Terraformación

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Concepción artística en catro estadios diferentes da terraformación de Marte.

Terraformación é a denominación dada ó proceso, ata o de agora teórico, de modificar a atmosfera e temperatura dun corpo celeste sólido coma un planeta, un satélite etc, ata deixalo en condicións adecuadas para soster un ecosistema confortable para os seres vivos da Terra, malia que o proceso poida chegar a ser moi lento. A posibilidade de crear unha biosfera planetaria semellante á da Terra noutro planeta aínda precisa ser desenvolvida.

A maior parte do que se sabe sobre a modificación das condicións para a vida planetaria é baseado no que observamos no noso propio mundo. Consecuentemente Marte é o candidato máis probable para as primeiras experiencias en terraformación, por ser o planeta máis parecido e máis próximo á Terra.[1] A NASA estuda maneiras de quecer o planeta e de alterar a súa atmosfera coa tecnoloxía actualmente dispoñible. Outras cuestións a debater son de índole ética, loxística, económica, política e o procedemento para alterar o ambiente doutro planeta.

Primeiras aparicións do termo[editar | editar a fonte]

O termo terraformación foi empregado por primeira vez no ano 1942 nun relato chamado "Órbita de Colisión" ("Collision Orbit")[2], de Jack Williamson[3] aínda que o concepto pódese dicir que é anterior, aparecendo varios exemplos na literatura.

Uso do termo no ámbito científico[editar | editar a fonte]

Ó longo do tempo o termo aparece en diversos libros e filmes de ficción científica, mais foi só a partir da década de 1980 que o termo pasou realmente a designar un ramo de estudo da enxeñaría planetaria.

Carl Sagan.

Carl Sagan, astrónomo e divulgador científico, suxería aplicar a enxeñaría planetaria en Venus nun artigo publicado na revista Science en 1961 titulado "O Planeta Venus" ("The Planet Venus")[4]. Consistía en diseminar na atmosfera de Venus algas que asimilasen o dióxido de carbono e reducisen o efecto invernadoiro ata obter temperaturas confortables. Posteriores descubrimentos sobre as condicións de Venus descartarían esta proposta[5].

Sagan tamén albiscou un Marte habitable para a vida humana nun artigo publicado na revista Icarus en 1973 titulado "Enxeñaría Planetaria en Marte" ("Planetary Engineering on Mars")[6]. Tres anos despois a NASA oficialmente asumiu o asunto da enxeñaría planetaria nun estudo, usando o termo "ecosíntese planetaria" ("planetary ecosynthesis")[7]. O estudo concluía que non había limitación coñecida para alterar Marte, manter vida no planeta e facelo habitable. O mesmo ano, 1976, un dos investigadores, Joel Levine, organizou a primeira conferencia sobre terraformación que naquel momento foi denominada "modelación planetaria" ("planetary modeling").

Insignia da NASA.

En marzo de 1979, o escritor e enxeñeiro da NASA James Oberg organizou o "Primeiro Coloquio sobre Terraformación", sesión especial celebrada durante a “Conferencia Científica Lunar e Planetaria” de Houston. Oberg popularizou o concepto de terraformación, que se discutira nese coloquio, no seu libro "Novos Mundos" ("New Earths") publicado en 1981[8].

En 1982 a palabra terraformación usouse para o título dun artigo; "Terraformando Marte" ("Terraforming Mars") publicado na revista Journal of the British Interplanetary Society[9] polo planetólogo Christopher McKay. O artigo argumentaba a posibilidade dunha biosfera marciana autorregulada. O uso da palabra foi dende entón o termo preferido.

En 1984, James Lovelock e Michael Allaby publicaron "Enverdecendo Marte" ("The Greening of Mars")[10]. no que se describe un novo método de quecer Marte engadindo clorofluorocarbonos (CFCs) na súa atmosfera. Motivado polo libro de Lovelock o biofísico Robert Haynes, traballando na sombra promoveu os estudos sobre terraformación, e contribuíu coa palabra ecopoiese ó seu léxico.

Robert Zubrin, fundador da Mars Society expuxo en 1991 un plan relativamente barato para unha misión marciana chamada Mars Direct, que establecería a presenza humana permanente sobre Marte e encamiñaría os esforzos a unha eventual terraformación[11].

Algunhas definicións[editar | editar a fonte]

O principal motivo para levar a cabo a terraformación é a creación dunha ecoloxía que manteña mundos adecuados para seren habitados por humanos.

Se a investigación en nanotecnoloxía e en química avanzada continúa e progresa coma ata o de agora pode ser factible terraformar planetas en séculos no canto de milenios. Por outra parte, pode ser razoable modificar os humanos (pantropía) xeneticamente para que sexan menos esixentes canto ás condicións ambientais, reducíndose o grao en que habería que terraformar novos mundos.

Non obstante, algúns investigadores cren que os hábitats espaciais serían unha forma máis económica de colonización espacial.

  • Hábitat espacial (tamén denominado colonia orbital, colonia espacial, cidade ou asentamento espacial): é unha estación espacial construída como asentamento permanente en vez de só unha estación de tránsito ou calquera outra instalación especializada.
  • Ecopoiese: palabra que provén do grego; οικος, casa, e ποιησις, produción. Ecopoiese refírese á orixe dun ecosistema. No contexto da exploración espacial, Haynes describe a ecopoiesis coma a "fabricación dun ecosistema sostible sobre un planeta actualmente sen vida, un planeta estéril". É un tipo de enxeñaría planetaria e unha das primeiras etapas de terraformación. Esta etapa primaria de creación dun ecosistema redúcese usualmente á diseminación inicial de vida microbiana[12], nun principio de tipo extremófilo.

Martyn J. Fogg en 1985 comeza a publicar algúns artigos relativos á terraformación. Tamén realiza tarefas como editor en asuntos de terraformación para The Journal of the British Interplanetary Society en 1991. No seu libro Terraforming: Engineering Planetary Environments (1995), Fogg propón as seguintes definicións respecto a distintos aspectos relacionados coa terraformación:

  • Enxeñaría planetaria: consiste na aplicación da tecnoloxía co propósito de alterar as condicións globais dun planeta.
  • Xeoenxeñaría: enxeñaría planetaria aplicada especificamente na Terra. Inclúe unicamente conceptos de macroenxeñaría que tratan sobre a alteración de parámetros globais coma o efecto invernadoiro, a composición atmosférica ou a insolación.
  • Enxeñaría astrofísica: trata de levar a cabo os procedementos ou actividades relativas a unha hipotética colonización futura nunha escala extraordinaria, coma o da enxeñaría planetaria "convencional".

Frogg tamén contempla definicións para os planetas candidatos en función do seu grao de compatibilidade para a vida humana:

  • Planeta Habitable (HP): un mundo cun ambiente o suficientemente similar ó da Terra para albergar de xeito confortable vida humana sen limitacións.
  • Planeta Biocompatible (BP): Un planeta que posúe os parámetros físicos necesarios para a prosperar na súa superficie. Inicialmente non alberga vida mais sería un mundo que podería conter unha biosfera o suficientemente complexa sen necesidade de terraformalo.
  • Planeta Sinxelo de Terraformar (ETP): Un planeta susceptible de ser biocompatible ou que podería ser habitable e permanecer nel, que aplicando técnicas de enxeñaría planetaria de pouca magnitude e cuns recursos limitados fose posible enviar unha nave ou unha misión robótica precursora.

Marte era bioloxicamente compatible cando era un planeta xove mais actualmente non entra en ningunha destas tres categorías no senso de que sería preciso empregar grandes recursos para terraformalo.

Requisitos para a terraformación[editar | editar a fonte]

Habitabilidade planetaria

Artigo principal: Habitabilidade planetaria.
Zona de habitabilidade circunestelar.

A principal premisa da astrobioloxía, segundo define a NASA, é a busca de auga líquida. A vida tal e como a coñecemos necesita auga líquida amais de elementos como carbono, nitróxeno, fósforo e xofre[13]. É precisa a presenza de auga líquida en cantidade suficiente e nas condicións óptimas para favorecer o ensamblado das moléculas orgánicas máis complexas e unha fonte de enerxía que manteña o metabolismo.

Un requisito importante para a vida é a fonte de enerxía pero a noción dun planeta habitable implica que outros moitos criterios xeofísicos, xeoquímicos e astrofísicos deban cumprirse previamente na superficie dun corpo astronómico para poder soportar vida. De particular interese é o conxunto de factores complexos, animais multicelulares ademais de organismos simples nese planeta. A investigación e a teorización sobre o asunto forma parte da ciencia planetaria e da nova disciplina da astrobioloxía.

Etapas adicionais de terraformación (Ecopoiese)

Artigo principal: Ecopoiese.

Unha vez que as condicións sexan máis favorables para a vida, podería comezar a importación das especies exóticas, empezando pola vida microbiana, nun principio de tipo extremófila. Con condicións semellantes ás da Terra, a vida vexetal tamén podería ser trasladada. Isto aceleraría a produción de osíxeno, que na teoría outorgaría ó planeta as condicións necesarias para acoller vida humana e animal.

Candidatos potenciais para a súa terraformación[editar | editar a fonte]

Terraformando Marte[editar | editar a fonte]

Marte.

Condicións previas[editar | editar a fonte]

Se o ser humano pretende que a especie persista nun futuro vindeiro será necesario que consiga asentarse noutros planetas ou satélites. Marte é o candidato máis probable para as primeiras experiencias en terraformación, por ser o planeta máis parecido e máis próximo á Terra. De feito pénsase que unha vez Marte tivo un ambiente relativamente similar ó da Terra a principios da súa historia, cunha densa atmosfera e abundante auga que foi perdendo ó longo de millóns de anos[14].

Debátese entre os científicos sobre se tan sequera sería posible terraformar Marte, ou o estable que sería o clima unha vez terraformado. É posible que nunha escala de tempo xeolóxica —decenas ou centos de millóns de anos— Marte puidese perder toda a súa auga e atmosfera de novo, posiblemente debido ós mesmos mecanismos que o levaron ó seu estado actual.

Magnetosfera terrestre

A Terra está protexida do vento solar (fluxo de partículas enerxéticas cargadas que emana do Sol) polo seu campo magnético, que desvía a maior parte desas partículas cargadas. Estas partículas destruirían a capa de ozono, que protexe a Terra dos daniños raios ultravioleta. O cálculo da perda de CO2 da atmosfera de Marte —deducido a partir da captura de ións de vento solar— dá como resultado a perda case total da súa atmosfera, consecuencia da ausencia de campo magnético neste planeta.

A magnetosfera terrestre non é única no Sistema Solar e tódolos planetas con campo magnético, Mercurio, Xúpiter, Saturno, Urano e Neptuno posúen unha magnetosfera propia. Marte ten unha moi débil magnetización superficial sen magnetosfera exterior. A ausencia dun campo magnético mais a inexistencia de actividade xeolóxica pode deberse ó tamaño de Marte, menor có da Terra, derivando no arrefriamento e solidificación do núcleo e das capas interiores do planeta, aínda que neste momento non se saben con certeza as razóns.

Con este tamaño (o seu diámetro é de 6 794,4 km) a súa densidade é inferior a da Terra. Un corpo transportado a Marte pesaría 1/3 do peso na Terra, consecuencia da pouca forza gravitacional.

Comparativa dos tamaños da Terra e Marte.

Mais perante a eventual perda paulatina da atmosfera marciana esta podería ser aprovisionada artificialmente mediante os procedementos da enxeñaría planetaria.

A atmosfera marciana é relativamente delgada, o que fai que a presión na superficie sexa moi baixa (0,6 kPa), en comparación coa da Terra (101,3 kPa).

Terraformar Marte precisaría dous grandes cambios interrelacionados: quecer o planeta e construír unha atmosfera. Unha atmosfera máis densa en dióxido de carbono e outros gases de efecto invernadoiro atraparían a radiación solar, os dous procesos reforzaríanse mutuamente.

Comp. atmosfera
de Marte
% / ppm
CO2
Nitróxeno
Argon
osíxeno
CO
Vapor de auga
Óxido nitroso
Neon
Auga pesada
Cripton
Formaldehido
Xenon
Ozono
Peróxido de hidróxeno
Metano
95,32%
2,7%
1,6%
0,13%
0,08%
0,021%
0,01%
2,5 ppm
0,85 ppm
0,3 ppm
0,13 ppm
0,08 ppm
0,03 ppm
0,018 ppm
0,01 ppm

Debido a que a atmosfera de Marte está formada principalmente por CO2, un coñecido gas de efecto invernadoiro, unha vez o planeta comezara a quentarse, derreténdose as reservas dos polos e entrando cada vez máis cantidade de CO2 na atmosfera, implicaría que o efecto invernadoiro fose aumentando progresivamente. Cada un destes dous procesos favorecería o outro, posibilitando desta maneira a terraformación.

Estratexias para a terraformación de Marte[editar | editar a fonte]

Suxeríronse múltiples posibilidades para terraformar o "planeta vermello", quérese dicir que existen varios métodos teóricos para levar a cabo a terraformación[15]. Algúns destes métodos serían:

  • Sublimación do CO2

O dióxido de carbono presente en forma de xeo no polo sur marciano e mesturado no regolito (solo), se fose sublimado a gas, que se produciría co incremento da temperatura atmosférica en tan só uns poucos graos, obteríase como consecuencia un incremento da presión atmosférica ata os 30 kPa (0,30 atm) [16], semellante á que hai no cume do monte Everest, onde a presión é de 33,7 kPa (0,333 atm). Con todo, non se conseguiría unha atmosfera respirable, mais situaríamonos por enriba do límite de Armstrong polo que non precisariamos de traxes presurizados.

O fitoplancto tamén podería transformar o CO2 disolto en osíxeno, cousa importante porque coas baixas temperaturas de Marte gran parte do dióxido de carbono disolto podería ir parar máis ó norte asolagando as fendas, segundo a lei de Henry.

  • Achegando amoníaco

O amoníaco, un potente gas de efecto invernadoiro, é posible que se fose acumulando en grandes cantidades conxelado en obxectos celestes como nos planetoides que orbitan no sistema solar exterior, sería posible trasladalo e envialo á atmosfera de Marte[17].

O amoníaco é un composto químico que consiste nunha molécula formada por un átomo de nitróxeno e tres átomos de hidróxeno (NH3), podendo actuar coma o gas inerte da atmosfera. Mantendo unha pequena chuvia de impactos sobre Marte conseguiriamos un aumento da temperatura e un incremento da masa atmosférica.

A necesidade de conseguir un gas inerte é un desafío que se terá que abordar para constituír a atmosfera. Na Terra, o nitróxeno é o principal compoñente atmosférico cun 79% do total. Marte requiriría un gas inerte similar aínda que non necesariamente en tanta cantidade.

  • Achegando hidrocarburos

Outra maneira de crear unha atmosfera en Marte podería ser importando metano ou calquera outro hidrocarburo[18], que son moi comúns na atmosfera e na superficie de Titán. O metano podería ser liberado na atmosfera marciana para producir o efecto invernadoiro.

O metano (ou outro hidrocarburo calquera) contribuiría ó incremento da presión atmosférica. A partir deste tipo de gases tamén sería posible obter auga e CO2.

CH4 + 4Fe2O3CO2 + 2H2O + 8FeO

Esta reacción tamén podería ser provocada con toda probabilidade mediante calor ou pola radiación ultravioleta que chega a Marte. Serían necesarias inmensas cantidades do produto resultante (CO2 e auga) para a fotosíntese, que sería o seguinte paso no proceso de terraformación.

  • Achegando hidróxeno

O hidróxeno podería ser achegado á atmosfera e á hidrosfera mediante enxeñaría[19]. Por exemplo o hidróxeno reacciona co óxido de ferro (III) procedente do solo marciano obténdose auga na reacción.

H2 + Fe2O3H2O + 2FeO

Dependendo do nivel de dióxido de carbono na atmosfera, a achega e a posterior reacción co hidróxeno daría como resultado auga e carbono mediante a reacción Bosch. Por outra banda, na reacción do hidróxeno co dióxido de carbono da atmosfera poderíamos obter metano e auga, mediante a reacción de Sabatier.

  • Uso de fluorocarburos

A longo prazo para poder soster a presenza humana, necesitariamos unhas condicións climáticas estables. O uso de gases de efecto invernadoiro, inclusive hexafluoruro de xofre ou halocarbonos como son os clorofluorocarbonos (CFCs) e os perfluorocarbonos (PFCs) foron suxeridos[20]. Estes gases son posiblemente a mellor opción para seren introducidos artificialmente na atmosfera marciana por teren un alto poder como gases de efecto invernadoiro, miles de veces máis potentes que o CO2. Este proceso sería relativamente pouco custoso de levar a cabo mediante o envío de foguetes espaciais que impactasen na superficie de Marte liberando a súa carga na atmosfera[21]. Esta chuvia de foguetes debería persistir durante algunhas décadas ata acadar un cambio na composición química da atmosfera do planeta vermello e que esta se volvese máis cálida.

Preténdese conseguir que sublime o CO2 dos glaciares no polo sur de Marte. Isto precisa da introdución de aproximadamente 0,3 microbares de CFCs na atmosfera marciana que equivalen a 39 millóns de m3, esta cantidade é tres veces superior á cantidade de CFCs producida na Terra entre 1972 e 1992, ano en que se detivo a súa produción[20].

Prospeccións mineralóxicas estiman a presenza de flúor elemental en gran proporción na composición de Marte, ata 32 ppm da súa masa contra as 19,2 ppm na composición da Terra. A opción de extraer minerais fluorados que servisen como fonte para obter CFCs ou PFCs está contemplada na medida en que son moito máis abundantes que na Terra. Podería conseguirse a cantidade suficiente destes compostos como para facer de Marte un planeta cunha temperatura máis morna, mais téndose constituíndo previamente unha atmosfera cunha composición semellante á da Terra por outros medios[20].

A auga en Marte[editar | editar a fonte]

Non hai probas concluíntes da existencia de auga en Marte, porén un estudo publicado en setembro de 2013 baseado en datos recollidos polo Mars Curiosity Rover conclúe que na superficie de Marte hai entre o 1,5 e o 3% de auga[22].

Nas imaxes achegadas polo Mars Reconnaissance Orbiter detectáronse gabias superficiais con tendencia descendente nas dunas do planeta con variacións estacionais[23], interpretados como indicios prometedores da presenza de auga no planeta[24].

Pódese observar tamén que nas paredes de cráteres ou en vales profundos, onde nunca incide a luz solar, certos accidentes xeográficos que semellan barrancos, formados por torrentes de auga e os depósitos de terra mais as pedras transportadas por ela. Só aparece este fenómeno nas latitudes altas do hemisferio sur.

A posibilidade de auga en Marte está condicionada por varios aspectos físicos. O punto de ebulición da auga depende da presión atmosférica, se a presión é moi baixa a auga non pode atoparse en estado líquido. Agora ben, persiste na atmosfera en estado de vapor mais en ínfimas cantidades (0,01% da composición atmosférica).

A pesar da escaseza, este vapor de auga participa nun ciclo anual. En Marte, coas condicións de presión existentes, o vapor de auga solidifica no solo, en forma de xeo, a -80 °C de temperatura. Cando a temperatura se eleva de novo por riba dese límite o xeo sublima, convértese en vapor sen pasar polo estado líquido.

Mars Reconnaissance Orbiter.

Todo parece indicar que entre os graos do solo hai auga conxelada, fenómeno que na Terra é común en rexións moi frías. Derredor de certos cráteres pódense ver unhas formacións en forma de lóbulos que se explican só admitindo que ese solo estea conxelado[25].

De feito a Mars Reconnaissance Orbiter detectou grandes glaciares enterrados que se prolongan dende os acantilados e dende as ladeiras das montañas estendéndose en ocasións ó longo de varios quilómetros[26]. Atopándose estes glaciares en latitudes máis baixas do que se agardaba nun principio. Esa mesma sonda descubriu tamén que estas extensións de terreo conxelado son máis comúns no hemisferio norte[27].

Tamén encontramos auga nos casquetes polares de Marte, que están constituídos por inmensas masas de xeo perpetuo.

Ó longo dos anos fóronse detectando numerosos indicios que suxiren a probable presenza de auga no pasado en inmensas cantidades e constatouse a presenza de minerais que poderían estar asociados coa auga na súa formación[28].

Criosfera

Os casquetes polares están formados por unha capa moi fina de xeo de CO2 (xeo seco) e talvez baixo o casquete do polo sur exista unha capa de xeo de auga. Pero en cen anos de observación este casquete xa desapareceu dúas veces por completo, mentres que o norte persistiu ó longo dese período.

Os casquetes polares mostran unha estrutura estratificada en capas que alternan xeo con distintas cantidades de po escuro.

A masa total de xeo no polo norte equivale á metade do xeo de Groenlandia e aséntase sobre unha gran depresión de terreo cuberta de xeo seco.

En xuño de 2008 a NASA afirmou que a sonda Phoenix posiblemente atopase xeo; realizando unha escavación preto do polo norte uns anacos de material sublimaron ó seren descubertos[29]. En xullo dese mesmo ano a NASA confirmou que unha das mostras de solo marciano introducida nun dos fornos TEGA (Thermal and Evolved-Gas Analyzer) contiña auga[30].

Entre os anos 1998-99 a Mars Global Surveyor da NASA detectou manchas escuras nas dunas da capa xeada do polo sur, entre as latitudes 60º e 80º. Estas manchas aparecen de forma regular tódolos anos na primavera no mesmo sitio que o ano anterior, desaparecendo a principios de inverno. A NASA considera que estas manchas son produto de erupcións frías de géisers. Cando o Sol quenta o xeo este sublima a unha profundidade máxima de 1 metro, creando unha rede de túneles horizontais alimentados con gas CO2 baixo presión. Eventualmente o gas escapa por algunha fenda no terreo arrastrando canda el partículas de area basáltica cara á superficie[31].

Casquetes polares de Marte. Animación.
Cinto de asteroides: cinto principal e troianos.

Achegando auga a Marte

Para a creación dunha atmosfera habitable en Marte é necesaria a presenza de auga; engadir calor e auga ó medio marciano é un punto crucial para facer deste planeta frío e seco un lugar apto para a vida. Existen no Sistema Solar diversos corpos celestes que poderían achegar auga a Marte en caso de ser necesario. Podemos obter auga do xeo de asteroides[32], dalgún dos satélites de Saturno[33] ou Xúpiter[34] ou de Ceres[35] situado no cinto de asteroides, que é a fonte de auga máis próxima a Marte.

O transporte de auga cara a Marte dende o planeta anano Ceres ou dende calquera das lúas anteriormente citadas sería un gran reto. En canto ós asteroides, poderían ser desviados cara a Marte provocando que impactasen contra o planeta.

Terraformando Venus[editar | editar a fonte]

A terraformación de Venus precisa dous cambios relevantes: eliminar a maior parte do dióxido de carbono da atmosfera (que constitúe o 96% da súa composición) e á vez reducir a presión na superficie planetaria duns 9 MPa, porque estas condicións vírano inhabitable. Tamén se necesita reducir a temperatura da superficie que é de 737 K (uns 464 °C). Estes dous obxectivos están profundamente interrelacionados no senso de que a temperatura extrema de Venus é debida ó efecto invernadoiro causado por unha atmosfera moi densa.

Venus é un planeta en tamaño e masa similar á Terra, adoita ser denominado "planeta irmán" ou "xemelgo" da Terra. O período orbital sideral do planeta é de 224,701 días e o período de rotación (día venusiano) é de 243,0187 días. Este último dato implica que sería moi complicado para a maioría dos seres vivos complexos da Terra adaptarse a este ritmo biolóxico; teriamos que recorrer á pantropía.

Carece de campo magnético. Pénsase que isto puido ter influído nas condicións actuais da atmosfera, o estar exposta á erosión do vento solar, provocando a perda de practicamente todo o hidróxeno. Porén, considérase que en Venus esta cuestión non é crucial para acadar a súa terraformación, podendo perdurar a atmosfera transformada durante centos de anos.

  • Creación dun parasol

Poderíase colocar un "parasol" no punto lagranxiano interno (L1) para reducir parcialmente a insolación total recibida, reducíndose a incidencia da radiación solar que afecta ó planeta venusiano[36]. Conseguiríase arrefriar así o planeta.

Outra proposta consiste na creación dun sistema de paneis reflectores[37] situados nun anel colocado cerca do punto L1 entre Venus e o Sol. Os paneis solares non se situarían perpendiculares ós raios do Sol, senón nun ángulo de 30º reflectindo a luz solar cara ó seguinte panel, minimizando o efecto dos fotóns sobre Venus.

Os paneis solares poderían cumprir unha dobre función empregándose como xeradores de enerxía solar.

A dificultade estriba en que a estrutura sería de grandes dimensións debendo ensamblarse no espazo. Ademais sería dificultoso manter no punto L1 unha estrutura tan enorme porque se comportaría como unha gran vela solar, véndose desprazada da súa posición. A posibilidade de construíla é simplemente especulativa debido a que está máis aló das posibilidades tecnolóxicas actuais.

Tamén existe a posibilidade de colocar dispositivos que rexeiten a acción dos raios solares na superficie de Venus ou na atmosfera do planeta[38].

Estes sistemas non teñen nada que ver coas condicións da atmosfera venusiana mais serven como reforzo para poder levar a cabo outros procesos.

  • Eliminación da atmosfera

A eliminación da atmosfera de Venus podería facerse empregando diversos métodos e posiblemente debendo combinar varios. Ben sexa desviando asteroides cara a Venus, de dimensións o suficientemente grandes para conseguir expulsar a atmosfera cara ó espazo exterior[39]. Construíndo un ascensor espacial que facilite a eliminación da atmosfera venusiana, complicado debido á rotación planetaria venusiana. Tamén podería facerse empregando pulsos electromagnéticos que evacuasen esa atmosfera.

Eliminar a atmosfera de forma directa cara ó espazo exterior sería moi dificultoso, sendo improbable que esta opción se contemple, polas dificultades técnicas para poder levalo a cabo.

  • Transformando a atmosfera

Outro xeito sería transformar a atmosfera de Venus facendo reaccionar o CO2 da atmosfera co magnesio ou calcio achegados externamente[40] para converter o dióxido de carbono en carbonato magnésico ou carbonato cálcico respectivamente.

Achegando artificialmente hidróxeno[37], obtido dalgunha fonte no sistema solar, reaccionaría co CO2 producíndose carbono e auga mediante a reacción Bosch. Necesitaríanse ó redor de 4•1019 kg de hidróxeno para converter completamente a atmosfera. A auga obtida no proceso cubriría o 80% respecto ó 70% que ocupa na Terra. A auga producida corresponderíase co 10% da cantidade de H2O que hai na Terra. Os océanos e sobre todo as nubes de Venus incrementarían o albedo e reflectirían maior parte da radiación solar cara ó exterior.

Comparativa dos planetas telúricos, incluíndo á Lúa.

Terraformando Europa[editar | editar a fonte]

Europa, unha lúa de Xúpiter, é unha candidata potencial para a súa terraformación. Unha das vantaxes de Europa é a presenza de auga líquida que pode ser extremadamente útil para a introdución dalgunhas formas de vida. Os problemas son numerosos; Europa atópase no medio dun gran cinto de radiación ó redor de Xúpiter[41] e unha persoa morrería ós dez minutos de pisar a superficie. Isto esixiría a construción de deflectores de radiación masiva, actualmente inviable. Por outra banda, este satélite está cuberto de xeo e debería ser quentado, ademais sería necesaria subministración de osíxeno, aínda que coa enerxía necesaria, este podería ser xerado mediante a electrólise da auga dispoñible.

Sonda Galileo a carón de Ío con Xúpiter ó fondo.

Considérase a posible existencia de vida extraterrestre no satélite Europa, o que descartaría calquera intento de terraformación para non interferir no ambiente e na evolución destas posibles formas de vida.

Sería posible que houbese vida no océano que se atopa baixo o xeo de Europa talvez sustentada nun contorno similar ó das chemineas volcánicas das dorsais oceánicas da Terra ou coma a que existe nas profundidades do lago Vostok ou na Antártida.

A misión Galileo da NASA que se enviou para estudar Xúpiter e as súas principais lúas foi destruída a propósito desintegrándoa na atmosfera xupiteriana para que non contaminase Europa[42].

Outros corpos celestes[editar | editar a fonte]

Mercurio foi suxerido coma un posible obxectivo para a colonización do sistema solar interior xunto con Marte, Venus, tamén a Lúa ou o cinto de asteroides.

Mercurio tería colonias permanentes que con total seguridade se limitarían ás rexións polares, por mor das extremas temperaturas diúrnas noutras rexións do planeta. Expedicións a outras partes do planeta sería algo viable coas medidas apropiadas.

Ceres

Outros posibles candidatos para a terraformación (só parcialmente) serían Titán, Calisto, Ganímedes, Europa, Encelado (unha lúa de Saturno) e o planeta anano Ceres. A maioría, pola contra, ten unha masa e gravidade moi pequenas para soportaren unha atmosfera por un tempo indefinido (aínda que é posible, pero non seguro, que unha atmosfera podería permanecer durante decenas de miles de anos ou ser aprovisionada). Ademais, agás a Lúa e Mercurio, moitos destes corpos celestes están moi lonxe do Sol, sendo as temperaturas extremadamente baixas.

Titán de Saturno ofrece vantaxes que outros lugares non posúen, unha presión atmosférica similar á da Terra e abundancia de nitróxeno e auga conxelada. Europa de Xúpiter, Ganímedes e Calisto tamén albergan grandes cantidades de auga conxelada.

Paraterraformación[editar | editar a fonte]

Paraterraformación baixo cúpula.

A paraterraformación ou pseudoterraformación, tamén coñecida polo concepto de "casamundo" ("worldhouse" en inglés) consiste na construción dun recinto habitable nun planeta que en último termo podería crecer ata abarcar a maioría da superficie útil do mesmo. O recinto consistiría nunha cuberta transparente colocada a un ou varios quilómetros sobre a superficie planetaria, presurizada, cunha atmosfera respirable e fixada mediante torres e cables a intervalos adecuados. Unha casamundo podería construírse usando a tecnoloxía actual.

A paraterraformación ten moitas vantaxes respecto á terraformación tradicional. Por exemplo, o investimento inicial obtén resultados inmediatos; a casamundo establécese nunha zona delimitada (como pode ser unha cidade baixo cúpula) proporcionando espazo habitable dende o primeiro momento. A paraterraformación tamén permite unha aproximación modular que pode ser axustada ás necesidades da poboación do planeta, medrando só onde sexa preciso e tan rapidamente como sexa necesario. Finalmente, a paraterraformación reduce inmensamente o espazo atmosférico que sería necesario para obter unha presión atmosférica similar á terrestre.

Desta forma, usando unha cuberta sólida nalgúns obxectos celestes, coma os asteroides, poderíase manter unha atmosfera e crear ambientes habitables que doutro xeito sería imposible. Ademais un ambiente baixo cuberta sería máis sinxelo de controlar para os humanos.

Ten o inconveniente de necesitar un grande esforzo de construción e mantemento. O custo podería ser reducido ata certo punto mediante o uso de mecanismos de produción e reparación automatizados. Unha casamundo sería máis susceptible dun fallo catastrófico no caso de rotura da cuberta, aínda que este risco podería ser limitado mediante compartimentación e outras medidas de seguridade activas. Os impactos de meteoritos son unha preocupación importante en ausencia de atmosfera externa na que se desintegrarían antes de alcanzar a superficie.

As casamundos de menor dimensión son coñecidas a miúdo como "cúpulas".

Outros aspectos relevantes[editar | editar a fonte]

A cuestión ética[editar | editar a fonte]

Existe o debate filosófico na bioloxía e na ecoloxía relativo a se terraformar outros mundos é algo moralmente correcto (ética da terraformación).

  • A prol da terraformación están científicos como Robert Zubrin, Martyn J. Fogg ou Richard L. S. Taylor entre outros que argumentan a “obriga moral da humanidade de facer do universo un lugar habitable para o ser humano tanto como fose posible”. Este argumento é un exemplo de antropocentrismo. O slogan de Taylor "estamos por enriba dos microbios" ("move over microbe" en inglés) exemplifica este punto de vista.

Os críticos argúen que o punto de vista antropocéntrico non só é xeocéntrico, senón que ademais é unha concepción curta de miras, que tende a favorecer os intereses humanos en detrimento dos ecosistemas, podendo conducir á extinción doutras formas de vida extraterrestres.

Ecocentristas como Christopher McKay recoñecen o valor intrínseco da vida e buscan preservar a existencia das formas de vida nativas. O antropocentrismo moderado incorpora a ética biocentrista, en reposta ás obxeccións descritas antes, permitindo varios graos de terraformación. James Pollack e Carl Sagan poderíanse cualificar como antropocentristas moderados.

  • En contra da terraformación, do impacto da especie humana noutros mundos, da posible interferencia coa evolución doutras formas de vida alieníxena ou de provocar a súa extinción están aqueles que consideran que ten moito máis valor preservar eses outros mundos no seu estado natural. Esta é unha concepción de tipo biocéntrico.

Os críticos, considerando que a vida na Terra será destruída en último caso (ben por impactos planetarios ou durante a fase de xigante vermella do Sol), argumentan que as especies nativas perecerán de non seren trasladas a outros lugares do espazo exterior.

A contraposición destas dúas posturas estúdase en profundidade no campo da ética medioambiental. Algúns investigadores consideran que ámbolos dous paradigmas necesitan madurar cara a unha "ética cosmocéntrica" máis complexa que incorpore o valor da vida extraterrestre (que aínda non se puido demostrar) cos valores da humanidade e de tódalas cousas no universo.

Viabilidade económica[editar | editar a fonte]

O custo inicial deste tipo de proxectos, como a terraformación planetaria, podería chegar a ser colosal. As infraestruturas para levar a cabo este tipo de empresa deberanse facer partindo de cero, sen coñecementos previos. Apenas se comezou a desenvolver a tecnoloxía necesaria alén do que é factible co financiamento actual. John Hickman apunta que case ningún dos proxectos de terraformación incorpora estratexias económicas e a maioría dos modelos teñen expectativas demasiado optimistas. O acceso ós recursos que existan no espazo podería facer viables economicamente algúns proxectos, contando con que o investimento inicial para acceder a eses recursos sería tremendo (minaría de asteroides, enerxía solar espacial, utilización de recursos in situ, bootstrapping, ascensor espacial etc.).

Viabilidade técnica[editar | editar a fonte]

Como xa indicamos, apenas se comezou a desenvolver a tecnoloxía necesaria máis aló do que é factible co financiamento actual, con todo aínda se podería levar a cabo determinada clase de empresas espaciais coa tecnoloxía que temos no presente.

Se continúan os progresos en nanotecnoloxía, en química avanzada e noutras disciplinas científicas os custos para acadar a terraformación doutros mundos iríanse reducindo paulatinamente.

Por outra banda non tódolos planetas, satélites ou asteroides serían contemplados como factibles por diversos motivos, coma os que están moi lonxe ou moi preto da súa estrela, onde non dispoñamos de auga, os que sofren altos graos de radiación etc., que fagan imposible tecnicamente a súa colonización.

Aspectos políticos[editar | editar a fonte]

Referidos á relación entre nacións como son os tratados internacionais e á posta en marcha de estratexias comúns (cooperación entre países, levar a cabo investigacións conxuntas, compartir información, repartimento de cometidos entre determinados países...), promoción das políticas espaciais (creación de institucións dedicadas ó estudo o espazo, convencións e coloquios científicos sobre o cosmos...), financiamento por parte dos estados, incentivar o investimento de capital privado etc.

A terraformación na ficción[editar | editar a fonte]

Literatura[editar | editar a fonte]

Data Título Autor Planeta/Lúa Apuntamentos
1910 «La Journée d'un Parisien au XXIe siècle»

("Un dia dun parisiense no século XXI")

Octave Béliard A Lúa A Lúa adquire paulatinamente unha atmosfera, introdúcese vexetación co propósito de converter o noso satélite nun santuario ou reserva natural, porén preténdese posibilitar ademais a colonización humana.
1927 The Last Judgment

("O Xuízo Final")

J. B. S. Haldane Venus Un ensaio que propón que a vida na Terra podería chegar ó seu fin e especula sobre a evolución da humanidade, a exploración espacial, a colonización de novos mundos e a adaptación a novos medios.
1930 Last and First Men

("A última e a primeira humanidade")

Olaf Stapledon Venus Continúa onde Haldane o deixou, esta historia futurista de Stapledon proporciónanos o primeiro relato na ficción de como Venus é modificado tras unha longa e destrutiva guerra cos habitantes orixinarios dese planeta. Stapledon imaxina un Venus orixinalmente cuberto de océanos.
1950 Farmer in the Sky

("Un labrego no firmamento")

Robert A. Heinlein Ganímedes Unha familia emigra da terra cara á lúa xupiteriana Ganímedes que está sendo terraformada. Farmer in the Sky é unha novela significativa historicamente no referente á terraformación na cultura popular por ser unha das primeiras en tratar sobre o tema de forma seria e non só como simple fantasía, retratando a terraformación con criterios científicos e matemáticos.
1951 The Sands of Mars

("As areas de Marte")

Arthur C. Clarke Marte O primeiro exemplo de terraformación marciana. Clarke propón métodos para terraformar o planeta na súa ficción, incluíndo a xeración de calor que propicie a ignición de Phobos coma un segundo Sol, provocando que medren plantas no solo de Marte e liberándose así osíxeno.
1952 The Martian Way

("A vía marciana")

Isaac Asimov Marte Terraformación de Marte usando xeo procedente dos aneis de Saturno.
1954 The Big Rain

("O diluvio")

Poul Anderson Venus Anderson considera a grande escala de tempo na que se move a enxeñaría planetaria, que é inherente a ela, e as implicacións que isto ten sobre a sociedade. Após o título The Big Rain asociouse con modelos científicos de terraformación.
1958 The Snows of Ganymede

("As neves de Ganímedes")

Poul Anderson Ganímedes Terraformando Ganímedes.
1969 Isle of the Dead

("A illa da morte")

Roger Zelazny Illyria[43] Francis Sandow é o último supervivente humano nacido no século XX que se converte nun "worldscaper", un terraformador cos poderes dun deus.
1984 Greening of Mars

("Enverdecendo Marte")

James Lovelock
Michael Allaby
Marte Unha das novelas de ciencia ficción que máis influíron na terraformación científica da actualidade. A novela explora a formación e evolución dos planetas, as orixes da vida e a biosfera terrestre. As naves espaciais son ilustradas de forma realista e os modelos de terraformación descritos auguran debates futuros respecto ás metas da terraformación.
1986
1988
Venus of Dreams
Venus of Shadows

("Venus de soños e
Venus de sombras")

Pamela Sargent Venus Terraformando Venus.
1992 Mining the Oort

("Minaría de Oort")

Frederik Pohl Marte Terraformar desviando cometas da Nube de Oort cara Marte.
1992-1999 Mars Trilogy

("Triloxía marciana")

Kim Stanley Robinson Marte Tres novelas (e unha colección de relatos curtos) proporcionan unha longa descrición da terraformación de Marte, que abarca séculos. As novelas reflicten a ciencia contemporánea así como os avances da filosofía neste campo. Tamén fai unha homenaxe á literatura de ficción relativa a Marte.
2011 Terra Formars
(テラフォーマーズ)
escrita por:
Yū Sasuga

ilustrada por:
Kenichi Tachibana

Marte Nun intento por colonizar Marte os científicos do século XXI estiveron traballando para quecer o planeta e para conseguir que os humanos puideran sobrevivir na súa superficie.
2012 2312 Kim Stanley Robinson Moitos do Sistema Solar Novela que transcorre séculos despois da acción descrita na Mars Trilogy. Céntrase nun par de personaxes nacidas en Mercurio e Titán. Na novela descríbese a vida no espazo, a colonización de lúas e asteroides ó longo do Sistema Solar, porén parte importante da trama trata da posta en marcha da terraformación de Venus.

Cine e televisión[editar | editar a fonte]

Data Título Planeta/Lúa Apuntamentos FA /
IMDb
1982

1984

Star Trek II: A Ira de Khan

Star Trek III: Na busca de Spock (USA)

Genesis O "Proxecto Genesis" é un dispositivo que permite terraformar mundos rapidamente, coa fin de convertelos en asentamentos e poder producir alimento neles. O dispositivo foi detonado na Nebulosa de Matura, como consecuencia prodúcese a creación dunha estrela e dun planeta habitable, que será coñecido co nome de planeta Genesis. [1]

[2]

1986 Aliens, O Regreso (USA) LV-426 O planetoide LV-426, que fora un mundo hostil, foi terraformado usando equipamento para procesar a súa atmosfera e facela similar á da Terra. Segundo a narración, este proceso leva décadas mais aparentemente resulta unha cousa rutineira nos asentamentos de enigmático nome "Shake n' Bake Colonies" ("Colonias Tremor + Enfornado") encargadas do proceso. A corporación "Weyland Yutani" emprega como slogan "Construíndo mundos mellores", o que nos fai pensar que a terraformación constitúe unha parte importante dos seus negocios. [3]
1988 A serie Star Trek: A próxima xeración (USA)

episodio: "Home Soil"

Velara III Desta volta o USS Enterprise ten instrucións da Federación para supervisar a terraformación da colonia en Velara III porén o planeta atópase deshabitado mais aínda permanece baixo a superficie unha forma de vida alieníxena intelixente. [4]
1990 Total Recall (USA)
("Desafío total")
Marte Os alieníxenas construíran un dispositivo para a terraformación en Marte que se fose activado permitiría abastecer de osíxeno a atmosfera, permitindo vivir ós humanos na superficie. Desafío total foi un dos primeiros filmes que describe a terraformación de Marte aínda sen ter moito rigor científico. [5]
1990 The Arrival (USA)
("A chegada")
A Terra Os alieníxenas construíron múltiples instalacións na Terra camufladas como plantas enerxéticas, que emiten gases de efecto invernadoiro na atmosfera, inducindo así o quecemento global. Planean alterar a Terra para adaptala ás súas necesidades ecolóxicas. [6]
1992

1993

A serie Red Dwarf (UK)
("Anana vermella")

episodio: "Terraform"
episodio:"Rimmerworld"

Satélite descoñecido

Planeta descoñecido

Após dunha aterraxe de emerxencia nun "satélite psíquico", a tripulación da Red Dwarf ("A Anana vermella") enfróntase a un mundo escuro transformado a partir do subconsciente de Arnold Rimmer.

Doutra vez Arnold Rimmer queda atrapado nun planeta deserto durante 600 anos. Usando "vainas xenéticas" e equipamento de terraformación crea un mundo cos seus propios clons.

[7]

[8]

1993

1995

A serie Star Trek: Espazo Profundo 9 (USA)

episodio: "Second Sight"
episodio: "Past Tense"

Varios Nun dos episodio coñecemos o doutor Gideon Seyetik, un terraformador que transformou varios planetas.

Nesta serie cítase a Venus como un planeta terraformado desa época.

[9]

[10]

1998-1999 A serie Cowboy Bebop
(o Xapón, USA, o Canadá, UK)
Moitos do Sistema Solar Describe numerosos mundos terraformados como Venus, Marte, Ganímedes, Io, Calisto ou Titán. Mais sendo os procesos de terraformación algo común no Sistema Solar, atopámonos con graos diferentes segundo o planeta ou satélite. Destacando Ganímedes e Venus polo espectacular grao de terraformación acadado. [11]
1999 A serie Futurama (USA) Marte O "planeta vermello" aparece terraformado. [12]
2000 Red Planet (USA, Australia)
("O planeta vermello")
Marte A humanidade enfróntase na Terra á forte superpoboación e á contaminación. Numerosas sondas espaciais son enviadas a Marte co ánimo de terraformalo creando unha atmosfera respirable. [13]
2000 Titan A.E. (USA) Nova Terra Unha iniciativa humana denominada "Proxecto Titán" proporciónalle á humanidade unha nave espacial capaz de crear de cero un novo planeta Terra. [14]
2000 A serie Stargate SG-1 (USA e o Canadá)

episodio: "Terra abrasada"

Descoñecidos Nun episodio descríbense os intentos dunha antiga cultura extraterrestre xa extinta de repoboar e conseguir habitar planetas empregando técnicas de terraformación. [15]
2002–03

e 2005

A serie Firefly e a súa secuela Serenity(filme) (USA) Varios S. XXVI, o planeta Terra orixinal (coñecido como “A Terra que Foi”) “esgotouse” obrigando a toda ou gran parte da humanidade a buscar novos sistemas estelares onde vivir. Nun sistema estelar novo terraformáronse (e semella que continúan a se terraformar) diversos planetas e lúas, cada un atópase nun grao distinto de terraformación. Dedúcese que estes procesos duran décadas. [16]

[17]

2006 Origin: Spirits of the Past (Xapón)
("Orixe: espíritos do pasado")
A Lúa Narra a historia de Agito, un rapaz que vive no Xapón distópico de 300 anos no futuro. Neste futuro apocalíptico a enxeñaría xenética aplicada ás árbores permitiu crear en instalacións de investigación lunares árbores resistentes a severas condición ambientais. As árbores acadaron conciencia e propagáronse polo planeta con ferocidade arrasando a maior parte da civilización. [18]
2007 Battle for Terra (USA) "Terra" Os colonizadores humanos empregaron para levar a cabo a terraformación un dispositivo capaz de transformar a atmosfera existente, tóxica para a especie humana, noutra cunha proporción de O2 / N similar á da Terra. O único dispositivo que aparentemente existe é capaz de transformar a atmosfera noutra completamente igual á terrestre. Esta tecnoloxía de conversión de gases só se aplica a escala pequena, coma a do interior da colonia, "A Arca". [19]
2008 A Serie Douctor Who (UK)

episodio: "A filla do doutor"

Messaline Nunha ocasión a TARDIS leva ó Doutor, a Donna e a Martha ó planeta Messaline, onde houbo unha guerra entre humanos e Hath, que conviviran pacificamente no pasado ata que se produciu unha disputa por mor dun dispositivo terraformador coñecido como "A Fonte", que ambos os bandos consideraban que lles pertencía. [20]
2008–2013 A serie Fringe (USA) A Terra Os futuros descendentes dos humanos modernos viaxan cara a atrás no tempo ata o ano 2015 debido á rápida diminución dos seus recursos naturais e a causa da excesiva contaminación da Terra na súa época. Os que viñeron dese futuro tan distante teñen unhas necesidades, respecto á calidade da atmosfera, diferentes ás dos humanos actuais. O seu obxectivo é cambiar a atmosfera segundo os seus requirimentos usando enormes fábricas coa capacidade de terraformación, aínda que isto implique a extinción da especie humana. [21]
2013 A serie Defiance (USA) A Terra A Terra está sometida a procesos de terraformación global destinados a replicar os requirimentos de habitabilidade dos extraterrestres. O propósito é crear un mundo novo alterando a paisaxe da Terra, producindo graves e estraños patróns climáticos, hibridando plantas e animais, substituíndoos por feroces e terroríficas criaturas. [22]
2013 Man of Steel (USA)
("O home de aceiro")
A Terra Kal-El, de Krypton (planeta moribundo a causa da perda das colleitas e do esgotamento dos recursos naturais) é enviado á Terra por seu pai, Jor-El, para fuxir da destrución do seu mundo. Tamén o malvado líder militar, o Xeneral Zod vén á Terra. Kal-El vive coma un paria, véndose obrigado a empregar os seus superpoderes para deter ó Xeneral Zod que pretende terraformar a Terra para convertela nun novo Kripton, destruíndo a vida na Terra e dándolle unha segunda oportunidade ó seu pobo. [23]
2017 A serie Star Trek: Discovery (USA)

episodio: "The War Without, The War Within"

Delta II Para saltar a Qo'noS, o planeta dos Klingon, Stamets terraforma o satélite deshabitado de clase IV do sistema Veda, Delta II, para cultivar micelios e obter unha nova colleita de esporas que permitan usar novamente o motor de esporas da nave USS Discovery. [24]

Ref.: FA e IMDb [44]

Notas[editar | editar a fonte]

  1. Lovelock, James E. (1998) Los Recursos Geológicos de Marte, El País. Consultado o 19 de abril de 2014. «Marte é tamén o único planeta terrestre do noso Sistema Solar, no que os seres humanos poderían vivir, traballar e desenvolver unha colonia autosuficiente, cun ciclo día/noite moi similar ao ritmo circadiano natural dos humanos. De feito, avaliouse científica e tecnoloxicamente a súa posible terraformación»; en castelán.
  2. Cita: "Science Fiction Citations: terraforming" Arquivado 24 de abril de 2014 en Wayback Machine., en inglés.
  3. Hai quen considera que en "Seetee Ship" (1951), titulo asinado polo mesmo autor, é onde se produce a primeira aparición do termo, por exemplo para o Oxford English Dictionary, aclaración, en inglés.
  4. Sagan, Carl (1961) "The Planet Venus", en inglés.
  5. El País "Marte, el planeta rojo teñido de azul", en castelán.
  6. Sagan, Carl (decembro, 1973) "Planetary Engineering on Mars", Entre 109 e 1010 toneladas métricas de material baixo en albedo, transportadas durante un período dun século ás capas permanentemente xeadas de Marte poderían ser capaces de transformar rapidamente as condicións do planeta cara a unhas moito máis semellantes ás da Terra. Alternativamente a introdución en Marte de plantas de cor escura que medrasen nas neves polares podería acadar o mesmo obxectivo. Resumo divulgativo.
  7. M.M. Averner; R.D. McElroy (1976).
  8. Oberg, James Edward (1981) "New Earths", en inglés.
  9. McKay, Christopher P. (outubro 1982) "Terraforming Mars", en inglés.
  10. Lovelock, James; Allaby, Michael (1984) "The Greening of Mars".
  11. Zubrin,Robert ; Wagner, Richard (1996) "The Case for Mars", en inglés.
  12. Fogg, Martyn J. (1995) "Terraforming: Engineering Planetary Environments". SAE International, Warrendale, PA.
  13. Cita: "La NASA cree que podría haber vida en los océanos de la luna Europa" Arquivado 21 de abril de 2014 en Wayback Machine. lainformación.com, Consultado o 20 de abril de 2014, en castelán.
  14. Anguita, Francisco (6/11/1996) ¿Por qué la elección del planeta rojo?, en castelán.
  15. José, Jordi; Moreno, Manuel (27/4/2006) La terraformación de otros mundos (y II), en castelán.
  16. NationalGeographic “Mars Making the New Earth”, en inglés.
  17. Cole, Dandridge M.; Cox, Donald William (1964) “Islands in Space: The Challenge of the Planetoids”.
  18. Mat Conway (2007-02-27) "Now We’re There: Terraforming Mars" Arquivado 23 de xullo de 2011 en Wayback Machine., en inglés.
  19. Johnson Space Center"Mars Atmospheric Resources" Arquivado 17 de abril de 2014 en Wayback Machine., en inglés.
  20. 20,0 20,1 20,2 Gerstell, M. F.; Francisco, J. S.; Yung, Y. L.; Boxe, C.; Aaltonee, E. T. (2001) "Keeping Mars warm with new super greenhouse gases",pdf, en inglés.
  21. Lovelock, James; Allaby, James (1984). The Greening of Mars. St. Martin's Press.
  22. Asinado por varios "Volatile, Isotope, and Organic Analysis of Martian Fines with the Mars Curiosity Rover",pdf, en inglés.
  23. El Mundo Detectan posibles corrientes de agua salada en Marte, en castelán.
  24. NASA: "Warm-Season Flows on Slope in Newton Crater", en inglés.
  25. Guerrero Teresa, "Curiosity halla indicios de un lago que pudo albergar vida microbiana", en castelán.
  26. El Mundo "Una sonda de la NASA descubre glaciares inmensos bajo la superficie de Marte", en castelán.
  27. Keith Cowing "Radar Map of Buried Mars Layers Matches Climate Cycles" Arquivado 22 de abril de 2014 en Archive.is, en inglés.
  28. noticiasdelaciencia "Más indicios de que Marte tuvo un océano en su hemisferio norte". Consultado o 22-04-2014, en castelán.
  29. NASA (19-6-2008) "Bright Chunks at Phoenix Lander's Mars Site Must Have Been Ice" Arquivado 04 de marzo de 2016 en Wayback Machine., en inglés.
  30. A fonte: "NASA Spacecraft Confirms Martian Water, Mission Extended" Arquivado 05 de agosto de 2008 en Wayback Machine.. Consultado o 22-04-2014, en inglés.
  31. Jet Propulsion Laboratory-NASA (16 de agosto de 2006) "NASA Findings Suggest Jets Bursting From Martian Ice Cap".Consultado el 22-04-2014, en inglés.
  32. El Mundo "Astrónomos de EEUU descubren por primera vez un asteroide cubierto de agua helada", en castelán.
  33. La Vanguardia "Un mar en una luna de Saturno", en castelán.
  34. La Vanguardia "Lunas de Júpiter y Saturno tienen hasta 11 veces más agua líquida que la Tierra", en castelán.
  35. El Pais "El planeta enano Ceres emite vapor", en castelán.
  36. Zubrin, Robert (1999) "Entering Space: Creating a Spacefaring Civilization".
  37. 37,0 37,1 Birch, Paul (1991), "Terraforming Venus Quickly", pdf, en inglés.
  38. Landis, Geoffrey A. (Febreiro 2003). "Colonization of Venus". Conference on Human Space Exploration, Space Technology & Applications International Forum, Albuquerque NM.
  39. Sagan, Carl (1994) "Pale Blue Dot: A Vision of the Human Future in Space".
  40. Gillett, Stephen L. (1996) "Inward Ho!" en "Islands in the Sky: Bold New Ideas for Colonizing Space" de Stanley Schmidt e Robert Zubrin.
  41. Drake,F.D.(1959) "Non-thermal microwave radiation from Jupiter" doi:10.1086/108047Bibcode: 1959AJ.....64S.329D, Astronomical Journal.
  42. BBC (setembro, 2003) "La sonda Galileo de la agencia espacial estadounidense, NASA, fue destruida". A súa destrución foi necesaria para evitar que contamine accidentalmente a lúa Europa [...] Os científicos cren que Europa [...] ten as condicións máis propicias para ter vida extraterrestre no Sistema Solar.
  43. Jet Propulsion Laboratory-NASA 1160 Illyria, en inglés.
  44. filmaffinity é unha páxina en idioma castelán.
    IMDb é unha páxina principalmente en idioma inglés.

Véxase tamén[editar | editar a fonte]

Bibliografía[editar | editar a fonte]

  • Fogg, Martyn J. (1995). Terraforming: Engineering Planetary Environments. SAE International. Warrendale, PA.

Outros artigos[editar | editar a fonte]

Ligazóns externas[editar | editar a fonte]