Tren

Todo comezara así

Deseño do que sería unha das primeiras locomotoras

No transporte ferroviario, un tren ( pronunciación ) consta dun ou varios vehículos (vagóns), ligados entre si e capaces de se mover sobre unha liña ferroviaria, para transportar persoas ou carga, segundo unha ruta previamente planeada. A liña normalmente está constituída polos convencionais carrís dobres, por monorraíl, ou incluso por levitación magnética. O tren pode ser puxado por unha locomotora ou por unha unidade autoalimentada.

O tren, puxado pola máquina a vapor tivo unha importancia enorme nos últimos douscentos anos. Foi sen dúbida o elemento máis importante da Revolución Industrial, permitindo o transporte das materias primas para as fábricas rápida e eficazmente e levando os produtos acabados a persoas e rexións distantes. Foi importantísima a súa contribución nas Primeira e Segunda Guerras Mundiais, levando rapidamente homes e armas onde estes máis falla facían.

Os trens enlazaron poboacións, rexións, países e continentes que ata entón estaban completamente illados ou onde podería demorar semanas ou meses para ter unha simple comunicación entre si; na agricultura, os produtos que corrían o risco de ficar nas rexións onde se producían, puideron comezar a ser despachados a grandes distancias, habendo moito menor risco da súa degradación, fomentando así o aumento das producións.

Arredor das estacións ferroviarias, naceron e creceron vilas e cidades; a construción das liñas ferroviarias empregou moitos millares de persoas, de cidades, rexións e ata de países diferentes, contribuíndo así a aproximar diferentes pobos e culturas.

A palabra tren procede do francés antigo trahiner, derivado do latín trahere, que significa "tirar".

Historia

A máquina de Richard Trevithick

O xesuíta belga Ferdinand Verbiest foi un dos precursores do tren en Pequín, ao idear en 1681 unha máquina auto-propulsora a vapor. En 1769, Joseph Cugnot, militar francés, construíu en París unha máquina a vapor para o transporte de municións.

A máquina de Nicholas Cugnot

Despois de varias tentativas infrutuosas, Richard Trevithick, enxeñeiro inglés, conseguiu en 1804, construír unha locomotora que conseguiu puxar cinco vagóns con dez toneladas de carga e setenta pasaxeiros á velocidade vertixinosa de 8 km por hora usando para o efecto carrís de ferro fundido. Esta locomotora, por ser demasiado pesada para unha liña férrea e avariarse constantemente, non tivo grande éxito.

Outro inglés, John Blenkinsop, construíu unha locomotora en 1812 que usaba dous cilindros verticais que movían dous eixos, unidos a unha roda dentada que facían accionar unha cremalleira. Esta máquina usaba tamén carrís de ferro fundido, que substituíron definitivamente aos de madeira usados ata entón. Estes trillos ou liñas de madeira foran desenvolvidos na Alemaña sobre o ano de 1550, con carruaxes puxadas por animais, principalmente por cabalos mais tamén, por veces, á forza de brazos.

Así a todo, o paso de xigante para o desenvolvemento da locomotora e por consecuencia do tren, sería dado por George Stephenson. Este inglés, mecánico nas minas de Killingworth, construíu en 1814 a súa primeira locomotora á que chamou Blucher. A Blucher, que se destinaba ao transporte dos materiais da mina, conseguiu puxar unha carga de trinta toneladas á velocidade de 6 km/h. Stephenson viría a construír a primeira liña férrea, entre Stockton e a rexión mineira de Darlington, que foi inaugurada o 27 de setembro de 1825 e tiña 61 km de lonxitude; catro anos máis tarde, chamáronno para construír a liña férrea entre Liverpool e Manchester. Nesta liña usouse unha nova locomotora, bautizada Rocket, que tiña unha nova caldeira tubular inventada polo enxeñeiro francés Marc Seguin e xa chegaba a velocidades da orde dos 30 km/hora.

A comezos do século XIX, as rodas motrices pasaron a colocarse tras da caldeira, permitindo deste xeito aumentar o diámetro das rodas e, consecuentemente, aumentando a velocidade punta. O escocés James Watt, coa introdución de varias alteracións na concepción dos motores a vapor, especialmente na separación do condensador dos cilindros, contribuíu enormemente ao desenvolvemento do ferrocarril. A partir de entón, a evolución do tren e das liñas ferroviarias tornouse imparable. A metade do século XIX xa existían moitos millares de quilómetros de vía férrea por todo o mundo: en Inglaterra, 10 000; nos EUA, 30 000. Neste último, coa colonización do Oeste americano, esta cifra atinxiu máis de 400 mil quilómetros no inicio do século XX.

TGV en Rennes

Pronto, as locomotoras pasaron do vapor á electricidade. O 31 de maio de 1879, Werner von Siemens presentou na Exposición mundial de Berlín a primeira locomotora eléctrica, pero o seu desenvolvemento só foi significativo a partir de 1890, manténdose a súa utilización ata os nosos días. O invento da locomotora eléctrica non foi pacífico: hai quen atribúe este invento tanto ao norteamericano Thomas Davenport como ao escocés Robert Davidson. A fins do século XIX, Rudolf Diesel inventou o motor de inxección a diésel e con el novas locomotoras desenvolvéronse usando esta nova tecnoloxía; tamén se crearon locomotoras que utilizaban os dous conceptos (eléctrico e diésel), sendo por iso bastante versáteis. Estas máquinas comezaron axiña a gañar terreo ás vellas locomotoras a vapor que, porén, por exemplo en Portugal, se mantiveron en activo ata 1977.

Máis recentemente, foron desenvolvidas tamén locomotoras con turbina de gas e finalmente os trens de alta velocidade, capaces de chegar aos 300 e nalgúns casos aos 400 km/h.

Maglev

O metropolitano, cuxa característica principal é facer o seu percorrido principalmente debaixo do chan, xa tiña feito a súa viaxe inaugural en Londres en 1863, movido aínda por unha locomotora a vapor, mais en 1890, coa mudanza para a enerxía eléctrica, o metropolitano tivo o seu gran desenvolvemento. Por non interferir co tránsito viario, por ser rápido e cada vez máis confortábel, o metropolitano é, hoxe en día, o medio de transporte máis popular e eficaz nas grandes cidades.

O monocarril e o tren de levitación magnética, máis coñecido por Maglev son as últimas novidades na tecnoloxía ferroviaria. Aínda que a primeira patente dun tren de levitación magnética xa se rexistrou en 1969.

Trens de pasaxeiros

Interior dun coche de pasaxeiros suburbano piso duplo Class 471 manufacturado por Škoda Holding na República Checa

Un tren de pasaxeiros inclúe vehículos que transportan pasaxeiros e moitas veces poden ser moi longos e rápidos. Pode ser unha unidade múltiple autoalimentada, ou unha combinación dunha ou máis locomotoras e un ou máis remolques sen motor coñecidos como vagóns. Os trens de pasaxeiros viaxan entre estacións ou apeadoiros, onde os pasaxeiros poden subir e desembarcar. Na maioría dos casos, os trens de pasaxeiros operan nun horario fixo e teñen dereitos de ocupación de vía superiores sobre os trens de mercadorías.

A diferenza dos trens de mercadorías, os trens de pasaxeiros deben subministrar enerxía a cada cabeza para fins como iluminación ou calefacción. Isto pódese extraer directamente do motor principal da locomotora (modificado para o efecto) ou dun xerador diésel separado na locomotora. Pódese usar un xerador separado para servizos de pasaxeiros en rutas remotas onde non sempre está dispoñible unha locomotora equipada con cabezal.

A supervisión dun tren de pasaxeiros corre a cargo do condutor, que ás veces está axudado por outros membros da tripulación como axentes de servizo ou revisores. Durante o pico de popularidade das viaxes ferroviarias de pasaxeiros norteamericanas, os trens de longa distancia levaban dous condutores: o condutor principal do tren estaba acompañado dun "condutor Pullman", encargado do persoal do coche cama.

Moitos prestixiosos servizos de trens de pasaxeiros recibiron un nome especial e algúns deles fixéronse famosos na literatura e na ficción. Algúns trens de pasaxeiros, tanto de longa distancia como de curta distancia, poden usar coches de dous niveis (dous andares) para transportar máis pasaxeiros por tren. O deseño dos coches e a seguridade xeral dos trens de pasaxeiros evolucionaron drasticamente co paso do tempo, facendo que a viaxe por ferrocarril sexa notablemente segura.

Trens de curta distancia

Tren suburbano de Mumbai

Para distancias máis curtas, moitas cidades teñen redes de trens de proximidade (tamén coñecidos como trens suburbanos) que dan servizo á cidade e aos seus suburbios. Os trens son un modo de transporte moi eficiente para facer fronte á gran demanda de tráfico nunha metrópole. En comparación co transporte por estrada, leva moita xente cunha superficie terrestre moito menor e pouca contaminación atmosférica. O ferrocarril de proximidade tamén percorre distancias máis longas en comparación cos sistemas de tránsito rápido cunha frecuencia comparativamente menor e pode compartir vías con outros trens.

Algúns vagóns poden estar dispostos para ter máis espazo de pé que asentos ou para facilitar o transporte de carros de nenos, bicicletas ou cadeiras de rodas. Algúns países teñen trens de pasaxeiros de dous andares para o seu uso en grandes urbes.

Varios operadores de trens de proximidade e suburbanos (por exemplo, Sydney Trains, NJ Transit, Paris RER) usan trens de dous andares, que ofrecen maior capacidade mesmo cando circulan menos servizos.

Ás veces, a conxestión extrema de trens de proximidade pode converterse nun problema. Por exemplo, estímase que 3,5 millóns de pasaxeiros viaxan todos os días na liña Yamanote en Toquio, coas súas 29 estacións. En comparación, o metro de Nova York transporta 5,7 millóns de pasaxeiros ao día con 472 estacións. Os coches especiais teñen bancos dobrados para proporcionar espazo de pé só durante a hora punta da mañá nesta liña. No pasado, este tren incluía dous vagóns con seis portas a cada lado para acurtar o tempo en que os pasaxeiros subían e baixaban na estación.

Os trens de pasaxeiros normalmente teñen tiradores de freo de emerxencia (ou un "cable de comunicación") que o público pode operar en caso de emerxencia (como se alguén estivese atrapado nas portas do tren). Isto fai que o tren tire do cable de emerxencia e, nalgúns casos, paren todos os trens da zona. Debido a que o cable de freo de emerxencia pode deter todos os trens da zona para deixar de provocar atrasos, calquera que faga un mal uso do freo de emerxencia é castigado con fortes multas.

Tren suburbano

Tren suburbano: presta servizo entre o centro dunha cidade e os seus arredores ou con outras cidades próximas cun gran número de persoas que viaxan a diario.

Tren metropolitano

O tren metropolitano é o sistema ferroviario de transporte masivo de pasaxeiros subterráneo ou elevado e nalgúns casos parcialmente na superficie e por carril tipo trincheira, que opera nas grandes cidades para unir diversas áreas do seu termo municipal e os seus arredores máis próximos, con alta capacidade e frecuencia, e separados doutros sistemas de transporte con pasos a desnivel.

Trens de longa distancia

Tren Shinkansen da serie 500 na estación de Kyoto

Os trens de longa distancia viaxan entre moitas cidades ou rexións dun país e ás veces cruzan varios países. A miúdo teñen un vagón comedor ou un restaurante para permitir aos pasaxeiros comer durante o curso da súa viaxe. Os trens que viaxan durante a noite tamén poden ter vagóns para durmir. Actualmente gran parte das viaxes nestas distancias de máis de 800 quilómetros realízanse por vía aérea en moitos países, mais noutros as viaxes de longa distancia por ferrocarril son populares ou ben o único xeito barato de percorrer esas distancias.

Trens de alta velocidade

Os trens de alta velocidade son trens que adoitan circular a velocidades superiores aos 200-250 km/h por liñas deseñadas para este fin. Unha das primeiras liñas desta clase inaugurouse no Xapón en 1964. Chamábase "Novo Tokaido" e unía Toquio e Osaka a unha velocidade de 240 km/h.

O tren de rodas máis rápido que circula por raís é o TGV de Francia (Train à Grande Vitesse, literalmente "tren de alta velocidade") que, en condicións de proba en 2007, alcanzou unha velocidade de 574,8 km/h, o dobre da velocidade de engalaxe dun avión Boeing 727. O TGV funciona a unha velocidade máxima de 300-320 km/h, igual que o ICE de Alemaña (Inter-City Express) e o AVE español (Alta Velocidade Española). A velocidade sostida máis alta alcanzada nunha operación programada é de 350 km/h nos sistemas ferroviarios de alta velocidade Pequín-Tianjin e Wuhan-Guangzhou na China.

Trens interurbanos

O Electric Tilt Train, o tren máis rápido de Australia, opera entre Brisbane e Rockhampton en Queensland, a unha distancia de 615 km

"Interurbano" é un termo xeral para calquera servizo ferroviario que usa trens con paradas limitadas para proporcionar viaxes rápidas de longa distancia. Os servizos interurbanos pódense dividir en tres grandes grupos:

• InterCity: empregando trens de alta velocidade para conectar cidades, obviando todas as estacións intermedias e enlazando así os principais núcleos de poboación no tempo máis rápido posible.
• Expresos: parando nalgunhas estacións intermedias entre cidades, atendendo comunidades urbanas máis grandes.
• Rexionais: para en todas as estacións intermedias entre cidades, atendendo comunidades máis pequenas ao longo da ruta.

A distinción entre os tres tipos de servizo ferroviario interurbano pode non estar clara; os trens poden funcionar como servizos InterCity entre as principais cidades e logo volver a un servizo de tren expreso (ou mesmo rexional) para chegar ás comunidades nos puntos máis afastados da viaxe. Esta práctica permite atender as comunidades marxinais do xeito máis rendible, a costa dun tempo de viaxe máis longo para aqueles que desexen viaxar á estación terminal.

Outros sistemas

Tren lixeiro en Edmonton, Canadá

Tren lixeiro

A expresión "tren lixeiro" ou "metro lixeiro" úsase ás veces para describir un sistema moderno de tranvía, a pesar de que as liñas de tren lixeiro normalmente teñen unha calzada exclusiva, máis similar ao dunha liña de ferrocarril pesado e menos ao dun tranvía. En certos casos teñen un piso alto con estacións con plataformas e circula en segmentos parcial ou totalmente segregados do tránsito vehicular, con carrís reservados, vías apartadas e nalgúns caso por túneles ou na superficie do centro da cidade. Tamén pode indicar unha forma intermedia entre un tranvía e un tren, similar a un metro, agás que pode ter pasos a nivel que normalmente están protexidos con portas. Os modernos sistemas de ferrocarril lixeiro adoitan empregar vías de ferrocarril pesado abandonadas para revitalizar as áreas desfavorecidas e os lugares reurbanizados en grandes aglomeracións e nos arredores das cidades.

Monorraíl

Monorraíl de Toquio

Os monorraís desenvolvéronse para satisfacer a demanda de tráfico mediano no transporte público en zonas urbanas. Consiste nun tren que marcha sobre un único raíl, habitualmente elevado. Os monorraís representan unha pequena parte do tráfico ferroviario. Case todos os monorraís empregan motores de indución linear.

Tren de levitación magnética

Para conseguir unha operación moito máis rápida de máis de 500 km/, investigouse a innovadora tecnoloxía "maglev" tren de levitación magnética desde principios do século XX. A tecnoloxía utiliza imáns para levitar o tren por riba da vía, reducindo a fricción e permitindo velocidades máis altas. Un primeiro prototipo mostrouse en 1913. O primeiro tren comercial maglev foi un transbordador introducido en 1984 no aeroporto de Birmingham no Reino Unido.

O tren de levitación magnética de Shanghai, aberto en 2003, é o servizo de tren comercial máis rápido de calquera tipo, que funciona a velocidades de ata 430 km/h. Este sistema aínda non se usou para rutas de tránsito colectivo entre cidades.

Trens de mercadorías

Tren de mercadorías británico

Un tren de mercadorías emprega vagóns ou vagóns de mercadorías para transportar mercadorías ou materiais (carga), e é esencialmente calquera tren que non se use para transportar pasaxeiros. Gran parte do transporte mundial de mercadorías transpórtase por tren e o sistema ferroviario dos Estados Unidos úsase principalmente para transportar mercadorías en vez de pasaxeiros.

Nas circunstancias axeitadas, o transporte de mercancías en tren é altamente económico e tamén é máis eficiente enerxeticamente que o transporte de mercadorías por estrada. O transporte ferroviario é máis económico cando se transportan mercadorías a granel e a grandes distancias, mais é menos adecuado para distancias curtas e pequenas cargas. Os movementos agregados a granel duns 32 km poden ser rendibles, mesmo permitindo custos de transbordo; prácticas modernas como a carga intermodal de colectores están dirixidas a minimizar estes custos.

A principal desvantaxe do transporte ferroviario de mercadorías é a súa falta de flexibilidade e por esta razón o ferrocarril perdeu gran parte do negocio de mercadorías pola competencia das estradas. Moitos gobernos están intentando fomentar a carga de novo nos trens debido aos beneficios que implica.

Existen moitos tipos diferentes de trens de mercadorías, que se usan para transportar unha enorme variedade de diferentes tipos de mercadorías, con varios tipos de vagóns. Un dos tipos máis comúns nos ferrocarrís modernos son os trens intermodais, onde os colectores poden ser levantados dentro e fóra do tren mediante guindastres e cargados fóra ou en camións ou buques. Nos Estados Unidos, este tipo de tren de mercadorías substituíu en gran parte ao tipo tradicional de vagón, que require que os materiais se carguen ou descarguen manualmente. En Europa, o vagón de parede corrediza tomou o relevo do vagón de mercadorías normalmente cuberto. Tamén hai moitos outros tipos de vagóns, como vagóns de "baixa carga" ou vagóns de pozo para o transporte de vehículos por estrada. Hai vagóns frigoríficos para transportar alimentos. Existen tipos sinxelos de vagóns de teito aberto para o transporte de minerais e material a granel como o carbón e camións cisterna para o transporte de líquidos e gases. Hoxe en día, con todo, a maioría do carbón e os áridos móvense en vagóns moega que se poden encher e descargar rapidamente, para permitir unha manipulación eficiente dos materiais.

Nalgúns países utilízanse trens "autovías" ou "estradas rodantes". Neste caso, os camións poden dirixirse directamente ao tren e saír de novo cando se chega ao destino final. Un sistema coma este úsase a través do Eurotúnel entre o Reino Unido e Francia e para o servizo transalpino entre Francia e Italia.

Rutas famosas en tren

Estación de tren de Santiago de Compostela

Tren de pasaxeiros británico arrastrado polo histórico Flying Scotsman

As compañías ferroviarias en ocasións dan un nome ao seu servizo de trens como estratexia de mercadotecnia para atraer máis pasaxeiros e gañar recoñecemento. O nome resérvase habitualmente para os servizos máis prestixiosos, como os trens de alta velocidade entre as grandes cidades ou para trens particularmente luxosos. Algúns nome pasaron á cultura popular, como o Orient Express escenario de filmes e obras de ficción. O Flying Scotsman, o Golden Arrow e o Royal Scot son exemplos de trens británicos famosos; o Texas Eagle e o California Zephyr son ben coñecidos nos Estados Unidos, e o Red Arrow é un celebrado coche cama ruso. Na India algúns dos servizos populares son Brindavan Express (Chennai–Bengaluru), Deccan Queen (Mumbai CST–Pune) e Flying Ranee (Mumbai Central–Surat).

Algunhas rutas coñecidas son:

• Orient Express en Europa.
• Trans-Siberiano en Rusia.
• Blue Train en Suráfrica.
• Chihuahua al Pacífico en México.
• Palace on Wheels en Rajasthan, India.
• Frontier Mail e Grand Trunk Express, India.
• The Canadian no Canadá.
• 20th Century Limited nos EUA.
• City of New Orleans nos EUA.
• California Zephyr nos EUA.
• The Indian-Pacific en Australia (traxecto longo).
• Puffing Billy e The Gulflander en Australia (traxecto turístico).
• Rheingold Express nos Países Baixos, Alemaña e Suíza, seguindo o Rhin.

Galería de imaxes

Vexa o artigo principal en Galería de imaxes de trens de Galicia

• 
  Tren na Arxentina
• 
• 
  Locomotora, Santiago de Compostela
• 
  Locomotora en Monforte de Lemos

Véxase tamén

Outros artigos

• Revolución Industrial
• Transporte
• Liña ferroviaria
• RENFE
• Máquina a vapor
• Metropolitano
• TGV
• Maglev
• Monocarril
• Locomotora
• Estacións de tren de Galicia

Bibliografía

• Glancey, Jonathan (2005). The Train. Carlton Publishing Group. ISBN 978-1-84442-345-3. 

Ligazóns externas

• Rail history^{[Ligazón morta]} (en inglés)
• Tranvía portal (en castelán)