Sufraxio feminino no Perú

O sufraxio das mulleres no Perú aprobouse o 7 de setembro de 1956, durante o goberno de Manuel A. Odría, que promulgou a Lei Nº 12.391, que permitía as mulleres maiores de idade e alfabetizadas ter dereito a votar e ser elixidas, é dicir, o sufraxio feminino activo e pasivo. Foi o penúltimo país latinoamericano en conceder este dereito.

Antecedentes

O primeiro intento de outorgar o voto ás mulleres peruanas deuse en 1867, cando o senador feminista Celso Bambaren Ramírez tentou que ambos os sexos fosen equiparados en dereitos constitucionais na Carta Magna dese ano.

As primeiras sufraxistas peruanas xorden a finais do século XIX, entre as que destacan as escritoras María Jesús Alvarado, Zoila Aurora Cáceres, Adela Montesinos, Elvira García e García e Magda Portal. Alvarado foi a primeira peruana en expor en 1911 a igualdade de dereitos e con iso o voto feminino; isto, sumado ás súas diversas reivindicacións, condenoulle á deportación ditaminada polo goberno de Leguía.

O contexto convulsionado no que ocorre o debate polo voto municipal das mulleres, corresponde ao curto período do comandante Luís M. Sánchez Cerro. De acordo ao historiador Jorge Basadre o período que vai do derrocamento de Leguía, o 22 de agosto de 1930, ata a instalación da Xunta de Goberno presidida por Samanez Ocampo, o 3 de marzo de 1931, onde o poder presidencial cambiou cinco veces: Leguía, Ponce, Sánchez Cerro, Elías e Jiménez, é unha das etapas máis cheas de incerteza e inestabilidade na historia do Perú Republicano.

O Partido Aprista ingresa a unha etapa de clandestinidade que se prolonga ata 1945, durante a cal os seus dirixentes e militantes foron perseguidos e encarcerados. Esta agrupación política permitiu o ensaio do sufraxio feminino nunhas votacións internas, aínda que logo foi un procedemento que se rexeitou. Doutra banda, José Carlos Mariátegui acababa de morrer deixando ao Partido Socialista sen unha dirección política clara, o que se traduciu na súa postura dividida fronte ao debate sobre o dereito ao sufraxio municipal para as mulleres.

O debate constitucional de 1931-1932

O debate parlamentario para o sufraxio feminino levouse a cabo en sete sesións entre o 26 de decembro de 1931 e o 12 de xaneiro de 1932.

Plantearonse tres posicións:

• En contra do sufraxio feminino
• Sufraxio feminino restrinxido
• Sufraxio feminino irrestrictivo

O Partido Descentralista do Perú votou en contra, o Partido Aprista votou a favor do sufraxio feminino restrinxido, a Unión Revolucionario votou a favor do sufraxio feminino irrestrictivo e o Partido Socialista tivo o voto distribuído entre as tres posturas.

Ao non chegarse a un consenso sobre estas tres posturas, unha proposta alternativa que buscou conciliar “entre o principio e a realidade nacional” foi presentada polo senador Víctor Manuel Arévalo, propoñendo, da seguinte maneira, o voto facultativo para a muller nas eleccións municipais:

Tienen también derecho a sufragio, en elecciones municipales, las mujeres peruanas mayores de veinte años, las casadas o que lo hayan estado y las madres de familia, aún antes de esta edad, cuando sepan leer y escribir

Novamente remarcouse a idade e o estado civil como un elemento fundamental e finalmente, a proposta de Arévalo, gañou por 69 votos contra 3, promulgándose o artigo 86 na Constitución de 1933 que sinalaba:

Gozan del derecho de sufragio los ciudadanos que sepan leer y escribir; y en elecciones municipales, las mujeres peruanas mayores de edad (21 años) las casadas o que lo hayan estado, y las madres de familia aunque no hayan llegado a su mayoría de edad

As mulleres non puideron facer efectivo o seu dereito para votar en eleccións municipais senón ata 1963, ano no que, durante o primeiro goberno de Fernando Belaúnde Terry, levan a cabo por primeira vez en todo o Perú as eleccións municipais directas. Anteriormente era o goberno central o que designaba aos representantes edís, estendendo así a súa presenza aos gobernos locais.

Goberno de Odría

A aprobación da lei do voto feminino estaría enmarcada nun contexto de cálculo político no que Odría buscaba o apoio das mulleres para a súa candidatura nas eleccións de 1956, á súa vez, a decisión correspondería a un discurso demagóxico que respondía os seus intereses de recompoñer a súa figura paternalista como autoridade democrática, debido a que xa en case toda Latinoamérica outorgouse o voto político ás mulleres. Non facelo no Perú, ía en contra da imaxe que Odría buscaba transmitir.

Outro factor que exerceu presión desde a esfera internacional, tras a segunda guerra mundial, foron os pronunciamentos da ONU e a declaración universal dos DDHH (1948) nas que se instaba aos países membros a promover nas súas lexislaturas a igualdade de dereitos a homes e mulleres.

Con todo, a obtención do sufraxio para as mulleres non foi só obra do contexto e estratexias políticas de Odría. Aínda que os movementos polo sufraxio no Perú non foron masivos e concentráronse nos círculos de mulleres intelectuais, profesionais e académicas, as súas demandas e mobilizacións tiveron difusión en semanarios, xornais e revistas de alta circulación logrando así transcender os seus propios círculos e ter un impacto na opinión pública.

Doutra banda, unha investigación de Diana Miloslavich, dá conta con detalle, do papel relevante da igualdade nos “dous momentos máis importantes da historia por adquirir dereitos políticos fundamentais para as mulleres: os debates durante a Asemblea Constituínte de 1931 e os que precederon ao voto feminino en 1954”. Miloslavich conecta ambos os momentos como parte e continuación dun reconto histórico do sufraxio feminino no Perú.

A Lei N.º 12391

O 7 de setembro de 1955 logo de que o proxecto de lei do coronel Augusto Romero Lovo, ministro de Goberno e Policía, fóra debatido na Cámara de Deputados (o 5 e 8 de novembro de 1954 e 22 de agosto de 1955) e na Cámara de Senadores (o 19 de novembro de 1954 e 1 de setembro de 1955) en dúas lexislaturas ordinarias, aprobouse a lei  N.º 12391 de reforma constitucional que constituía na modificación dos artigos 84º, 86º e 88º. De acordo a esta modificación, as mulleres obtiveron este dereito político, pero con restricións xa que só gozarían deste dereito as mulleres que soubesen ler e escribir, tivesen máis de 21 anos ou fosen maiores de 18 anos, a condición de que estivesen casadas. Inmediatamente os partidos políticos crearon ou reactivaron os seus comités femininos.

O 9 de setembro, Odría escribiu:

El 7 del presente tuve la satisfacción patriótica de poner el cúmplase a la Ley que consagra esta reforma constitucional, dándole a la mujer toda la amplitud de sus derechos ciudadanos al igual que el hombre. Se abre así una nueva y trascendental etapa en la vida política del Perú, hecho histórico al que estará unido, para siempre, el nombre del Movimiento Restaurador de Arequipa, que he tenido el honor de iniciar y conducir.

As eleccións de 1956

Nas eleccións do 17 de xuño de 1956, votaron por primeira vez as mulleres que representaron un terzo do 1'575,741 de electores rexistrados, producíndose a segunda ampliación do corpo electoral.

Nesas eleccións as mulleres participaron como electoras, membros de mesa —titulares e suplentes— e candidatas e sendo a primeira vez que exercían o voto. Emisoras radiais como O Sol, O Pobo ou O Agostiño emitiron programas educativos electorais para  aleccionarlas no seu novo deber cívico.

Elixirían para a renovación do Executivo e Lexislativo de entre tres listas de candidatos, que estiveron liderados por Hernando de Lavalle do Movemento de Unificación Nacional, Manuel Prado Ugarteche do Movemento Democrático Pradista e Fernando Belaúnde Terry da Fronte de Mocidades Democráticas, ademais, de listas de Independentes para Representantes ao Congreso, que no caso do Departamento de Lima presentáronse tres.

As primeiras parlamentarias peruanas

As Eleccións de 1956 concluíron coa elección de Manuel Prado Ugarteche como Presidente da República e a elección de cento oitenta e dous deputados, dos cales oito foron mulleres, e de cincuenta e tres senadores, unha delas muller, Irene Silva de Santolalla. Para estas eleccións presentáronse 28 candidatas a Deputada e dúas a Senadora.

O primeiro corpo parlamentario de mulleres no Perú foi o seguinte:

1. Irene Silva de Santolalla - Senadora por Cajamarca
2. Lola Blanco Montesinos - Deputada por Áncash
3. Alicia Blanco Montesinos - Deputada por Junín
4. María Eleonora Silva y Silva - Deputada por Junín
5. María M. Colina Lozano - Deputada por La Libertad
6. Manuela C. Billinghurst López - Deputada por Lima
7. Matilde Pérez Palacio Carranza - Deputada por Lima
8. Juana M. Ubilluz de Palacios - Deputada por Loreto
9. Carlota Ramos de Santolaya - Deputada por Piura

O voto universal feminino

Finalmente, o voto universal, e con iso o voto de toda a poboación feminina, logrouse en 1979, facéndose efectivo nas eleccións xerais de 1980.

Véxase tamén

Outros artigos

• Sufraxio feminino

Ligazóns externas

• Texto e debates parlamentarios da Lei N.º 12391 na web do Congreso da República.
• Documental sobre as Primeiras Mulleres Parlamentarias do Perú (1956-1962)
• TV Perú - Sucedeu no Perú: Sufraxio feminino 1ª parte, 2ª parte, 3ª parte e 4ª parte, en YouTube.