenta formar soldados obedientes, eficaces e comprometidos co ben da cidade, por riba da súa gloria ou do seu benestar persoal. Esta educación esténdese tamén ás rapazas, que deberán converterse en máis fortes e sas, aptas para xerar fillos vigorosos.

O sistema político

O sistema político espartano, igual que o sistema educativo, atribúese á obra do mítico Licurgo no século VII a.C., aínda que Plutarco o sitúa un ou dous séculos antes. Fillo dun rei espartano, Licurgo visitou o santuario de Delfos para consultar a Pitia, quen lle tería transmitido a futura constitución espartana, ou Retra (μεγάλη ρήτρα / megálê rhếtra). Probabelmente non escrita, esta constitución elaborouse após as longas guerras de Mesenia, que debilitaran a aristocracia e o conxunto da cidade. Para permitir que a cidade subsistise, instituíuse entón a eunomía (igualdade da lei para todos), co obxecto de acalar aos descontentos e os privilexiados. Mais, a diferenza de Atenas, a eunomía é en Esparta sinónimo de grande disciplina. Todos os compoñentes da cidade fan sacrificios: a realeza, a aristocracia, o pobo.

O sistema de Licurgo fai coexistir elementos de tres réximes:

• monarquía: existencia de dous deuses
• oligarquía: a xerusía
• tiranía: os éforos
• democracia: a asemblea

A eunomía total

A crise do século VII a.C. non se resolveu senón coa creación dun exército de hoplitas en substitución dos guerreiros a cabalo ou en carros pouco numerosos. A creación desta clase de cidadáns, mediante a absorción da aristocracia terratenente na masa popular, que funda a εὐνομία / eunomía (de εὖ / eũ, "ben" e νόμος / nómos, "o costume, a lei").

Esta absorción chegou moi lonxe a fin de crear unha igualdade total:

• Os aristócratas renunciaron totalmente aos seus privilexios: no século VI a.C., o corpo civil espartano contaba entre 7.000 e 8.000 iguais (homoioi);
• a aristocracia terratenente renunciou ás súas terras para polas en común: cada un recibiu un terreo igual, o κλῆρος / klễros ("herdanza"), inalienable (non se pode pór en venda ou hipotecar). Este kleros non é hereditario, cultívano os escravos do Estado (os hilotas) e o produto reverte en natureza ao propietario, que alimenta así á súa familia. Pero tampouco se pode enriquecer con el, xa que lle está prohibido comerciar. Así, cada un está dispoñíbel enteiramente para a única actividade cívica, a guerra;
• a educación é a mesma para todos, e está enfocada cara a guerra;
• igualdade de dereitos políticos: todos os cidadáns participan na Asemblea.

A asemblea

A asemblea é a reunión dos iguais. Convócase en datas fixas. Estuda os proxectos presentados pola xerusía. Aproba ou non, sen discutilas (ningún cidadán toma a palabra), as emendas propostas polos éforos. Vota as decisións por aclamación ou, con menor frecuencia, por desprazamento físico dos votantes. Pero o voto non vincula á xerusía, que pode considerar que o pobo errou.

A asemblea escolle aos éforos e aos xerontes por un procedemento consistente en encerrar a algúns individuos nun lugar fechado e pedirlles que midan a intensidade das aclamacións. Non se sabe se todos os espartanos podían propor leis ou emendas e que outras funcións tiña a parte das indicadas.

Os reis

A partir da reforma de Licurgo, no século VII a.C., Esparta posúe dous reis (ἀρχαγέται / arkhagétai, de ἀρχή / archế, "mandato"). Un é membro da familia dos Axíadas (Ἀγιάδαι / Agiádai) e o outro dos Euripóntidas (Εὐρυποντίδαι / Eurupontídai), dúas familias que se orixinaran, segundo a lenda, de xemelgos descendentes de Hércules. As familias non podían casar entre elas e as súas tumbas atópanse en lugares diferentes. Suponse que os dous reis eran iguais.

Os poderes dos reis son esencialmente militares e relixiosos. Nun principio, os reis podíanlle declarar a guerra a quen quixesen e o seu poder era colexiado. En -506 prodúcese o "divorcio de Eleusis" e a continuación os reis organizan as súas campañas sós. No século V a.C., por outra parte, é a Asemblea quen vota a guerra e os éforos quen deciden sobre a mobilización. De calquera maneira, o rei en campaña é o comandante en xefe (ἡγεμών / hêgemốn). Prima sobre os demais xenerais e combate na primeira fila da asa dereita, protexido pola súa garda de honra de cen homes, os Ἱππείς / Hippeís.

Ver o artigo Reis de Esparta.

A xerusía

A xerusía (γερουσία / gerousía) é unha asemblea de 28 homes de máis de 60 anos, escollidos de por vida por aclamación da Asemblea logo de teren presentada a súa candidatura, máis os dous resi. Escollidos pola súa virtude militar, a maioría dos xerontes pertencen ás grandes familias de Esparta. Porén, cada cidadán, sen importar a condición de fortuna ou de rango, pódese candidatar.

A xerusía xoga un papel político eminente: son os únicos que poden redactar as leis e ter a iniciativa. Teñen o equivalente dun dereito de veto sobre os votos da Asemblea. Xestionan todos os asuntos de política interior, xulgan aos reis e non renden contas.

Constitúen así mesmo o tribunal supremo, que xulga os crimes e pronuncia a pena de morte e a perda dos dereitos civís.

Os éforos

Os éforos (ἔφοροι / éphoroi) son un directorio que se constitúe en verdadeiros antagonistas dos reis. Estaban presentes xa antes da reforma de Licurgo. Escólleos a asemblea por un ano e non son reelixíbeis.

Como o seu nome indica (de ὁράω / oráô, vixiar), están encargados de vixiar aos reis e aos habitantes da cidade. En particular, coidan do respecto ás tradicións. Poden impor castigos, penas de prisión (mesmo aos reis) e ordenar execucións (facer executar aos hilotas sen xuízo, como durante a ''kriptia''). Están encargados tamén dos negocios estranxeiros, executan as decisións da asemblea (que presiden), ordenan a mobilización e toman eles mesmos as decisións urxentes. Un deles dálle o seu nome ao ano. Escóllense de entre os cidadáns de extracción modesta.

O seu poder é tan grande que Aristóteles cualifícao de equivalente ao dos tiranos. Todos os meses, os reis xuran respectar as leis e os éforos manteren a realeza. O seu poder ten límites: non poden ser reelixidos, deben render contas a iniciativa dos seus sucesores e poden ser sentenciados a morte.

A relixión

A relixión ocupa en Esparta un lugar máis importante que noutras cidades. Son testemuño os numerosos templos e santuarios: 43 templos de divindades, 22, templos de heroes, 15 estatuas de deuses e catro altares, ademais dos monumentos funerarios (incluídos os de Licurgo, Leónidas I e Pausanias I).

Cultos e divindades

As divindades femininas xogan un papel máis importante ca noutros lugares: dos 50 templos que menciona Pausanias, 34 están consagrados a deusas, das cales Atenea é a máis numerosa. Apolo ten só uns poucos templos mais a súa importancia é crucial: ten un lugar relevante en todas as grandes festas espartanas e o monumento relixioso máis importante de Laconia é o trono de Apolo de Amicles.

Outro trazo particular é o culto dedicado aos heroes da guerra de Troia. Aquiles é, segundo Anaxágoras, "honrado como un deus", e ten dous santuarios. Igualmente, venérase a Agamenón, Casandra (co nome de Alexandra), Clitemnestra, Menelao e mesmo Helena.

Esparta réndelle tamén un culto importante a Cástor e Pólux, os Dióscuros, xemelgos fillos de Zeus. A tradición di que eran orixinarios de Esparta. A súa dualidade relaciónase coa dos dous reis. Atribúenselle moitos milagres, especialmente en defensa do exército espartano (saen en campaña aos lados dos reis, representados por ánforas xemelgas).

Hércules é para Esparta tamén unha especie de heroe nacional. Dise que axudou a Tíndaro a recobrar o seu trono e atribúeselle a construción do templo de Esculapio. Os seus doce traballos represéntanse amplamente na iconografía espartana. É tipicamente a divindade dos xoves.

Sacrificios e sinais divinos

Os sacerdotes gozan dunha posición especialmente importante. Os dous reis mesmos teñen un estatuto de sacerdotes: teñen a responsabilidade dos sacrificios públicos, que son moi importantes, especialmente en tempo de guerra. Antes da partida dunha expedición, sacrifícase a Zeus Axetor, cando se pasa a fronteira, a Zeus e a Atenea, antes da batalla a Ares. O respecto dos ritos, das festas relixiosas e dos sinais divinos maniféstase en numerosas anécdotas nas que os espartanos renuncian ao combate á vista de augurios desfavorábeis ou nos terremotos.

Caracteres arcaicos

A relixión en Esparta sorprende tamén polos seus aspectos arcaicos. Sobreviven, por exemplo, cultos non antropomórficos (Boiai, en Laconia, venera un mirto baixo o nome de Artemisa. Pausanias menciona estatuas de madeira de representación basta anterior á relixión olímpica. Atópanse arcaísmos tamén nas celebracións relixiosas e en certos sacrificios.

Véxase tamén

Outros artigos

• Exército espartano