Portugués oliventino

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Mapa dialectal do portugués europeo

O portugués oliventino,[1] portugués continental ou portugués de Olivenza[2] é a variedade dialectal da lingua portuguesa falada nas cidades de Olivenza, Táliga e aldeas veciñas. Actualmente, os portugueses de Olivenza e Táliga non gozan do recoñecemento de España, que administra este territorio desde a Guerra das Laranxas. Portugal, porén, non recoñece a soberanía española sobre a rexión e afirma que estes territorios lle pertencen.[3][4]

Como resultado de dous séculos de administración española e illamento do resto de Portugal, o portugués oliventino é hoxe unha lingua moribunda; a xente nova xa non o fala, quedando só unhas poucas persoas maiores.[1][5] O portugués deixou de ser a lingua da poboación a partir dos anos corenta, proceso acelerado pola política de castelanización posta en marcha polo franquismo.[5][6][7]

Contexto histórico[editar | editar a fonte]

Olivenza e Táliga no Reino de León[editar | editar a fonte]

A orixe de Olivenza está ligada á conquista definitiva de Badaxoz polo último rei de León, Afonso IX, na primavera de 1230.[8] Para agradecer aos templarios a súa participación nesta disputa, Afonso IX concedeulles as prazas de Burguillos e Alconchel.[8] A partir destes puntos, cara ao ano 1256, a Orde crea a encomenda de Olivenza, naquela época só un conxunto de hortas, cabanas e algunhas casas construídas arredor dun manancial.[8] Porén, durante o reinado de Afonso X o Sabio, os templarios tiveron que abandonar Olivenza e entregar as súas terras ao Consello e Bispado de Badaxoz.[8]

Olivenza e Táliga no Reino de Portugal[editar | editar a fonte]

O territorio de Olivenza.

Durante a Reconquista, as terras que hoxe forman os territorios de Olivenza e Táliga foron cedidas a Portugal polo Tratado de Alcanizes, en 1297, xunto con outras moitas localidades. O rei Don Dinis aproveitou a feble posición política de Castela para anexionarse e recuperar varios territorios.[9]

Desde 1297 ata 1801 a cidade permaneceu baixo a soberanía portuguesa, incluso durante a Unión Ibérica. Os cinco séculos de dominio portugués provocaron o fluxo a Olivenza da cultura e da lingua portuguesas, ademais da expresión arquitectónica e o folclore.[1][10]

Debido á peculiar posición xeográfica de Olivenza, separada do resto do país pola Odiana e rodeada de vilas castelás, acabou desenvolvendo un subdialecto do Alentexo, co que comparte moitas das súas isoglosas.[11]

Olivenza e Táliga en España[editar | editar a fonte]

Despois da Guerra das Laranxas, Portugal perdeu Olivenza e Táliga. Aínda que Portugal denuncia que España os perdeu no Congreso de Viena, o certo é que segue administrando ese territorio. O portugués seguiu sendo a lingua vehicular e materna dos habitantes da comarca ata mediados do século XX, cando comezou a decaer, vítima da política castelanizadora do franquismo. O sistema educativo xogou un papel decisivo, dado que o portugués quedou excluído. Actualmente ensínase só como lingua estranxeira.[11]

Características[editar | editar a fonte]

O portugués oliventino é un subdialecto do portugués do Alentexo e, polo tanto, forma parte do grupo dos dialectos do sur portugués.[12] A influencia do castelán nótase nalgúns destes puntos e no ámbito léxico.[12]

Algunhas das características máis definitorias son:

  • Preferencia pola monotongación en ô (ser ou en estándar; nalgunhas ocasións pode estar no grupo vocálico oi). Exemplo: ôro/oiro (portugués estándar: ouro);[2][13]
  • Peche da vogal átona final e para i. Exemplo: fomi (portugués estándar: fome);[2]
  • Ausencia de ditongo ei, que pasa ê. Exemplo: galinhêro (portugués estándar: galinheiro ), con excepcións: seis, rei, reino, etc. ;[2]
  • Yeísmo. Exemplo: casteyanos (portugués estándar: castelhanos ). [2] A pronuncia da aproximante lateral palatal mantense en São Bento da Contenda e Vila Real pero con forte declive.[13]
  • Emprego da africada velar sen voz nos préstamos casteláns, inexistente tanto no portugués estándar como no dialectal. [13]
  • Aspiración dos -s finais, clara influencia do dialecto castelán de Estremadura. [13] Aínda que non se aspira, a execución é moi lixeira. [13]
  • Confusión ocasional b/v, aínda que tamén presente en falas do norte, en Olivença ten unha clara influencia castelá. [13]

O portugués olivintino que aínda se fala está cheo de castelanismos, o uso das palabras castelás coche e ancho en detrimento dos portugueses carro e largo. [14] O castelán que se fala na rexión está fortemente influenciado pola portugués e o asturleonés.[15]

Características fonéticas[editar | editar a fonte]

Palatalización
Mapa dos dialectos do dominio lingüístico galego-portugués. Olivença pertencía ao dialecto do Alentejo.

Na primeira persoa do plural do indicativo hai un trazo fonético peculiar, a palatalización de a por un e.[13] Este trazo é partillado con poboacións do Alto Alentexo. Por exemplo, andêmos por aí en contraposición ao portugués padrão, andamos por aí.[16] Nalgúns casos este fenómeno tamén acontece no infinito, por exemplo, engordér no canto de engordar.[16] Hai outra modificación dialectal semellante, a palatalización de ã por un ẽ, isto só ocorreu en pobos da marxe este do Odiana como Serpa e Olivença, pero non en Vila Viçosa ou Mértola .[13] Por exemplo, amanhẽ por amanhã. [13]

Labialización da vogal pechada ê a u cando vai seguida dunha consoante labial.

Unha característica común a algunhas bolsas isoglósicas do Alto Alentejo. Non é universal en Olivença. Por exemplo, buber e duvertido (estándar: beber e divertido).[13] Hai casos illados desta labialización en Campo Maior.[13]

Monoftongización de ão a õ

Fenómeno propio de Olivença e Campo Maior, dáse no primeiro só en posición proclítica.[13] Por exemplo, direçõ, açõ e ândõ; en portugués estándar: direção, ação e andam.[13]

Monoftongización de - in a - ẽ

Trazo xeral do Alentexo e de Olivenza, observada tamén en Campo Maior, incluso nos mozos.[13] Por exemplo, quẽ, armazẽ e paragẽ; en portugués estándar: quem, armazém e paragem.[13] O ditongo permanece en posición átona ou non proclítica pero o e nasal está pechado.[13]

Ausencia de semivogal "i" ao preceder unha consoante palatal

Características propias non só dos falantes de Olivença e Alentexo senón que tamén se estenden polo centro do país.[13] Por exemplo, más, caxa e faxa (por defecto: mais, caixa e faixa). [13]

Síncope de vogais átonas

Caso habitual no Alentexo en xeral, en Olivença a maioría pronuncia pa pola preposición para.[13] A execución das vogais átonas é bastante lixeira, convertendo palabras como: esse, aquele e direita en ess, aquel e drêta.[13]

Metátese entre consoante e vogal vibrante

Trazo que tamén comparten outras vilas do Alentexo, en Olivença, por exemplo: drento e preguntari (estándar: dentro e perguntar).[13]

Notas[editar | editar a fonte]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Andrade, Laura González (27 de julho de 2012). "Portugués oliventino en conserva" (en castelán). Consultado o 6 de xuño de 2017. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Merlan, Aurelia (2009). El mirandés: situación sociolingüística de una lengua minoritaria en la zona fronteriza portugués-española (en castelán). Oviedo. ISBN 9788481684612. 
  3. ↑ "Olivença é Portugal. É bom não esquecer!". 21 de febreiro de 2013. Consultado o 6 de xuño de 2017. [Ligazón morta]
  4. ↑ Marcos, Jairo (12 de agosto de 2014). "Olivenza (Badajoz), zona de conflicto internacional". El Confidencial (en castelán). Consultado o 6 de xuño de 2017. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Torre, J. R. Alonso de la (13 de febreiro de 2011). "En la época de Franco, los libros sobre Olivenza estaban prohibidos" (en castelán). Consultado o 6 de xuño de 2017. 
  6. ↑ Torre, J. R. Alonso de la (4 de abril de 2010). "Con el franquismo, la Olivenza portuguesa se difuminó bastante" (en castelán). Consultado o 6 de xuño de 2017. 
  7. ↑ Madrinha, Mariana (26 de abril de 2016). "Olivença. Além Guadiana, fala-se cada vez mais português". Sol. Consultado o 6 de xuño de 2017. 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 "Breve historia de Olivenza" (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 27 de decembro de 2016. Consultado o 6 de xuño de 2017. 
  9. ↑ Píriz, Luis Alfonso Limpo (2014). "Origen de Olivenza" (en castelán). Consultado o 6 de xuño de 2017. 
  10. ↑ "Iglesia de La Magdalena" (en castelán). Consultado o 6 de xuño de 2017. 
  11. ↑ 11,0 11,1 "Olivenza ´silencia´ el portugués". El Periódico Extremadura (en castelán). 13 de xaneiro de 2011. Consultado o 6 de xuño de 2017. 
  12. ↑ 12,0 12,1 Revista de filología románica (en castelán) 18. Cidade Universitária de Madrid. 2001. 
  13. ↑ 13,00 13,01 13,02 13,03 13,04 13,05 13,06 13,07 13,08 13,09 13,10 13,11 13,12 13,13 13,14 13,15 13,16 13,17 13,18 13,19 13,20 Reguera, José Luís Valiña. "Os falares fronteiriços de Olivença e Campo Maior: Falar Alentejano e Castelhanização" (PDF). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 14 de marzo de 2016. Consultado o 6 de xuño de 2017. 
  14. ↑ "El oliventino, un dialecto castellano que corre el riesgo de evaporarse" (en castelán). 3 de marzo de 2009. Consultado o 6 de xuño de 2017. 
  15. ↑ Sánchez, Manuel Jesús (1997). "Apuntes para la descripción del español hablado en Olivenza" (PDF). Revista de Extremadura (en castelán) 23: 109-125. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 28 de abril de 2016. Consultado o 11 de xaneiro de 2024. 
  16. ↑ 16,0 16,1 Reguera, José Luís Valiña. "Os falares fronteiriços de Olivença e Campo Maior: Falar Alentejano e Castelhanização" (PDF). Além Guadiana. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 14 de marzo de 2016. Consultado o 6 de xuño de 2017. 
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Portugués_oliventino&oldid=6624826»