Saltar ao contido

Síndrome de Turner

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Cinco nenas e mulleres con síndrome de Turner con pescozos anchos e orellas en posición baixa.

A síndrome de Turner xeralmente coñecida tamén como 45,X ou 45,X0,[nota 1] é un trastorno cromosómico que se dá en mulleres cuxas células teñen un só cromosoma X en vez de dous, ou perderon parcialmente un dos cromosomas X (monosomía dos cromosomas sexuais) o que causou a deleción completa ou parcial das rexións pseudoautosómicas (PAR1, PAR2) no cromosoma X afectado.[1][2][3] O normal é que as persoas teñan dous cromosomas sexuais (XX as mulleres e XY os homes). A miúdo nesta síndrome a anormalidade cromosómica está presente só nalgunhas células, e nese caso deomínase síndrome de Turner con mosaicismo.[3][4] A condición 45,X0 con mosaicismo pode ocorrer en machos ou femias,[5] pero a síndrome de Turner sen mosaicismo só ocorre en femias.[1][2] Os signos e síntomas varían entre as persoas afectadas pero adoitan incluír pregamentos na pel adicionais no pescozo, padal arqueado, orellas situadas en posición baixa, liña do pelo baixa na caluga do pescozo, estatura baixa e linfedema en mans e pés.[6] Os afectados non teñen períodos menstruais normais (amenorrea) nin glándulas mamarias a non ser que sigan unha terapia de substitución hormonal e son incapaces de reproducirse sen aplicar algunha tecnoloxía de reprodución asistida. Nesta síndrome tamén se observan queixos pequenos (micrognatia), pregamentos frouxos na pel do pescozo, pálpebras inclinadas e orellas prominentes, aínda que non todo o mundo os presenta.[6] Nesta desorde danse con máis frecuencia da normal defectos cardíacos conxénitos, diabetes tipo 2 e hipotiroidismo.[6] A maioría das persoas con síndrome de Turner teñen intelixencia normal; porén, moitas teñen problemas coa visualización espacial que poden dificultar a aprendizaxe das matemáticas.[6] A ptose (pálpebras caídas) e a perda de audición condutiva tamén ocorren máis frecuentemente que a media.[3]

A síndrome de Turner é causada por algunha destas razóns: ter un só cromosoma X (45,X), ter un cromosoma X en anel, presentar mosaicismo 45,X/46,XX, ou ter un pequeno cacho do cromosoma Y no que debería ser un cromosoma X. As persoas afectadas poden ter un total de 45 cromosomas ou non ter períodos menstruais debido á perda de xenes que controlan a función ovárica. Os seus cariotipos a miúdo mostran unha ausencia de corpos de Barr nas células debido á perda do segundo cromosoma X ou poden ter delecións Xp. Ocorre durante a formación de células reprodutoras nun dos proxenitores ou no desenvolvemento durante as primeiras divisións celulares.[7][8] Non se coñecen riscos ambientais, e a idade da nai non inflúe.[7][9] Aínda que a maioría da xente ten 46 cromosomas, as persoas coa síndrome de Turner usualmente teñen 45 en todas ou nalgunhas das células.[2] En casos de mosaicismo, os síntomas son xeralmente poucos, e hai a posibilidade de que non apareza ningún.[10] A diagnose está baseada en signos físicos e test xenéticos.[11]

Non se coñece curación para a síndrome de Turner.[12] O tratamento pode axudar a paliar os síntomas.[12] As inxeccións de hormona do crecemento humana durante a infancia poden aumentar a altura do adulto.[12] A terapia de substitución de estróxenos pode promover o desenvolvemento das mamas e cadeiras.[12] A miúdo cómpren coidados médicos para tratar outros problemas de saúde asociados á síndrome de Turner.[12]

A síndrome de Turner dáse, segundo as distintas estimacións, nunha de cada entre 2.000[13] e 5.000 femias nacidas.[14] Todas as rexións do mundo e culturas están afectadas de forma aproximadamente igual.[7] Xeralmente as persoas con síndrome de Turner teñen unha esperanza de vida máis curta, principalmente debido a problemas cardíacos e diabetes.[3] O endocrinólogo americano Henry Turner foi o primeiro en describir esta condición en 1938 e por iso leva o seu nome.[15] En 1964 determinouse que se debía a unha anormalidade cromosómica.[15]

Presentación

[editar | editar a fonte]

A síndrome de Turner está asociada a varias características físicas, como a estatura baixa, defectos cardíacos, pescozo con pregamentos, micrognatia, amenorrea e infertilidade.[16] O fenotipo da síndrome de Turner está afectado polo mosaicismo, no cal as liñas celulares cun só cromosoma X están acompañadas doutras con outras combinacións. Os individuos con mosaicismo 45,X0/46,XY poden ser fenotipicamente machos, femias ou ambiguos, mentres que os 45,X0/46,XX serán fenotipicamene femias. Os pacientes con 45,X0/46,XY non reciben o diagnóstico de síndrome de Turner se son fenotipicamente machos.[5] Arredor do 40–50 % dos casos de síndrome de Turner teñen verdadeira "monosomía X" cun cariotipo 45,X0, mentres que os restantes son mosaicos con outra liña celular, máis fecuentemente 46,XX, ou teñen outras anormalidades estruturais do cromosoma X.[17] As características clásicas da síndrome de Turner, aínda que son distintivas, poden ser máis raras do que previamene se pensaba; diagnoses accidentais, como as feitas con mostras de biobancos ou tests prenatais a nais de maior idade, atopan moitas rapazas e mulleres con poucos dos signos tradicionais da síndrome de Turner.[18][19]

Fisiolóxica

[editar | editar a fonte]

Estatura

[editar | editar a fonte]
Comparacións da estatura de mulleres con síndrome de Turner completa e en mosaico comparadas coa trisomía X e a poboación xeral.

A síndrome de Turner está asociada con ter baixa estatura. A altura media adulta das mulleres con síndrome de Turner que non recibiron terapia de hormona do crecemento é uns 20 cm máis baixa que a media das mulleres da poboación xeral.[20] O mosaicismo afecta a altura na síndrome de Turner; unha gran mostra de poboación tomada do UK Biobank atopou que as mulleres con cariotipos 45,X0 tiñan unha altura media de 145 cm, mentes que as de cariotipos 45,X0/46,XX tiñan unha media de 159 cm.[19][nota 2][21][22] A forza da asociación entre a síndrome de Turner e a estatura baixa é tal que a estatura baixa idiopática por si soa é unha indicación de diagnóstico importante.[17]

O atraso do crecemento na síndrome de Turner non empeza ao nacer; a maioría dos neonatos con esta condición teñen un peso ao nacer no extremo máis baixo do intervalo normal. A altura empeza a atrasarse na primeira parte da infancia, antes de empezar a andar, e a velocidade de crecemento retardada faise aparente xa aos 18 meses. Unha estatura marcadamente baixa faise obvia á metade da infancia. En preadolescentes e adolescentes non diagnosticados, o atraso do crecemento pode confundirse cun efecto lateral do atraso da puberdade e ser tratada incorrectamente.

A baixa estatura na síndrome de Turner e o seu oposto, a estatura alta nas condicións de polisomía dos cromosomas sexuais, como a síndrome de Klinefelter, a síndrome XYY e a trisomía X, é causada polo xene homeobox de estatura baixa dos cromosomas X e Y. A ausencia dunha copia do xene SHOX na síndrome de Turner inhibe o crecemento esquelético, resultando tanto en estatura baixa coma nun padrón distintivo de malformacións esqueléticas, como micrognatia (queixo pequeno), cubitus valgus (ángulos do antebrazo anormais), e dedos máis curtos.[23]

Cando a síndrome de Turner se diagnostica nas primeiras etapas da vida, unha terapia de hormona do crecemento pode diminuír o grao da baixa estatura.[17] O tratamento coa hormona do crecemento humana parece incrementar a altura adulta esperada en aproximadamente 7 cm desde a norma esperada sen tratamento de 142 cm–147 cm.[23][24][nota 3][25] Os efectos da terapia de hormona do crecemento son os máximos durante o primeiro ano de tratamento e van decrecendo co tempo.[26] Nalgúns casos, pode usarse a oxandrolona, un esteroide cun efecto masculinizante relativamente leve, xunto coa hormona do crecemento. A adición de oxandrolona a un réxime de tratamento de síndrome de Turner engade arredor de 2 cm máis á altura final.[24][27] A oxandrolona utilízase con especial frecuencia en rapazas diagnosticadas nun momento máis tardío do seu período de crecemento, debido ao reducido impacto da hormona do crecemento administrada soa nesta poboación. Porén, o uso de oxandrolona ten o risco de atrasar o desenvolvemento das mamas, facer máis grave a voz, incrementar o pelo corporal, ou ter clitoromegalia (macroclítoris).[17]

Características físicas

[editar | editar a fonte]
Nena con síndrome de Turner.

Ademais da estatura baixa, a síndrome de Turner está asociada con varias características físicas. Entre estas están os pescozos curtos e con pregamentos, liña do cabelo baixa, queixo pequeno e mandíbula baixa, padal arqueado e peito ancho con mamilas moi separadas.[28] O linfedema (inchamento por acumulación de líquidos) das mans e pés é común ao nacer e ás veces é persistente durante a vida.[29]

Varias manifestacións externas da síndrome de Turner afectan os membros, mans e pés. O linfedema ao nacer é unha característica clásica da síndrome; aínda que normalmente desaparece na primeira etapa da infancia, a recorrencia na vida posterior é frecuente, a miúdo sen causa aparente. Os casos nos que o cromosoma X retido se herdou da nai presentan con máis frecuencia linfedema que nos que este procede do pai. Como consecuencia dos efectos do linfedema na anatomía das uñas, as femias con síndrome de Turner frecuentemente teñen uñas pequenas, hipoplásticas e con bordos que crecen para arriba. Os seus dedos son máis curtos e as mans son anchas. Os pés son máis grosos e inchados.[30] Unha característica frecuente son os ósos metacarpianos acurtados, especialmente o cuarto metacarpiano.[31] A forma do corpo dos individuos coa síndrome adoita ser ancha, baixa e robusta, xa que a deficiencia de crecemento é máis pronunciada na lonxitude dos ósos que na súa anchura. A escoliose é común nesta síndrome, e obsérvase nun 40 % das rapazas non tratadas con hormona do crecemento.[32]

Entre as características faciais asociadas coa síndrome de Turner están: orellas amplas e prominentes, liña do cabelo baixa na caluga do pescozo, un pescozo con pregamentos, queixo pequeno con maloclusión dental e fisuras palpebrais inclinadas para abaixo (a abertura entre as pálpebras). Isto pénsase que está relacionado co linfedema durante o período fetal, concretamente á presenza e resorción de exceso de fluídos na cabeza e rexión do pescozo.[17] Os pregamentos no pescozo son un trazo especialmente distintivo, que permiten moitas diagnoses neonatais.[33] A etioloxía subxacente dos pregamentos do pescozo está relacionada con problemas co fluxo sanguíneo prenatal, e mesmo na poboación sen síndrome de Turner ten grandes consecuencias para a saúde; a taxa de enfermidades cardíacas conxénitas nas persoas con pregamentos no pescozo é 150 veces maior que na poboación xeral, mentres que esta característica está asociada cunha redución da estatura e problemas menores no desenvolvemento.[30] Nalgunhas mulleres con síndrome de Turner obsérvase unha formación prematura de engurras na face.[17] O acne é menos común nas adolescentes e mulleres con síndrome de Turner, aínda que as razóns non están claras.[32]

Unha nena con síndrome de Turner. Nótese o pecho ancho e o queixo pequeno.

Outras características físicas conectadas con esta condición inclúen pestanas longas, ás veces incluíndo un conxunto adicional de pestanas, e dermatoglifos (debuxos das pegadas dactilares) pouco usuais. Algunhas mulleres con síndrome de Turner informan que non son capaces de crear contrasinais baseados en pegadas dactilares para acceder a dispositivos debido aos seus dermatoglifos hipoplásticos.[17] As pegadas dactilares pouco usuais son comúns noutras anomalías cromosómicas como a síndrome de Down.[34] e no caso da síndrome de Turner poden ser unha consecuencia do linfedema fetal.[17] As cicatrices queloides, ou cicatrices hipertróficas elevadas que crecen alén dos límites da ferida orixinal, están potencialmente asociadas coa síndrome de Turner; porén, a asociación foi pouco investigada. Aínda que a asesoría médica tradicional sobre o asunto recomenda ser precavido á hora de decidirse a facer procedementos como a perforación de orellas debido ao risco de que se formen graves cicatrices, as consecuencias reais non están claras. Os queloides na síndrome de Turner son particularmente frecuentes despois de procedementos cirúrxicos para reducir os pregamentos no pescozo.[17][30] A síndrome de Turner foi asociada con padróns pouco comúns de crecemento do cabelo, como as petadas de cabelos curtos e longos. O pelo pubiano e axilar adoita ser escaso, mentres que os pelos de brazos e pernas adoitan ser grosos. Aínda que o pelo axilar é reducido en cantidade e grosor, o padrón da súa implantación na pel é máis parecido ao dos homes que o das mulleres.[32]

Cardíaca

[editar | editar a fonte]
A válvula aórtica bicúspide (o normal é que fose tricúspide).

Aproximadamente a metade dos individuos con síndrome de Turner teñen defectos cardíacos conxénitos. Os defectos cardíacos conxénitos asociados coa síndrome de Turner inclúen as válvulas aórticas bicúspides (30 %, que normalmente deberían ser tricúspides), a coartación aórtica (15 %, aorta estreita), e anormalidades nas arterias da cabeza e pescozo.[17] Unha complicación rara pero potencialmente mortal dos defectos cardíacos na síndrome de Turner é a disección aórtica, na cal a capa interna da aorta está desgarrada. A disección aórtica é seis veces máis común nas mulleres coa síndrome de Turner que na poboación xeral e explica o 8 % de todos os falecementos na síndrome. O risco increméntase substancialmente en individuos con válvulas aórticas anormais (bicúspides en vez de tricúspides), que constitúen o 95 % dos pacientes con disección aórtica comparados co 30 % de todo os pacientes de síndrome de Turner, e con coartación da aorta, que son o 90 % e o 15 %, respectivamente.[35]

A enfermidade das arterias coronarias comeza máis cedo na vida das mulleres coa síndrome de Turner comparada cos controis, e a mortalidade por episodios cardíacos aumenta. Isto pénsase que depende en parte da relación entre a síndrome de Turner e a obesidade; as mulleres con síndrome de Turner teñen unha maior porcentaxe de graxa corporal para o seu peso que as mulleres control, e a súa estatura baixa fai que o control do peso sexa máis difícil. Aínda que adoita pensarse que a enfermidade da arteria coronaria é unha doenza de adultos máis vellos, as mulleres novas con síndrome de Turner teñen máis probabilidade de desenvolver a doenza que as que son 46,XX. As recomendacións de tratamento para mulleres coa síndrome e enfermidade das arterias coronarias son as que se fan para a poboación xeral, pero como na síndrome de Turner aumenta o rrisco de ter diabetes tipo 2, as mulleres con resistencia á insulina deben sopesar os beneficios do traamento profiláctico ou temperán con estatinas cos riscos da diabetes tipo 2.[17]

Medicina interna

[editar | editar a fonte]

A síndrome de Turner está asociada cunha ampla variedade de consideracións sobre a saúde, como problemas hepáticos e renais, obesidade, diabetes e hipertensión arterial.[17] A disfunción hepática é común en mulleres con síndrome de Turner, e un 50–80 % delas teñen os encimas hepáticos elevados.[36] A enfermidade do fígado graxo non alcohólico aumenta en frecuencia na síndrome de Turner, probablemente relacionado en parte con asociacións de ambas as condicións coa obesidade. As doenzas vasculares hepáticas tamén se dan na síndrome como un aspecto dos amplos efectos vasculares, aórticos e cardíacos da síndrome de Turner. A colanxite biliar primaria é máis común en mulleres 45,X0 que nas 46,XX. Existe unha asociación pouco clara entre a terapia de substitución de estróxenos e a disfunción hepática na síndrome de Turner; algúns estudos indican que a terapia de estróxenos empeora ditas condicións, mentres que outros supoñen unha mellora.[37]

Uréter duplicado.

Ás veces obsérvanse na síndrome de Turner problemas renais, como o ril en ferradura.[36] O ril en ferradura, no cal os riles se fusionan tomando forma de U, aparece en arredor do 10 % dos casos de síndrome de Turner comparados con menos do 0,5% na poboación xeral. A ausencia dun ril obsérvase no 5 % dos individuos coa síndrome de Turner, comparados co 0,1% da poboación. Pode aparecer un uréter duplicado, onde dous uréteres drenan un só ril, no 20–30 % da poboación con síndrome de Turner. As malformacións de riles (ril en ferradura, etc.) na síndrome de Turner poden ser máis comúns en mosaicismos que no cariotipo completo 45,X.[38] As complicacións graves das anomalías renais asociadas coa sindrome de Turner son raras, aínda que hai algún risco de problemas como a uropatía obstrutiva, no que o fluxo de urina dos riles está bloqueado.[17]

As mulleres con síndrome de Turner teñen máis probabilidade que a media de teren unha presión arterial alta; un 60 % das mulleres teñen a condición de hipertensas. A hipertensión diastólica illada a miúdo precede a hipertensión sistólica nesta condición e poden desenvolvela a unha idade nova. Os tratamentos para a hipertensión na síndrome de Turner son os mesmos que para a poboación xeral.[17]

Aproximadamente o 25–80 % das mulleres con síndrome de Turner teñen algún nivel de resistencia á insulina, e unha minoría desenvolve diabetes tipo 2. O risco de diabetes na síndrome de Turner varía segundo o cariotipo e parece aumentar con delecións específicas do brazo curto do cromsoma X (Xp). Un estudo atopou que mentres que unha porcentaxe relativamente baixa (9 %) de mulleres con delecións no Xq (branzo longo) tiñan diabetes tipo 2, o 18 % das que tiñan os cariotipos completos 45,X0 tamén, así como o 23 % das que presentban delecións en Xp. O 43 % das mulleres con isocromosoma Xq, que tanto carecían de brazo curto do cromosoma coma tiñan unha copia adicional do brazo longo, desenvolvían diabetes tipo 2.[36] Aínda que parte do risco de diabetes na síndrome de Turner está en función do control do peso, outra parte é independente del; as mulleres con idade e peso correspondentes sen insuficiencia ovárica non-Turner teñen un risco de diabetes máis baixo que na síndrome de Turner. O tratamento con hormona de crecemento xoga un papel pouco claro no risco de diabetes, igual que a suplementación de estróxenos.[17]

A asociación entre a síndrome de Turner e outras doenzas, como o cancro, non está clara. En conxunto, as mulleres con síndrome de Turner non parecen ter máis pobabilidade de desenvolver cancro que as mulleres con cariotipos 46,XX, pero o padrón específico de cales cancros teñen maior risco parece diferir. O risco de cancro de mama parece menor na síndrome de Turner que nas mulleres control, quizais debido á diminución do niveis de estróxenos. En nenas con síndrome de Turner rexistrouse o neuroblastoma, un cancro que aparece na infancia. Os tumores do sistma nervioso, tanto no sistema nervioso central coma no periférico, están sobrerrepresentados entre os cancros da síndrome de Turner.[17] Ademais, aproximadamente o 5,5 % das persoas con síndrome de Turner teñen un cromosoma marcador supernumerario pequeno (sSMC) extra anormal que consiste nunha parte do cromosoma Y. Este cromosoma Y parcial que porta un sSMC pode incluír o xene SRY localizado no brazo p do cromosoma Y na banda 11,2 (denotado como Yp11.2). Este xene codifica a proteína factor de determinación testicular (tamén coñecido como proteína Y da rexión determinante do sexo). Os individuos con síndrome de Turner con sSMC que contén o xene SRY teñen un claro aumento do risco de desenvolver neoplasmas do tecido gonadal como os gonadoblastomas e seminomas in situ (tamén denominados disxerminomas para indicar que este tumor ten a patoloxía do tumor testicular seminoma, pero desenvólvese nos ovarios[39]). Nun estudo, atopouse durante a cirurxía preventiva en 34 nenas con síndrome de Turner sen clara evidencia destes tumores, que tiñan gonadoblastoma (7 casos), disxerminoma (1 caso), ou neoplasma gonaldal insitu non específico (1 caso).[40] As nenas con síndrome de Turner con sSMC teñen, por outra parte, as características típicas da síndrome de Turner excepto unha minoría que tamén tiña hirsutismo e/ou agrandamento clitoral.[41] Recomendouse a extirpación cirúrxica das gónadas para eliminar a ameaza que supón o desenvolvemento destes neoplasms asociados ao sSMC.[41][42][43] As persoas con síndrome de Turner cun sSMC que carecen de xene SRY non teñen un maior risco de desenvolver estes cancros.[41][40]

Sensorial

[editar | editar a fonte]

A perda de audición é común na síndrome de Turner. Aínda que no nacemento a audición é normal, as frecuentes infeccións do oído medio que teñen na infancia, poden causar unha perda auditiva condutiva permanente ou xordeira. Na etapa adulta, a perda auditiva sensorial ocorre máis a miúdo que en mulleres 46,XX en idades máis xoves; aínda que difiren nos limiares da perda de audición, o que fai difícil comparar os estudos; nas mulleres adultas máis novas con síndrome de Turner atópanse rutineiramente taxas desproporcionadas de perda de audición, e ás veces ata a metade das mulleres con vinte e tantos ou trinta e tantos anos teñen dificultades para oír ben.[44] Esta perda de audición é progresiva; aos 40 anos de idade, as mulleres con síndrome de Turner teñen unha perda auditiva equivalente á que se observa en mulleres 46,XX de 60 anos, como media.[45] Estudos de cohortes implican que a perda de audición pode ser máis común en mulleres que tamén teñen síndrome metabólica.[46] A alta prevalencia da perda auditiva sensoneural na síndrome de Turner parece estar relacionada coa deficiencia de SHOX.[23]

A frecuencia dos trastornos oculares e visuais tamén se incrementa na síndrome de Turner. Máis da metade dos individuos con síndrome de Turner teñen algunha forma de trastorno ocular. Isto pode ser unha consecuencia de que xenes do cromosoma X compartan funcións no desenvolvemento do ovario e o visual.[47] Case a metade dos casos teñen hipermetropía ou miopía, xeralmente leve. O estrabismo, ou aliñamento incorrecto dos ollos, dáse en aredor dun quinto a un terzo das raparigas con síndrome de Turner. Igual que o estrabismo orixinado fóra do contexto da síndrome de Turner, pode tratarse con lentes, parches, ou corrección cirúrxica. A esotropía, na cal o ollo xira cara a dentro, é máis común que a exotropía, onde xira cara a fóra.[47][48] A ptose, ou pálpebras caídas, é unha manifestación facial común na síndrome de Turner; xeralmente non ten un efecto apreciable sobre a vision, mais os casos graves poden limitar o panorama visual e requiren corrección cirúrxica.[47] A taxa de cegueira ás cores vermello-verde na síndrome de Turner é do 8 %, a mesma que en machos XY. Isto débese a que a cegueira para esas cores é unha condición recesiva ligada ao X; en persoas cun só cromosoma X, tanto en machos normais coma en femias con síndrome de Turner, só cómpre ter un X mutado da maneira requirida para ter os síntomas. A cegueira ás cores vermello-verde pode ser subdiagnosticada no contexto da síndrome de Turner, xa que a rareza da condición en femias reduce a probabilidade de detección en cribados, e os médicos poden non establecer a conexión entre o cariotipo de síndrome de Turner e o incremento do risco por riba da liña de base feminina.[48]

Autoimmune

[editar | editar a fonte]

As mulleres con síndrome de Turner teñen unha probabilidade dúas ou tres veces maior de desenvolver trastornos autoinmunes que a poboación xeral. Trastornos autoinmunes específicos ligados á síndrome de Turner inclúen a enfermidade de Hashimoto, o vitíligo, a psoríase, a artrite psoriática, a alopecia, a diabetes tipo 2 e a enfermidade celíaca. A diabetes tipo I, producida cando o sistema inmunitario ataca as células beta do páncreas, é un trastorno autoinmune importante e é moito máis común en femias con síndrome de Turner que nas femias 46,XX e 47,XXX na maioría dos casos.[32] A doenza inflamatoria intestinal é tamén común.[49][50]

A enfermidade tiroide é común na síndrome de Turner. O hipotiroidismo é frecuente; o 30–50 % das mulleres con síndrome de Turner teñen a enfermidade de Hashimoto, na cal a glándula tiroide é destruída lentamente por unha reacción autoimmune do sistema inmunitario. Aos 50 anos de idade, a metade das mulleres con síndrome de Turner teñen un hipotiroidismo subclínico ou clínico.[50] O hipertiroidismo e a enfermidade de Graves tamén son máis prevalentes, aínda que máis modestamente. A presentación da síndrome de Turner do hipertiroidismo é como na poboación xeral, mentres que a presentación do hipotiroidismo con frecuencia é atípica, cunha presentación temperán leve pero cunha progresión máis grave.[51] As mulleres con isocromosoma Xq é máis probable que desenvolvan a enfermidade tiroidea autoinmune que as mulleres con outras formas de síndrome de Turner.[50]

O risco de ter a síndrome do colon irritable increméntase multiplicándose por cinco na síndrome de Turner, e o da colite ulcerosa multiplícase por catro. A frecuencia da enfermidade celíaca tamén aumenta, e arredor do 4–8 % dos pacientes de síndrome de Turner teñen enfermidade celíaca comórbida comparados co 0,5–1 % da poboación xeral. A diagnose desas condicións é difícil debido aos seus síntomas temperáns non específicos. No contexto da síndrome de Turner, a diagnose pode non realizarse especialmente debido ao atraso do crecemento; tales condicións causan un atraso do crecemento e desenvolvemento cando o comezo é na infancia, pero as nenas con síndrome de Turner xa teñen ese atraso, e os síntomas poden ser pasados por alto e adscritos á condición orixinal.[49]

A alopecia areata ou perda recorrente de cabelo en áreas irregulares, é tres veces máis común na síndrome de Turner que na poboación xeral. A alopecia no contexto da síndrome de Turner con frecuencia é resistente ao tratamento, o que tamén se observa noutras aneuploidías cromosómicas, como a síndrome de Down. A psoríase é común na síndrome de Turner, aínda que a prevalencia precisa non está clara. A psoríase na síndromde de Turner pode estar relacionada co tratamento con hormona do crecemento, xa que se informou que a psoríase pode ser un efecto lateral de ditas terapias en pacientes sen o cariotipo. A psoríase pode progresar a artrite psoriática, e esta progresión pode ser máis común na síndrome de Turner. Informouse de casos de vitíligo en conxunción coa síndrome de Turner, mais o risco non está claro e pode ser un efecto lateral do aumento da atención clínica ás doenzas autoinmunes nesta poboación.[32]

Puberdade

[editar | editar a fonte]
Histopatoloxía de preparacións de tecido ovárico con síndrome de Turner en mosaico (A e B) e completo (C).

A puberdade atrásase ou está ausente na síndrome de Turner. Unha revisión da literatura científica de 2019 atopou que o 13 % das mulleres con cariotipo 45,X0 podían experimentar telarca (desenvolvemento das mamas) espontánea, mentres que o 9 % tería unha menarquia (comezo da menstruación) espontánea. Estas cifras eran maiores en mulleres con síndrome de Turner en mosaico; o 63 % con cariotipos 45,X0/46,XX experimentaba telarquia espontánea e o 39 % menarquia espontánea, mentes que o 88 % con 45,X0/47,XXX (con presenza dunha liña celular con trisomía X) experimentaban telarquia espontánea e o 66 % menarquia espontánea. Inesperadamente, mulleres con células co cromosoma Y tamén tiñan maiores taxas de telarquia e menarquia comparadas coas da liña base 45,X, chegando ao 41 % e 19 %, respectivamente. Porén, nos datos desta revisión estaban incluídas poucas mulleres con trisomía X ou liñas celulares con cromosoma Y, o que impide a extrapolación dos resultados.[52] o 6 % das mulleres con síndrome de Turner tiñan ciclo menstrual regular; o resto experimentaba amenorrea primaria ou secundaria ou outras disfuncións menstruais.[53]:84

En rapazas con síndrome de Turner que non experimentan unha puberdade espontánea, utilízase o estróxeno exóxeno para inducir e manter a feminización. Recoméndase que a terapia de substitución de estróxenos empece aproximadamente á idade de 11 ou 12 anos, aínda que algúns proxenitores prefiren atrasar a indución da puberdade en rapazas con baixa preparación social e emocional. A dose de estróxenos na puberdade inducida comeza no 10 % do nivel de extróxenos dos adultos e é incrementada constantemente en intervalos de seis meses, atinxíndose a dose adulta dous ou tres anos despois do comezo do tratamento. A substitución de estróxenos pode interferir coa terapia da hormona do crecemento, debido aos efectos dos estróxenos sobre as placas de crecemento óseo; os individuos deben sopesar as súas preferencias sobre ter unha altura máis alta fronte a unha maior feminización.[53]:97–103

Fertilidade

[editar | editar a fonte]

As mulleres con síndrome de Turner teñen un risco extremo de ter insuficiencia ovárica primaria e infertilidade. Aínda que aproximadamenre o 70–80 % non teñen un desenvolvemento espontáneo puberal e o 90 % sofren amenorrea primaria, as restantes poden posuír folículos ováricos pequenos residuais ao naceren ou na primeira etapa da infancia.[54]

Ao comezo da xestación, os fetos con síndrome de Turner teñen un número normal de gametos nos seus ovarios en desenvolvemento, pero eses empezan a decrecer rapidamente xa ás 18 semanas de embarazo; no momento do nacemento, as nenas coa condición teñen contaxes foliculares marcadamente reducidas.[55] As mulleres con síndrome de Turner que desexan ter fillos pero son incapaces de concibir cos seus propios ovocitos teñen as opcións da adopción ou dun embarazo con doazón de óvulos; esta última opción ten un éxito comparable á do mesmo procedemento realizado en mulleres con cariotipos 46,XX.[17]

O embarazo na síndrome de Turner ten un alto risco inherente; a taxa de morte da nai é do 2 %.[56]

Normalmente, úsase a terapia de substitución de estróxenos para estimular o crecemento das características sexuais secundarias no momento en que debería comezar a puberdade. Aínda que moi poucas mulleres con síndrome de Turner menstrúan espontaneamente, a terapia de estróxenos require unha escamación regular do recubrimento endometrial uterino ("sangrado de retirada") para impedir o seu sobrecrecemento. O sangrado de retirada (producido cando se deixa de tomar ou retira a hormona) pode inducirse mensualmente, igual que se fose unha menstruación, ou menos a miúdo, xeralmente cada tres meses, se a paciente o desexa. A terapia de estróxenos non fai que unha muller con ovarios non funcionais sexa fértil, pero xoga un importante papel na reprodución asistida; a saúde do útero debe manterse con estróxenos se unha muller con síndrome de Turner elixible para o tratamento desexa recorrer á fecundación in vitro (usando ovocitos doados).[Cómpre referencia]

Recoméndase a ganadectomía especialmente en casos de síndrome de Turner en mosaico que conteñen liñas celulares co cromosoma Y (por exemplo, 45,X/46,XY) debido ao risco de desenvolvemento de tumores malignos de ovario (o máis común é o gonadoblastoma).[57][58] A síndrome de Turner caracterízase por amenorreas primairas, insuficiencia ovárica prematura (hipogonadismo hipergonadotrópico), disxenesia gonadal e infertilidade (porén, a tecnoloxía (especialmente a doazón de ovocitos) proporciona a oportunidade de embarazo nestes pacientes). É típica a imposibilidade de desenvolver as características sexuais secundarias (infantilismo sexual).[Cómpre referencia]

Cognitiva

[editar | editar a fonte]

Neurodesenvolvemento

[editar | editar a fonte]

Os individuos con síndrome de Turner teñen unha intelixencia normal. o CI verbal é normalmene máis alto que o CI de rendemento; unha revisión de trece estudos atopou un CI verbal medio de 101 comparado cun CI de rendemento medio de 89.[59]

As persosas con síndrome de Turner mostran ser relativamente bos en habilidades verbais, pero poden ser máis débiles en habilidades non verbais, particularmente en habilidades aritméticas, e visoespaciais selectas, e na rapidez de procesamento. Teñen dificultades co sentido da dirección, visualización de formas tridimensionais, propiedades de formas e simetría e poden ter discalculia.[60] A síndrome de Turner non causa normalmente unha discapacidade intelectual ou dificultades na cognición. Porén, as dificultades de aprendizaxe son comúns nas mulleres con síndrome de Turner, especialmente unha dificultde especial para percibiren as relacións espaciais, como o trastorno de aprendizaxe non verbal. Isto pode manifestarse tamén como unha dificultade co control motor ou coas matemáticas.[61] Aínda que non é corrixible, na maioría dos casos non causa dificultade na vida diaria. A maioría dos pacientes de síndrome de Turner adultos teñen emprego e levan vidas produtivas.

Ademais, unha rara varidade da síndrome de Turner, coñecida como "síndrome Turner de X en anel", ten un 60 % de asociación coa discapacidade intelectual[Cómpre referencia]. Esta variedade supón arredor do 2–4 % de todos os casos de síndromde de Turner.[62]

Psicolóxica

[editar | editar a fonte]

As dificultades sociais parecen ser unha área de vulnerabilidade para as nenas con síndrome de Turner.[63] O asesoramento dos individuos afectados e as súas familias sobre a necesidade de ser coidadoso co desenvolvemento das habilidades e relacións sociais pode ser útil para mellorar a adaptación social. As mulleres con síndrome de Turner poden experimentaar resultados psicosociais adversoss que poden mellorarse coa intervención temperá e a provisión de coidados psicolóxicos e psiquiátircos axeitados. Aínda que a síndrome de Turner constitúe unha condición médica crónica, con posibles complicacións físicas, sociais e psicolóxicas na vida dunha muller, a terapia hormonal e de substitución de estróxenos, e a reprodución asistida, son tratamentos que poden ser útiles para pacientes de síndrome de Turner e melloran a súa calidade de vida.[64] As investigacións realizadas mostran unha posible asociación entre a idade no momento da diagnose e un aumento do uso de substancias e síntomas depresivos.[65]

Prenatal

[editar | editar a fonte]

Malia a excelente prognose posnatal, pénsase que o 99 % das concepcións con síndrome de Turner acaban en aborto espontáneo ou nacemento morto, e o 15 % de todos os abortos espontáneos teñen o cariotipo 45,X.[66][67] Entre os casos que son detectados por aminiocenteses de rutina ou biopsia de vilosidades coriónicas, un estudo atopou que a prevalencia de síndrome de Turner entre os embarazos testados era de 5,58 e 13,3 veces máis alto, respectivamente, que entre os neonatos vivos nunha poboación similar.[68]

Causa

[editar | editar a fonte]

A síndrome de Turner é causada pola perda completa ou ausencia parcial dunha copia do cromosoma X en todas as células ou nalgunhas delas. As células anormais poden ter só un cromosomas X (monosomía) (45,X) ou poden estar afectadas por algún dos varios tipos de monosomía parcial, como a deleción do brazo curto (brazo p) dun cromosoma X (46,X,del(Xp)) ou a presenza dun isocromosoma con dous brazos q (46,X,i(Xq))[69] A síndrome de Turner ten características distintas ás normais debido á falta das rexións pseudoautosómicas, que non están normalmente afectadas pola inactivación do X.[3] En individuos mosaico, poden aparecer células con monosomía X (45,X) xunto con células que son normais (46,XX), ou células que teñen monosomías parciais, ou células que teñen un cromosoma Y (46,XY).[69] Estímase que a presenza de mosaicismo é relativamente común en individuos afectados (67–90 %).[69]

O isocromosoma (46,X,i(Xq)) na síndrome de Turner clasifícase como un cromosoma marcador supernumerario pequeno (sSMC, do inglés small supernumerary marker chromosome). Os dous tipos de sSMCs nesta síndrome conteñen partes do material xenético dun cromosoma X ou ben, moito menos frecuentemente, dun cromosoma Y, e poden conter ou non un xene XIST.[70] As femias con síndrome de Turner con sSMC (46,X,i(Xq)) que posúen un cromosomas X parcial que non contén o xene XIST expresan polo menos algún deste material xenético do sSMC e, polo tanto, conteñen un exceso deste material. En consecuencia, teñen unha forma máis grave da síndrome de Turner que varía desde moderadamente grave a extremadamene grave. Os casos extremadamente graves presentan anencefalia (ausencia dunha boa parte do cerebro, cranio e coiro cabeludo), axénese do corpo caloso (falta do tracto groso de fibras nerviosas que conecta os hemisferios cerebrais esquerdo e dereito), e complexas deformidades cardíacas. Os individuos con síndrome de Turner que teñen un cromosoma X parcial que contén sSMC (46,X,i(Xq)) que teñen o xene XIST non expresan este material xenético do sSMC e non teñen as manifestacións máis graves da síndrome.[71]

Herdanza

[editar | editar a fonte]

Na maioría dos casos en que hai monosomía, o cromosoma X procede da nai.[72] A existencia da monosomía pode deberse a non-disxunción no pai. Os erros meióticos que levan á produción dun X con delecións do brazo p ou cromosmas Y anormais danse na maior parte dos casos no pai.[73] Por outra parte, o isocromosoma X ou o cromosoma en anel X poden formarse de maneira igual en ambos os proxenitores.[73] En conxunto, o cromosoma X funcional adoita proceder da nai.

Na maioría dos casos, a síndrome de Turner é un evento esporádico, e para o pai/nai dunha persoa con síndrome de Turner o risco de recorrencia e de que volvan ter outro fillo coa síndrome non se incrementa nos seguintes embarazos. As excepcións raras poden ser cando hai dunha translocación cromosómica balanceada no cromosoma X nun dos proxenitores, ou nos casos en que a nai ten mosaicismo 45,X restrinxido ás células xerminais.[74]

Diagnose

[editar | editar a fonte]

Na etapa prenatal

[editar | editar a fonte]
Un cariotipo 45,X mostrando un cromosoma X desemparellado na parte inferior dereita.

A síndrome de Turner pode diagnosticarse por amniocentese ou biopsia de vilosidades coriónicas durante o embarazo.

Usualmente, os fetos con síndrome de Turner poden identificarse por anormalidades atopadas por medio de ultrasóns (defectos cardíacos, anormalidade renais, higroma quístico, ascite). Nun estudo de 19 rexistros europeos, 67,2 % dos casos diagnosticados prenatalmente de síndrome de Turner foron detectados por anormalidades detectadas con ultrasóns. O 69,1 % dos casos presentaban unha anomalía, e o 30,9 % tiñan dúas ou máis anomalías.[75]

Un aumento do risco de ter síndrome de Turner pode vir indicado tamén por un cribado do soro materno triplo ou cuádruplo anormal.[nota 4]. Nos fetos diagnosticados por un cribado de soro materno positivo atópase máis a miúdo que teñen cariotipo en mosaico que nos diagnosticados baseándose en anormalidades ultrasonográficas, e inversamente, os que teñen cariotipos en mosaico é menos probable que teñan anormalidades ultrasónicas asociadas.[75]

Na etapa postnatal

[editar | editar a fonte]

A síndrome de Turner pode diagnosticarse a calquera idade posnatal. A miúdo, diagnostícase no nacemento debido a problemas cardíacos, ter un pescozo moi ancho ou os pés e mans inchadas. Porén, tamén é común que quede sen diagnosticar durante varios anos, a miúdo ata que a rapariga chega á idade puberal e os cambios propios da puberdade non se desenvolven. Na infancia, ter estatura baixa pode ser indicativo de síndrome de Turner.[76]

Un test chamado cariotipo, tamén coñecido como análise cromosómico, analiza a composición cromosómica do individuo. Ese é o test que se elixe para diagnosticar a síndrome de Turner.[77][78]

Tratamento

[editar | editar a fonte]

Ao tratarse dunha condición cromosómica, non hai curación para a síndrome de Turner. Porén, poden facerse moitas cousas para minimizar os síntomas.[79] Aínda que a maioría dos efectos físicos non son daniños, hai diversos problemas médicos que están asociados á síndrome. A maioría destas condicións significativas son tratables con cirurxía e outras terapias incluíndo a terapia hormonal.[80]

  • As hormonas do crecemento sintéticas, administradas soas ou xunto cunha dose baixa de andróxenos, incrementan a altura en varios centímetros e probablemente a estatura adulta final. A hormona do crecemento está aprobada nos Estados Unidos pola FDA para o tratamento da síndrome de Turner e está incluída en moitos plans de seguro médico. Isto pode facer en moitos casos que as femias coa síndrome acaden unha estatura máis normal.[79][81] Hai evidencias de que é efectiva, incluso en nenos de poucos anos.[82] Unha revisión sistemática de 2019 que compara os efectos de engadir oxandrolona ao tratamento con hormona do crecemento só atopou evidencias moderadas de que a adición da oxandrolona leva a un aumento na altura adulta final de nenas con síndrome de Turner.[83] Cando a mesma revisión avaliou os efectos de engadir oxandrolona ao tratamento con hormona do crecemento para a fala, cognición e status psicolóxicos, os resultados non foron concluíntes debido a evidencias de moi baixa calidade.[83]
  • A terapia de substitución de estróxenos como a pílula anticonceptiva, foi usada desde que a condición foi descrita en 1938 para promover o desenvolvemento das características sexuais secundarias. Os estróxenos son fundamentais para manter unha boa integridade ósea, saúde cardiovascular e saúde dos tecidos.[79] As mulleres con síndrome de Turner que non teñen unha puberdade espontánea e que non son tratadas con estróxenos teñen un alto risco de desenvolver osteoporose e algunhas condicións cardíacas.
  • As tecnoloxías reprodutivas modernas tamén foron usadas como unha axuda para que quedasen preñadas mulleres con síndrome de Turner se así o desexan. Por exemplo, pode recorrerse a unha doante de óvulos para crear un embrión, que vai ser xestado pola muller con síndrome de Turner.[79]
  • A madureza uterina está asociada positivamente con anos de uso de estróxenos, historia de menarquia espontánea, e asociados negativamente coa falta de terapia de substitución hormonal.[84][85]

Epidemioloxía

[editar | editar a fonte]

A síndrome de Turner ocorre, segundo as distintas estimacións, nun caso por cada entre 2.000[13] e 5.000 femias nacidas.[14]

Aproximadamente o 99 % dos fetos con síndrome de Turner abortan espontaneamente durante o primeiro trimestre.[86] A síndrome de Turner explica un 10 % do número total de abortos espontáneos en países como os Estados Unidos.[57]

Historia

[editar | editar a fonte]

A síndrome recibe o nome de Henry Turner, un endocrinólogo estadounidense que a describiu en 1938.[87][88] En Europa chámase ás veces síndrome de Ullrich–Turner e foi antes chamada síndrome de Bonnevie–Ullrich, aínda que este último nome raramente se usa hoxe.[89] Estes dous últimos nomes da síndrome son un recoñecemento da descrición dalgúns dos primeiros casos, tamén en 1930, feita polos doutores europeos Kristine Bonnevie (norueguesa) e Otto Ullrich (alemán). Na literatura da Rusia soviética chámase síndrome de Shereshevsky–Turner como recoñecemento de que esta condición foi descrita como hereditaria en 1925 polo endocrinólogo soviético Nikolai Shereshevsky (Шерешевский, Николай Адольфович), que cría que era debida ao subdesenvolvemento das gónadas e a glándula pituitaria anterior e estaba combinada con malformaciós conxénitas do desenvolvemento interno.[90]

O primeiro informe publicado dunha femia con cariotipo 45,X fixérono en 1959 Charles Ford e colegas en Harwell preto de Oxford, e no Hospital de Guy de Londres.[91] Fíxose sobre unha rapaza de 14 anos con signos de síndrome de Turner.[91]

Cultura e sociedade

[editar | editar a fonte]

En moitas culturas os síntomas da síndrome de Turner, especialmente a estatura baixa e a infertilidade, supoñen un estigma social. Historicamente, as mulleres que eran incapaces de concibir eran a miúdo marxinadas ou consideradas pouco desexables como esposas. Por exemplo, a síndrome de Turner foi identificado coa categoría de xénero ayelonita (איילונית) no xudaísmo rabínico, o cal connotaba unha muller aparente con características "masculinas". Aínda que a comprensión da síndrome de Turner mellorou, o efecto psicolóxico da infertilidade segue sendo unha preocupación significativa para moitas mulleres con esta condición.[92] Nos tempos modernos, os grupos de apoio xogaron un papel vital aumentando a concienciación e ofrecendo apoio ás que teñen síndrome de Turner, axudando a reducir o estigma e proporcionando un mellor acceso aos coidados médicos.[92]

Notas a rodapé

[editar | editar a fonte]
  1. ↑ 45,X0 tamén pode aparecer escrito 45,XO.
  2. ↑ Como comparación, a altura media adulta de mulleres na anglosfera (mundo anglosaxón) é de arredor de 162 cm.
  3. ↑ A altura adulta esperada en mulleres non tratadas con síndrome de Turner vai de 143 cm nos Estados Unidos e na maioría de Europa occidental, a 140 cm en Arxentina, e a 147 cm en Escandinavia.
  4. ↑ O cribado triplo mide a cantidade que hai de tres substancias determinadas no soro sanguíneo dunha muller grávida, que son: alfa-fetoproteína (AFP), gonadotropina coriónica humana (hCG) e estriol (uE3). Cando se examina tamén unha cuarta substancia, a hormona inhibina A, o cribado denomínase cuádruplo.

Notas

[editar | editar a fonte]
  1. ↑ 1,0 1,1 "Turner Syndrome: Overview". Eunice Kennedy Shriver National Institute of Child Health and Human Development. 3 de abril de 2013. Arquivado dende o orixinal o 2 de abril de 2015. Consultado o 15 de marzo de 2015. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 "Turner Syndrome: Condition Information". Eunice Kennedy Shriver National Institute of Child Health and Human Development. 30 de novembro de 2012. Arquivado dende o orixinal o 29 de marzo 2015. Consultado o 15 de marzo de 2015. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Sybert VP, McCauley E (setembro de 2004). "Turner's syndrome". The New England Journal of Medicine 351 (12): 1227–1238. PMID 15371580. doi:10.1056/NEJMra030360. 
  4. ↑ Sybert, Virginia P.; McCauley, Elizabeth (2004-09-16). "Turner's Syndrome". New England Journal of Medicine 351 (12): 1227–1238. ISSN 0028-4793. PMID 15371580. doi:10.1056/nejmra030360. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Knoll MM, Strickland J, Jacobson JD (2022). "Can Boys Have Turner Syndrome? More than a Question of Semantics". Sexual Development 16 (1): 19–26. PMID 34515231. doi:10.1159/000518092. 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 "What are the symptoms of Turner syndrome?". Eunice Kennedy Shriver National Institute of Child Health and Human Development. 30 de novembro de 2012. Arquivado dende o orixinal o 27 de marzo de 2015. Consultado o 15 de marzo de 2015. 
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 "How many people are affected or at risk?". Eunice Kennedy Shriver National Institute of Child Health and Human Development. 30 de novembro de 2012. Arquivado dende o orixinal o 2 de abril de 2015. Consultado o 15 de marzo de 2015. 
  8. ↑ "Turner syndrome". Genetics Home Reference. Consultado o 8 de xaneiro de 2020. 
  9. ↑ Cummings M (2015). Human Heredity: Principles and Issues. Cengage Learning. p. 161. ISBN 978-1-305-48067-4. Arquivado dende o orixinal o 10 de setembro de 2017. 
  10. ↑ "What causes Turner syndrome?". Eunice Kennedy Shriver National Institute of Child Health and Human Development. 30 de novembro de 2012. Arquivado dende o orixinal o 2 de abril de 2015. Consultado o 15 de marzo de 2015. 
  11. ↑ "How do health care providers diagnose Turner syndrome?". Eunice Kennedy Shriver National Institute of Child Health and Human Development. 30 de novembro de 2012. Arquivado dende o orixinal o 2 de abril de 2015. Consultado o 15 de marzo de 2015. 
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 "What are common treatments for Turner syndrome?". Eunice Kennedy Shriver National Institute of Child Health and Human Development. 30 de novembro de 2012. Arquivado dende o orixinal o 29 de marzo de 2015. Consultado o 15 de marzo de 2015. 
  13. ↑ 13,0 13,1 Donaldson MD, Gault EJ, Tan KW, Dunger DB (xuño de 2006). "Optimising management in Turner syndrome: from infancy to adult transfer". Archives of Disease in Childhood 91 (6): 513–520. PMC 2082783. PMID 16714725. doi:10.1136/adc.2003.035907. Arquivado dende o orixinal o 7 de marzo de 2012. 
  14. ↑ 14,0 14,1 Marino BS (2013). Blueprints pediatrics (6th ed.). Philadelphia: Wolters Kluwer / Lippincott Williams & Wilkins. p. 319. ISBN 978-1-4511-1604-5. Arquivado dende o orixinal o 10 de setembro de 2017. 
  15. ↑ 15,0 15,1 Kelly EB (2013). Encyclopedia of human genetics and disease. Santa Barbara, CA: Greenwood. p. 818. ISBN 978-0-313-38714-2. Arquivado dende o orixinal o 10 de setembro de 2017. 
  16. ↑ Gravholt, Claus H.; Viuff, Mette H.; Brun, Sara; Stochholm, Kirstine; Andersen, Niels H. (outubro de 2019). "Turner syndrome: mechanisms and management". Nature Reviews Endocrinology (en inglés) 15 (10): 601–614. ISSN 1759-5037. PMID 31213699. doi:10.1038/s41574-019-0224-4. 
  17. ↑ 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 17,10 17,11 17,12 17,13 17,14 17,15 17,16 Lin AE, Prakash SK, Andersen NH, Viuff MH, Levitsky LL, Rivera-Davila M, Crenshaw ML, Hansen L, Colvin MK, Hayes FJ, Lilly E, Snyder EA, Nader-Eftekhari S, Aldrich MB, Bhatt AB, Prager LM, Arenivas A, Skakkebaek A, Steeves MA, Kreher JB, Gravholt CH (outubre de 2019). "Recognition and management of adults with Turner syndrome: From the transition of adolescence through the senior years". American Journal of Medical Genetics. Part A 179 (10): 1987–2033. PMID 31418527. doi:10.1002/ajmg.a.61310. 
  18. ↑ Gunther DF, Eugster E, Zagar AJ, Bryant CG, Davenport ML, Quigley CA (setembro de 2004). "Ascertainment bias in Turner syndrome: new insights from girls who were diagnosed incidentally in prenatal life". Pediatrics 114 (3): 640–644. PMID 15342833. doi:10.1542/peds.2003-1122-L. 
  19. ↑ 19,0 19,1 Tuke MA, Ruth KS, Wood AR, Beaumont RN, Tyrrell J, Jones SE, Yaghootkar H, Turner CL, Donohoe ME, Brooke AM, Collinson MN, Freathy RM, Weedon MN, Frayling TM, Murray A (abril de 2019). "Mosaic Turner syndrome shows reduced penetrance in an adult population study". Genetics in Medicine 21 (4): 877–886. PMC 6752315. PMID 30181606. doi:10.1038/s41436-018-0271-6. 
  20. ↑ Bertapelli F, Barros-Filho A, Antonio M, Barbeta CJ, de Lemos-Marini SH, Guerra-Junior G (2014). "Growth curves for girls with Turner syndrome". BioMed Research International 2014 (1): 687978. PMC 4052048. PMID 24949463. doi:10.1155/2014/687978. 
  21. ↑ US Dept. of Health and Human Services; et al. (agosto de 2016). "Anthropometric reference data for children and adults: United States, 2011–2014" (PDF). National Health Statistics Reports 11. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 2 de febreiro de 2017. Consultado o 23 de marzo de 2021. 
  22. ↑ "Australian health survey: first results". Australian Bureau of Statistics. 29 de outubro de 2012. Arquivado dende o orixinal o 20 de xaneiro de 2017. Consultado o 23 de marzo de 2021. 
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 Oliveira CS, Alves C (outubro de 2011). "The role of the SHOX gene in the pathophysiology of Turner syndrome". Endocrinología y Nutrición 58 (8): 433–442. PMID 21925981. doi:10.1016/j.endoen.2011.06.003. 
  24. ↑ 24,0 24,1 Li P, Cheng F, Xiu L (abril de 2018). "Height outcome of the recombinant human growth hormone treatment in Turner syndrome: a meta-analysis". Endocrine Connections 7 (4): 573–583. PMC 5900457. PMID 29581156. doi:10.1530/EC-18-0115. 
  25. ↑ Kansra AR, Donohoue PA (2011). "Hypofunction of the Ovaries". En Kliegman R. Nelson Textbook of Pediatrics (19th ed.). Amsterdam: Elsevier. p. 7093. ISBN 978-1-4377-0755-7. 
  26. ↑ Cui X, Cui Y, Shi L, Luan J, Zhou X, Han J (novembro de 2018). "A basic understanding of Turner syndrome: Incidence, complications, diagnosis, and treatment". Intractable & Rare Diseases Research 7 (4): 223–228. PMC 6290843. PMID 30560013. doi:10.5582/irdr.2017.01056. 
  27. ↑ Sheanon NM, Backeljauw PF (26 de agosto de 2015). "Effect of oxandrolone therapy on adult height in Turner syndrome patients treated with growth hormone: a meta-analysis". International Journal of Pediatric Endocrinology 2015 (1): 18. PMC 4551522. PMID 26322078. doi:10.1186/s13633-015-0013-3. 
  28. ↑ Percy M, Thompson MD, Brown I, Fung WA (2016). "Other Syndromes and Conditions Associated with Intellectual and Developmental Disabilities". En Wehmeyer ML, Brown I, Percy M, Fung WA, Shogren KA. A Comprehensive Guide to Intellectual and Developmental Disabilities (2ª ed.). Baltimore, Maryland: Brookes Publishing. p. 297. ISBN 978-1-59857-602-3. 
  29. ↑ Atton G, Gordon K, Brice G, Keeley V, Riches K, Ostergaard P, Mortimer P, Mansour S (decembro de 2015). "The lymphatic phenotype in Turner syndrome: an evaluation of nineteen patients and literature review". European Journal of Human Genetics 23 (12): 1634–1639. PMC 4486366. PMID 25804399. doi:10.1038/ejhg.2015.41. 
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Lowenstein EJ, Kim KH, Glick SA (maio de 2004). "Turner's syndrome in dermatology". Journal of the American Academy of Dermatology 50 (5): 767–776. PMID 15097963. doi:10.1016/j.jaad.2003.07.031. 
  31. ↑ Miguel-Neto J, Carvalho AB, Marques-de-Faria AP, Guerra-Júnior G, Maciel-Guerra AT (abril de 2016). "New approach to phenotypic variability and karyotype-phenotype correlation in Turner syndrome". Journal of Pediatric Endocrinology & Metabolism 29 (4): 475–479. PMID 26812779. doi:10.1515/jpem-2015-0346. 
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 32,4 Haskin, Alessandra; Lowenstein, Eve (2020). "Dermatologic Conditions in Turner Syndrome". Turner Syndrome. pp. 221–236. ISBN 978-3-030-34148-0. doi:10.1007/978-3-030-34150-3_13. 
  33. ↑ Davenport ML (abril de 2010). "Approach to the patient with Turner syndrome". The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism 95 (4): 1487–1495. PMID 20375216. doi:10.1210/jc.2009-0926. 
  34. ↑ Reed T (1981). "Dermatoglyphics in medicine--problems and use in suspected chromosome abnormalities". American Journal of Medical Genetics 8 (4): 411–429. PMID 7018239. doi:10.1002/ajmg.1320080407. 
  35. ↑ Turtle EJ, Sule AA, Webb DJ, Bath LE (xullo de 2015). "Aortic dissection in children and adolescents with Turner syndrome: risk factors and management recommendations". Archives of Disease in Childhood 100 (7): 662–666. PMID 25573747. doi:10.1136/archdischild-2014-307080. 
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 Gravholt CH, Viuff MH, Brun S, Stochholm K, Andersen NH (outubro de 2019). "Turner syndrome: mechanisms and management". Nature Reviews. Endocrinology 15 (10): 601–614. PMID 31213699. doi:10.1038/s41574-019-0224-4. 
  37. ↑ Roulot D (xneiro de 2013). "Liver involvement in Turner syndrome". Liver International 33 (1): 24–30. PMID 23121401. doi:10.1111/liv.12007. 
  38. ↑ Fanos V, Schena S, Dal Moro A, Portuese A, Antoniazzi F (agosto de 2000). "Multicystic kidney dysplasia and Turner syndrome: two cases and a literature review". Pediatric Nephrology 14 (8–9): 754–757. PMID 10955920. doi:10.1007/PL00013430. 
  39. ↑ Morin JP, Saltzman AF (agosto de 2021). "Gonadoblastoma in Turner Syndrome: A Surprise in a Streak". Urology 154: 278–280. PMID 33961893. doi:10.1016/j.urology.2021.02.050. 
  40. ↑ 40,0 40,1 Dabrowski E, Johnson EK, Patel V, Hsu Y, Davis S, Goetsch AL, Habiby R, Brickman WJ, Finlayson C (febreiro de 2020). "Turner Syndrome with Y Chromosome: Spontaneous Thelarche, Menarche, and Risk of Malignancy". Journal of Pediatric and Adolescent Gynecology 33 (1): 10–14. PMC 7413626. PMID 31465855. doi:10.1016/j.jpag.2019.08.011. 
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 Chen J, Guo M, Luo M, Deng S, Tian Q (agosto de 2021). "Clinical characteristics and management of Turner patients with a small supernumerary marker chromosome". Gynecological Endocrinology 37 (8): 730–734. PMID 33870841. doi:10.1080/09513590.2021.1911992. 
  42. ↑ Barros BA, Moraes SG, Coeli FB, Assumpção JG, De Mello MP, Maciel-Guerra AT, Carvalho AB, Viguetti-Campos N, Vieira TA, Amstalden EM, Andrade JG, Esquiaveto-Aun AM, Marques-de-Faria AP, D'Souza-Li LF, Lemos-Marini SH, Guerra G (decembro de 2011). "OCT4 immunohistochemistry may be necessary to identify the real risk of gonadal tumors in patients with Turner syndrome and Y chromosome sequences". Human Reproduction 26 (12): 3450–3455. PMID 21930534. doi:10.1093/humrep/der310. 
  43. ↑ Röthlisberger B, Zerova T, Kotzot D, Buzhievskaya TI, Balmer D, Schinzel A (decembro de 2001). "Supernumerary marker chromosome (1) of paternal origin and maternal uniparental disomy 1 in a developmentally delayed child". Journal of Medical Genetics 38 (12): 885–888. PMC 1734780. PMID 11768396. doi:10.1136/jmg.38.12.885. 
  44. ↑ Bonnard Å, Bark R, Hederstierna C (marzo de 2019). "Clinical update on sensorineural hearing loss in Turner syndrome and the X-chromosome". American Journal of Medical Genetics. Part C, Seminars in Medical Genetics 181 (1): 18–24. PMID 30632288. doi:10.1002/ajmg.c.31673. 
  45. ↑ Bonnard, Åsa; Hultcrantz, Malou (2020). "Ear and Hearing Problems in Turner Syndrome". Turner Syndrome. pp. 185–197. ISBN 978-3-030-34148-0. doi:10.1007/978-3-030-34150-3_10. 
  46. ↑ Álvarez-Nava F, Racines-Orbe M, Witt J, Guarderas J, Vicuña Y, Estévez M, Lanes R (13 de xaneiro de 2020). "Metabolic Syndrome as a Risk Factor for Sensorineural Hearing Loss in Adult Patients with Turner Syndrome". The Application of Clinical Genetics 13 (13): 25–35. PMC 6971290. PMID 32021381. doi:10.2147/TACG.S229828. 
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 Herlihy, Erin P.; Rudell, Jolene C. (2020). "Ocular Features in Turner Syndrome". Turner Syndrome. pp. 199–204. ISBN 978-3-030-34148-0. doi:10.1007/978-3-030-34150-3_11. 
  48. ↑ 48,0 48,1 Denniston AK, Butler L (xullo de 2004). "Ophthalmic features of Turner's syndrome". Eye 18 (7): 680–684. PMID 15002027. doi:10.1038/sj.eye.6701323. 
  49. ↑ 49,0 49,1 Wahbeh, Ghassan T.; Bradshaw, Amanda; White, Lauren; Lee, Dale (2020). "Gastrointestinal and Hepatic Issues in Women with Turner Syndrome". Turner Syndrome. pp. 205–220. ISBN 978-3-030-34148-0. doi:10.1007/978-3-030-34150-3_12. 
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 Viuff, Mette H.; Gravholt, Claus H. (2020). "Endocrine and Metabolic Consequences of Turner Syndrome". Turner Syndrome. pp. 157–174. ISBN 978-3-030-34148-0. doi:10.1007/978-3-030-34150-3_8. 
  51. ↑ Aversa T, Gallizzi R, Salzano G, Zirilli G, De Luca F, Valenzise M (xaneiro de 2018). "Atypical phenotypic aspects of autoimmune thyroid disorders in young patients with Turner syndrome". Italian Journal of Pediatrics 44 (1): 12. PMC 5773039. PMID 29343299. doi:10.1186/s13052-018-0447-3. 
  52. ↑ Dabrowski E, Jensen R, Johnson EK, Habiby RL, Brickman WJ, Finlayson C (2019). "Turner Syndrome Systematic Review: Spontaneous Thelarche and Menarche Stratified by Karyotype". Hormone Research in Paediatrics 92 (3): 143–149. PMID 31918426. doi:10.1159/000502902. 
  53. ↑ 53,0 53,1 Klein, Karen O.; Rosenfield, Robert L.; Santen, Richard J.; Gawlik, Aneta M.; Backeljauw, Philippe; Gravholt, Claus H.; Sas, Theo C. J.; Mauras, Nelly (2020). "Estrogen Replacement in Turner Syndrome". Turner Syndrome. pp. 93–122. ISBN 978-3-030-34148-0. doi:10.1007/978-3-030-34150-3_5. 
  54. ↑ Journal of Pediatric and Adolescent Gynecology (outubro de 2016). "Fertility Preservation in Women with Turner Syndrome: A Comprehensive Review and Practical Guidelines". Journal of Pediatric and Adolescent Gynecology 29 (5): 409–416. PMC 5015771. PMID 26485320. doi:10.1016/j.jpag.2015.10.011. 
  55. ↑ Finlayson, Courtney; Bernardi, Lia; Habiby, Reema (2020). "Fertility Preservation for Turner Syndrome". Turner Syndrome. pp. 79–91. ISBN 978-3-030-34148-0. doi:10.1007/978-3-030-34150-3_4. 
  56. ↑ Practice Committee of the American Society for Reproductive Medicine (febreiro de 2012). "Increased maternal cardiovascular mortality associated with pregnancy in women with Turner syndrome". Fertility and Sterility 97 (2): 282–284. PMID 22192347. doi:10.1016/j.fertnstert.2011.11.049 (inactivo 1 de novembro de 2024). 
  57. ↑ 57,0 57,1 Elsheikh M, Dunger DB, Conway GS, Wass JA (febreiro de 2002). "Turner's syndrome in adulthood". Endocrine Reviews 23 (1): 120–140. PMID 11844747. doi:10.1210/edrv.23.1.0457. 
  58. ↑ Gravholt CH, Fedder J, Naeraa RW, Müller J (setembro de 2000). "Occurrence of gonadoblastoma in females with Turner syndrome and Y chromosome material: a population study". The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism 85 (9): 3199–3202. PMID 10999808. doi:10.1210/jcem.85.9.6800. 
  59. ↑ Rovet, Joanne F. (2019). "The Cognitive and Neuropsychological Characteristics of Females with Turner Syndrome". Sex Chromosome Abnormalities and Human Behavior. pp. 38–77. ISBN 978-0-429-30587-0. doi:10.1201/9780429305870-3. 
  60. ↑ Mazzocco MM (outubro de 2006). "The cognitive phenotype of Turner syndrome: Specific learning disabilities". International Congress Series 1298: 83–92. PMC 2742423. PMID 19750135. doi:10.1016/j.ics.2006.06.016. 
  61. ↑ "Turner Syndrome". Mayo Clinic. 18 de novembro de 2017. Consultado o 20 de outubro de 2018. 
  62. ↑ Berkovitz G, Stamberg J, Plotnick LP, Lanes R (xuño de 1983). "Turner syndrome patients with a ring X chromosome". Clinical Genetics 23 (6): 447–453. PMID 6883789. doi:10.1111/j.1399-0004.1983.tb01980.x. 
  63. ↑ McCauley E, Feuillan P, Kushner H, Ross JL (decembro de 2001). "Psychosocial development in adolescents with Turner syndrome". Journal of Developmental and Behavioral Pediatrics 22 (6): 360–365. PMID 11773800. doi:10.1097/00004703-200112000-00003. 
  64. ↑ Christopoulos P, Deligeoroglou E, Laggari V, Christogiorgos S, Creatsas G (marzo de 2008). "Psychological and behavioural aspects of patients with Turner syndrome from childhood to adulthood: a review of the clinical literature". Journal of Psychosomatic Obstetrics and Gynaecology 29 (1): 45–51. PMID 17852655. doi:10.1080/01674820701577078. 
  65. ↑ Reimann GE, Bernad Perman MM, Ho PS, Parks RA, Comis LE (agosto de 2018). "Psychosocial Characteristics of Women with a Delayed Diagnosis of Turner Syndrome". The Journal of Pediatrics 199: 206–211. PMC 6063780. PMID 29753544. doi:10.1016/j.jpeds.2018.03.058. 
  66. ↑ Curtis M, Antoniewicz L, Linares ST (2014). Glass' Office Gynecology. Lippincott Williams & Wilkins. p. 226. ISBN 978-1-60831-820-9. 
  67. ↑ Weston G, Vollenhoven B, McNeilage J (2009). Practice OSCEs in Obstetrics & Gynaecology: A Guide for the Medical Student and MRANZCOG exams. Elsevier Health Sciences. p. 85. ISBN 978-0-7295-7867-7. 
  68. ↑ Gravholt CH, Juul S, Naeraa RW, Hansen J (xaneiro de 1996). "Prenatal and postnatal prevalence of Turner's syndrome: a registry study". BMJ 312 (7022): 16–21. PMC 2349728. PMID 8555850. doi:10.1136/bmj.312.7022.16. 
  69. ↑ 69,0 69,1 69,2 Crespi B (agosto de 2008). "Turner syndrome and the evolution of human sexual dimorphism". Evolutionary Applications 1 (3): 449–461. Bibcode:2008EvApp...1..449C. PMC 3352375. PMID 25567727. doi:10.1111/j.1752-4571.2008.00017.x. 
  70. ↑ Wang H, Wang T, Yang N, He Y, Chen L, Hong L, Shao X, Li H, Zhu H, Li H (xuño de 2017). "The clinical analysis of small supernumerary marker chromosomes in 17 children with mos 45,X/46,X,+mar karyotype". Oncology Letters 13 (6): 4385–4389. PMC 5452876. PMID 28588710. doi:10.3892/ol.2017.5965. 
  71. ↑ Jafari-Ghahfarokhi H, Moradi-Chaleshtori M, Liehr T, Hashemzadeh-Chaleshtori M, Teimori H, Ghasemi-Dehkordi P (2015). "Small supernumerary marker chromosomes and their correlation with specific syndromes". Advanced Biomedical Research 4: 140. PMC 4544121. PMID 26322288. doi:10.4103/2277-9175.161542. 
  72. ↑ Monroy N, López M, Cervantes A, García-Cruz D, Zafra G, Canún S, Zenteno JC, Kofman-Alfaro S (xaneiro de 2002). "Microsatellite analysis in Turner syndrome: parental origin of X chromosomes and possible mechanism of formation of abnormal chromosomes". American Journal of Medical Genetics 107 (3): 181–189. PMID 11807897. doi:10.1002/ajmg.10113. 
  73. ↑ 73,0 73,1 Uematsu A, Yorifuji T, Muroi J, Kawai M, Mamada M, Kaji M, Yamanaka C, Momoi T, Nakahata T (agosto de 2002). "Parental origin of normal X chromosomes in Turner syndrome patients with various karyotypes: implications for the mechanism leading to generation of a 45,X karyotype". American Journal of Medical Genetics 111 (2): 134–139. PMID 12210339. doi:10.1002/ajmg.10506. 
  74. ↑ Frías JL, Davenport ML (colaboración: Committee on Genetics Section on Endocrinology) (marzo de 2003). "Health supervision for children with Turner syndrome". Pediatrics 111 (3): 692–702. PMID 12612263. doi:10.1542/peds.111.3.692.  Erro no estilo Vancouver: initials (Axuda)
  75. ↑ 75,0 75,1 Saygin D, Tabib T, Bittar HE, Valenzi E, Sembrat J, Chan SY, Rojas M, Lafyatis R (2006). "Transcriptional profiling of lung cell populations in idiopathic pulmonary arterial hypertension". Pulmonary Circulation 10 (1): 26–29. PMC 7052475. PMID 32166015. doi:10.1016/j.ics.2006.07.005. 
  76. ↑ "Turner Syndrome Symptoms, Treatment, Causes – What are the symptoms for Turner syndrome?". Arquivado dende o orixinal o 18 de febreiro de 2012. 
  77. ↑ "Turner syndrome - Diagnosis and treatment". Mayo Clinic. Consultado o 28 de outubro de 2021. 
  78. ↑ Adam, Margaret P.; Manning, Melanie A. (2020). "The Genetics of Turner Syndrome". Turner Syndrome. pp. 13–31. ISBN 978-3-030-34148-0. doi:10.1007/978-3-030-34150-3_2. 
  79. ↑ 79,0 79,1 79,2 79,3 Turner Syndrome Society of the United States. "FAQ 6. What can be done?". Arquivado dende o orixinal o 29 de maio de 2012. Consultado o 2007-05-11. 
  80. ↑ Stochholm K, Juul S, Juel K, Naeraa RW, Gravholt CH (outubro de 2006). "Prevalence, incidence, diagnostic delay, and mortality in Turner syndrome". The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism 91 (10): 3897–3902. PMID 16849410. doi:10.1210/jc.2006-0558. 
  81. ↑ Bolar K, Hoffman AR, Maneatis T, Lippe B (febreiro de 2008). "Long-term safety of recombinant human growth hormone in turner syndrome". The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism 93 (2): 344–351. PMID 18000090. doi:10.1210/jc.2007-1723. 
  82. ↑ Davenport ML, Crowe BJ, Travers SH, Rubin K, Ross JL, Fechner PY, Gunther DF, Liu C, Geffner ME, Thrailkill K, Huseman C, Zagar AJ, Quigley CA (setembro de 2007). "Growth hormone treatment of early growth failure in toddlers with Turner syndrome: a randomized, controlled, multicenter trial". The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism 92 (9): 3406–3416. PMID 17595258. doi:10.1210/jc.2006-2874. 
  83. ↑ 83,0 83,1 Mohamed S, Alkofide H, Adi YA, Amer YS, AlFaleh K (outubro de 2019). "Oxandrolone for growth hormone-treated girls aged up to 18 years with Turner syndrome". The Cochrane Database of Systematic Reviews (colaboración: Cochrane Metabolic and Endocrine Disorders Group) 2019 (10). PMC 6820693. PMID 31684688. doi:10.1002/14651858.CD010736.pub2. 
  84. ↑ Bakalov, Vladimir K.; Shawker, Thomas; Ceniceros, Irene; Bondy, Carolyn A. (novembro de 2007). "Uterine Development in Turner Syndrome". The Journal of Pediatrics 151 (5): 528–531.e1. PMC 2118059. PMID 17961700. doi:10.1016/j.jpeds.2007.04.031. 
  85. ↑ "Uterine Development in Turner Syndrome". GGH Journal 24 (1). 2008. ISSN 1932-9032. Arquivado dende o orixinal o 2008-06-22. 
  86. ↑ Urbach A, Benvenisty N (2009). "Studying early lethality of 45,X0 (Turner's syndrome) embryos using human embryonic stem cells". PLOS ONE 4 (1): e4175. Bibcode:2009PLoSO...4.4175U. PMC 2613558. PMID 19137066. doi:10.1371/journal.pone.0004175. 
  87. ↑ Saygin, Didem; Tabib, Tracy; Bittar, Humberto E.T.; Valenzi, Eleanor; Sembrat, John; Chan, Stephen Y.; Rojas, Mauricio; Lafyatis, Robert (2020). "Transcriptional profiling of lung cell populations in idiopathic pulmonary arterial hypertension". Pulmonary Circulation 10: 1–15. PMC 7052475. PMID 32166015. doi:10.1177/2045894020908782. 
  88. ↑ "1 Development of cancer cytogenetics: A historical overview". Cancer Genetics and Cytogenetics 28 (1): 28. setembro de 1987. ISSN 0165-4608. doi:10.1016/0165-4608(87)90280-9. 
  89. ↑ Laud, R. Cadogan, M. (3 de novembro de 2020). "Bonnevie-Ullrich syndrome" section. Otto Ullrich. Life in the Fast Lane. https://litfl.com/otto-ullrich/
  90. ↑ "Nikolai Adolfovich Shereshevsky". www.whonamedit.com. Consultado o 3 de novembro de 2019. 
  91. ↑ 91,0 91,1 Ford CE, Jones KW, Polani PE, De Almeida JC, Briggs JH (abril de 1959). "A sex-chromosome anomaly in a case of gonadal dysgenesis (Turner's syndrome)". Lancet 273 (7075): 711–713. PMID 13642858. doi:10.1016/S0140-6736(59)91893-8. 
  92. ↑ 92,0 92,1 Hensley, Paula L. (2004). Turner Syndrome. Encyclopedia of Women’s Health (Boston, MA: Springer US). pp. 1345–1347. ISBN 978-0-306-48073-7. doi:10.1007/978-0-306-48113-0_449. Consultado o 2024-10-10. 

Véxase tamén

[editar | editar a fonte]

Outros artigos

[editar | editar a fonte]

Bibliografía

[editar | editar a fonte]

Ligazóns externas

[editar | editar a fonte]
Obtido de «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Síndrome_de_Turner&oldid=7094093»