Nomeamento de Franco como xeneralísimo

O xeneral Franco. O seu nomeamento como xeneralísimo foi o primeiro paso do seu ascenso ao poder.

O nomeamento do xeneral Franco como "Xeneralísimo", tivo lugar o 21 de setembro de 1936 no aeródromo de San Fernando (Salamanca), durante unha reunión de altos mandos militares do sector do exército que se sublevou no anterior mes de xullo. O nomeamento foi feito oficial pola Xunta de Defensa Nacional o día 30 do mesmo mes, de forma simultánea co nomeamento de Franco como xefe do Goberno que tivo lugar o 28 de setembro.

O xeneral Franco non participara de forma significativa nos preparativos do golpe de Estado, aínda que sempre se lle reservou neles un papel importante: a dirección do alzamento no Protectorado de Marrocos e a xefatura do Exército de África. Trala inesperada morte do xeneral Sanjurjo, líder da rebelión, unha serie de factores beneficiaron a candidatura de Franco ao mando militar supremo: o establecemento de importantes acordos con Alemaña e Italia, o exitoso paso do estreito de Xibraltar, o rápido avance das súas forzas cara a Madrid e o decidido apoio do pequeno sector monárquico.

Aínda que se trataba dun cargo exclusivamente militar e estaba inicialmente previsto que a Xunta de Defensa Nacional seguise detendo o mando político, o nomeamento supuxo o inicio do rápido ascenso de Franco cara ao poder absoluto que permitiría a súa longa ditadura. Desde un punto de vista militar, a creación dun mando único conferiu unha importante vantaxe ao bando rebelde sobre o disperso bando republicano.

A conspiración

As vacilacións

O xefe do Goberno, Casares Quiroga, minusvalorou o perigo da conspiración dereitista.

A axustada vitoria da esquerdista Fronte Popular nas eleccións de febreiro de 1936 fixo patente o grao de enfrontamento social existente. Xa nos días inmediatos, os xenerais Goded, Fanjul e Rodríguez del Barrio valoraron a idea de dar un golpe de Estado, pero foron disuadidos polo xefe do Estado Maior, xeneral Franco, quen consideraba que o intento non podía triunfar. No período posterior, acentuouse a violencia política, con atentados a líderes e enfrontamentos nas rúas entre grupos falanxistas e revolucionarios. A iso axudaba a actitude cada vez máis radicalizada das dúas principais forzas políticas, o Partido Socialista Obreiro Español (PSOE) e a Confederación Española de Dereitas Autónomas (CEDA).

Dado que o Goberno de Casares desconfiaba dun bo número de xenerais, realizou certas actuacións preventivas. Deixou aos xenerais Fanjul, Orgaz, Villegas e Saliquet en situación de dispoñibles e trasladou a Franco ás illas Canarias, a Goded ás illas Baleares e a Mola a Navarra. Esa política irritou a algúns deles, como no caso de Franco, que consideraba o seu novo destino como un inxusto desterro. O 8 de marzo, o día anterior da súa viaxe ás illas, Franco participou nunha reunión que se celebrou en Madrid, en casa de José Delgado —amigo de Gil Robles—. Participaron nela tamén Mola, Fanjul, Orgaz, Villegas, Varela, Rodríguez del Barrio, Saliquet, García de la Herrán, Ponche, González Carrasco e o tenente coronel Galarza —este último en representación da Unión Militar Española (UME)—. Tratouse da preparación dun alzamento e acordouse que o líder sería o xeneral Sanjurjo —por entón desterrado en Portugal— non tanto pola súa participación no golpe de estado errado de 1932 canto pola súa condición de militar de maior gradación e antigüidade entre os conspiradores. Mola traía tamén o compromiso dos seus antigos subordinados en África Sáenz de Buruaga, Beigbeder, Yagüe e Tella. Goded estaba ausente pero todos contaban con el. O acordo era dar o golpe de estado se se desataba unha revolución, se o goberno suprimía a Garda Civil ou reducía a oficialidade, ou si Largo Caballero chegaba á presidencia do goberno. Non se chegou a acordar o carácter político do «movemento militar» pero si se chegou a fixar a data do golpe: o 20 de abril. Mola foi posto á fronte dos preparativos tendo plenos poderes organizativos pero non mando supremo. A pesar da súa asistencia á reunión, Franco evitou comprometerse a fondo na conspiración.

En realidade houbo varias conspiracións simultáneas. A UME, unha asociación clandestina de varios centos de xefes e oficiais antiesquerdistas, tivo un papel destacado. Tamén os carlistas pretendían iniciar unha rebelión. E a Falanxe, consciente da súa propia debilidade, tivo que confiar nos militares. En Madrid, unha conservadora «xunta de xenerais» tentaba coordinar esforzos con pouco éxito. A destitución do Presidente Alcalá-Zamora a principios de abril e a violencia nas rúas estiveron a piques de adiantar o golpe, pois a mencionada xunta sinalou o 20 de abril para un golpe que encabezaría o xeneral Rodríguez del Barrio. Con todo, o intento foi cancelado poucas horas antes da súa execución debido á súa evidente falta de preparación. As sospeitas do Goberno conduciran á detención de Orgaz nas Canarias e Varela en Cádiz. Foi a partir de entón cando Mola comezou a exercer como «O Director» da conspiración e comezou a redactar e difundir unha serie de circulares ou Instrucións reservadas nas que foi perfilando a complexa trama que levaría adiante o golpe de estado, converténdose no nexo de unión entre as diversas tramas. Na súa primeira instrución recalcou a importancia de levar a cabo unha represión violenta e inmediata —na que ditou o 25 de maio dicía: «Terase en conta que a acción ha de ser en extremo violenta para reducir canto antes ao inimigo, que é forte e ben organizado. Desde logo serán encarcerados todos os directivos dos partidos políticos, sociedades e sindicatos non afectos ao Movemento, aplicándose castigos exemplares aos devanditos individuos para estrangular os movementos de rebeldía ou folgas»—. Foi tamén Mola quen mantivo contactos, que serían transcendentais, cos xenerais Gonzalo Queipo de Llano e Miguel Cabanellas.

A finais de xuño, a operación estaba planeada e, neses intres, non hai constancia de que Franco participase activamente nos preparativos a pesar das versións posteriores neste sentido. As esixencias dos diversos sectores exasperaron a Mola, que estivo a piques de abandonar e até pensou en volver á súa Cuba natal, pero seguiu adiante coa trama. Porén, a indecisión de Franco mantívose case até o final, facendo dicir a José Sanjurjo «con Franquito ou sen Franquito salvaremos a España». A pesar da súa falta de determinación, Franco era visto por moitos como un posible líder dun golpe militar. O dirixente socialista Indalecio Prieto díxoo así nun discurso pronunciado en Cuenca:

O xeneral Franco, pola súa mocidade, polos seus dotes, pola rede das súas amizades no exército, é un home que, nun momento dado, pode acaudillar cun máximo de posibilidades -tódalas que se derivan do seu prestixio persoal- un movemento deste tipo

Cara ao final de maio, o xeneral recibiu nas illas a visita dun dirixente da UME que lle fixo chegar unha mensaxe de Goded ofrecéndolle o seu apoio para asumir a xefatura da rebelión. Con todo, seguía sen estar convencido.

En canto aos conspiradores, querían contar con el polo seu grande ascendente sobre a oficialidade —conseguido na súa etapa de director da Academia Xeral Militar— e sobre o Exército de África. Era un claro referente; en palabras de José María Pemán, «o semáforo da política militar». Porén, mesmo en data tan tardía como o 12 de xullo, Franco enviou unha mensaxe a Alfredo Kindelán mostrando a súa indecisión, o que enfureceu a Mola e obrigouno a artellar un plan alternativo polo que Sanjurjo había se trasladar ao Protectorado para dirixir ao Exército de África no canto de Franco. De feito, semella que, o que decidiu a algúns xenerais a se uniren finalmente á conspiración foi a convicción de que sería máis perigoso para a súa propia seguridade persoal permanecer inactivos que afrontar os riscos que implicaba un golpe de Estado. Finalmente, o día 14 de xullo, Mola recibiu a seguridade de que Franco ía se trasladar a Marrocos para encabezar alí o golpe. Na noite do 13 ao 14, Franco escribiu o manifesto que debía proclamarse ao iniciar o alzamento.

O detonante

Sanjurjo era o líder indiscutido da sublevación

A comezos de xullo de 1936 a preparación do golpe militar estaba case rematada, aínda que o xeneral Mola recoñecía que «o entusiasmo pola causa non chegou aínda ao grao de exaltación necesario». Foi o asasinato de José Calvo Sotelo o que terminou de convencer aos conspiradores de non demorar máis a súa actuación e sumou ao golpe a persoas até entón indecisas por medo a comprometeren as súas carreiras e as súas propias vidas.

A primeiras horas do 13 de xullo, un grupo de gardas de asalto dirixidos polo capitán Condés da Garda Civil saíu a matar a algún político de dereitas para vingar o previo asasinato do tenente Castillo. Tras non localizar a Antonio Goicoechea nin a José María Gil Robles, secuestraron no seu propio domicilio a José Calvo Sotelo, o líder dos monárquicos alfonsinos de Renovación Española, asasinárono e abandonaron o seu cadáver no depósito do cemiterio da Almudena. Tratábase dun crime sen parangón nas democracias de Europa occidental.

No enterro de Calvo Sotelo, o dirixente monárquico Antonio Goicoechea xurou solemnemente «consagrar a nosa vida a este triplo labor: imitar o teu exemplo, vingar a túa morte e salvar a España, que todo é un e o mesmo». Pola súa banda o líder da CEDA, José María Gil Robles, nas Cortes díxolles aos deputados da esquerda que «o sangue do señor Calvo Sotelo está sobre vós» e acusou o goberno de ter a «responsabilidade moral» do crime por «patrocinar a violencia», aínda que recoñeceu que non estaba involucrado.

O suceso conmocionou ao país dado que se trataba dun dos líderes da oposición, e terminou de decidir ao xeneral Franco a participar no golpe. Probablemente decidiu tamén a moitas outras persoas e é moi posible que os conspiradores non chegasen a dar o paso definitivo de non ser por este factor imprevisto. A clase media española quedou conmocionada polo asasinato. Durante décadas, os sublevados en xullo alegarían que o asasinato de Calvo Sotelo formaba parte dun plan comunista para se faceren co poder en poucos días. Con todo, nunca apareceron probas fiables do suposto plan. Aínda que posteriormente os sublevados mostraron probas documentais do complot comunista que dixeron, demostrouse que tales documentos eran unha falsificación elaborada por Tomás Borrás.

Respecto ao plan dos sublevados, Mola o preparara como un golpe de estado tradicional. Era esencial facerse con Madrid para poder traspasar os poderes dende a autoridade civil á militar. Con todo, pronto Franco e el tiveron a convicción de que o golpe tería poucas posibilidades de éxito na capital. Por iso, a suxestión de Franco, recomendouse aos líderes que non se pechasen nos cuarteis senón que se repregaran cara á serra para esperar a chegada de reforzos. Ao Exército de África asignábaselle un papel determinante en toda a operación.

Mola decidiu aproveitar a conmoción que causaran no país os dous crimes, e o día 14 adiantou a data da sublevación que quedou fixada para os días 18 e 19 de xullo de 1936. Enviou telegramas aos conxurados co seguinte texto: «O pasado día 15, ás 4 da mañá, Elena deu a luz un fermoso neno». Significaba que o alzamento comezaría no Protectorado de Marrocos o 18 de xullo ao cinco da mañá, seguido do levantamento das guarnicións da península ao día seguinte.

O golpe

Artigo principal: Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936.

O éxito

O golpe de Estado anticipouse ao día 17 de xullo no Protectorado, onde se impuxo con facilidade. No resto de España, o resultado foi dispar.

O día 18 Franco ordenou a todas as forzas ao seu mando nas illas Canarias tomar os centros de poder, enviou un telegrama a Melilla, emitiu o manifesto que preparara a través de Radio Tenerife, encargou a seguridade da súa esposa e filla ao tenente do corpo xurídico Martínez Fuset, deixou ao mando nas illas ao xeneral Orgaz e despegou no Dragon Rapide con destino ao Protectorado. Tras facer noite en Casabranca, chegou o día 19 a Tetuán e púxose ao mando do Exército de África. Unha das súas primeiras medidas foi enviar a Francisco Martín Moreno a Sevilla para dirixir a cabeza de ponte necesaria para o traslado das tropas á península.

En Burgos, o xeneral Batet, que levaba alí uns días, non puido evitar a rebelión que liderou o coronel Gavilán axudado polo conservadorismo da cidade. En Valladolid, Saliquet e Ponte, auxiliados polos falanxistas, tardaron vinte e catro horas en dobregar aos traballadores ferroviarios de UXT. En Oviedo, o coronel Aranda fíxose co control da cidade con valor e astucia, pero foi rodeado por improvisadas milicias obreiras. Mola tamén se impuxo con facilidade en Navarra co apoio do Requeté tradicionalista, que saíu en masa ás rúas ao berro de «Viva Cristo Rei!» e revelaríase como a mellor milicia dos sublevados. Pola súa banda, Cabanellas logrou facerse coa importante praza de Zaragoza apelando ao seu republicanismo, co que enganou durante un tempo a moitos. As súas tropas actuaron apoiadas pola Garda de Asalto e a Garda Civil e impuxéronse con facilidade.

En Sevilla, Queipo de Llano conseguiu facerse co control da cidade cunha mestura de astucia e terror. Con moi poucos seguidores iniciais, conseguiu audazmente que se lle unise a gornición e a policía. A capital andaluza vivira anos de axitación sindical a mans da CNT e os comunistas, o que fixo que gran parte da aterrorizada burguesía o apoiase incondicionalmente. A loita nas rúas durou cinco días, durante os cales os sindicalistas chegaron a controlar dous terzos de Sevilla. O precario control da zona sería importantísimo para o posterior traslado do Exército de África á península. En Cádiz, o xeneral López Pinto e o pronto excarcerado xeneral Varela dirixiron a sublevación con éxito, aínda que tamén tardaron en imporse.

Os militares fieis ao Goberno ou indecisos foron as primeiras vítimas. O executivo presidido por Casares Quiroga minusvalorou a capacidade e determinación dos golpistas e pensou que o seu intento sería similar á errada Sanjurjada de 1932 e que serviría para desartellar os conspiradores. Menosprezou a importancia do Exército de África, principal forza operativa, ao tempo que sobrevalorou a lealdade das forzas policiais e confiou demasiado na fidelidade dos xenerais, que en moitos lugares foron destituídos por oficiais de menor rango.

O fracaso

As medidas preventivas do ministro Giral contribuíron ao fracaso do golpe na Armada, o que deixou ao Exército de África illado da península.

Con todo, o golpe fracasou en importantes cidades. En Barcelona, o Exército estaba dividido, e a lealdade da Garda Civil, o apoio das forzas policiais da Generalitat e a participación dos obreiros armados fixeron fracasar o golpe a pesar da chegada do xeneral Goded. A súa caída supuxo o sometemento das guarnicións sublevadas en Xirona, Lérida e Mataró, co que Cataluña quedou en mans dos opostos ao golpe. En Madrid, Fanjul non seguiu o consello de Franco de sacar ás súas tropas da cidade e conducilas ao norte ao encontro de Mola, encerrouse cos seus homes no Cuartel da Montaña e houbo de se render. En Valencia nin sequera chegou a estalar, os militares permaneceron pechados nos seus cuarteis e foron esmagados co tempo. En Asturias, os rebeldes só conseguiron controlar Oviedo, onde o coronel Aranda dirixiu unha defensa que habería de ser de grande importancia para dificultar as operacións do inimigo. En realidade, o golpe só tivo o apoio de catro dos dezaoito xenerais de división con mando e de catorce dos 56 xenerais de brigada; con todo, tivo un apoio moito maior entre a oficialidade. A pesar do temor que os insurrectos tiñan á acción dos revolucionarios, menosprezaron a capacidade de reacción dos traballadores. Doutra banda, no lado gobernamental houbo dúas actuacións importantes: Juan Hernández Saravia e outros militares da UMRA apoderáronse do Ministerio da Guerra e o comandante Ristori fixo o propio co mando da Armada. Os militares rebeldes derrotados foron as primeiras vítimas no lado republicano.

O plan dos golpistas era simple e poucas cousas sucederon conforme a el. Previran que, tras o triunfo da rebelión en África, o Goberno enviaría á Armada desde as súas bases en Cartaxena e O Ferrol. Dado o conservadorismo da oficialidade naval, contaban con que eses mesmos barcos servisen para trasladar as tropas de África á península. Estaban tan seguros diso que nin sequera contaran cos seus compañeiros de armas da Mariña nos preparativos. Con todo, tamén fracasou o golpe na Mariña. O ministro Giral tomara a precaución de colocar radiotelegrafistas leais en Madrid e nos principais barcos. O radiotelegrafista Benjamín Balboa alertou ás tripulacións desde Madrid e incitounas a destituír aos oficiais rebeldes. O anarcosindicalismo tiña grande influencia sobre a mariñeiría, e as relacións entre esta e os mandos eran moito máis distantes que no Exército. Seguindo as instrucións recibidas de Balboa, as tripulacións desobedeceron aos seus oficiais na maioría dos casos e, nalgúns barcos, extermináronos. Isto deu unha clara superioridade en naves ao Goberno e puxo en perigo a operatividade do Exército de África debido a que tiña que superar o Estreito de Xibraltar. En canto á aviación, os seus membros eran marcadamente máis progresistas que o resto dos militares e só unha cuarta parte se uniu ao alzamento.

A insurrección fracasara ou triunfado parcialmente como golpe de Estado. Desta xeito, o territorio quedou dividido en dous bandos irreconciliables sen que inicialmente existisen liñas divisorias. Os rebeldes ocupaban unha franxa bastante homoxénea que incluía a maior parte de Galicia, León, Castela a Vella, Navarra e Álava, ademais de parte de Estremadura e a metade occidental de Aragón (coas súas tres capitais). Ademais, controlaban precariamente núcleos de Andalucía Occidental como Sevilla e Córdoba. Tiñan enclaves en Oviedo, Toledo, Granada e outros lugares. Fóra da península, controlaban o Protectorado, as Illas Canarias e Mallorca. O bando republicano mantiña a fidelidade de máis da metade das forzas armadas ou policiais.

Os sublevados comprenderon que sería necesaria, cando menos, unha curta campaña militar para se impor; unha posibilidade que fora contemplada anticipadamente por Franco e Mola. O problema era que o xeneral Sanjurjo, a persoa chamada a encabezar o novo goberno e, por tanto, líder da rebelión, morrera en accidente aéreo o mesmo 20 de xullo, ao tentar engalar en Portugal para se unir á sublevación. Os militares rebeldes carecían agora dun mando unificado.

A guerra

Véxase tamén: Guerra Civil Española.

As horas baixas

Situación aproximada de ámbolos dous bandos a finais de xullo. A principal forza de combate ao mando de Franco estaba en Marrocos, pero a frota gobernamental impedíalle cruzar o estreito de Xibraltar.

O desigual resultado do golpe provocou unha fragmentación do poder no bando rebelde. A morte de Sanjurjo convertera aos xenerais Franco, Mola e Queipo de Llano en auténticos «señores da guerra». O terceiro exercía en Andalucía un poder totalmente autónomo emitindo as súas peculiares mensaxes radiofónicas. En Mallorca, o «conde Rossi», un aviador fascista italiano, fíxose co control da illa póndoa máis ao servizo de Mussolini que das autoridades rebeldes. Tras a toma de Badaxoz, o seu gobernador militar, o falanxista coronel Cañizares, actuou con total autonomía e sen obedecer as ordes de Queipo de Llano. O poder nas zonas controladas polos sublevados residía no mando militar, que se crebou precisamente pola propia perpetración do golpe de Estado.

O 20 de xullo, Franco chegara ao Protectorado desde Canarias grazas ao voo do Dragon Rapide e estaba ao mando do potente Exército de África: os 40.000 homes que incluían a Lexión e o Corpo de Regulares. Porén, esa tropa de elite non servía de nada se non conseguía pasar á Península. Pero a mariña republicana, moi superior en número de barcos á rebelde, bloqueaba o Estreito de Xibraltar. Afortunadamente para el, antes da súa chegada, os seus subordinados enviaran un batallón de regulares a bordo do destrutor Churruca. Esas tropas foron esenciais para tomar Alxeciras e asegurar o sur da península. Tras rebelarse a tripulación do Churruca contra a oficialidade e perder o barco, Franco enviou outro tabor de regulares e dúas compañías da Lexión nun canoneiro e outras embarcacións pequenas.[77] A pesar do seu físico —curto de estatura e cun abdome prominente— Franco conseguía elevar a moral daqueles que estaban na súa contorna. Na mensaxe que enviou aos seus compañeiros sublevados dicía: «Fe cega, non dubidar nunca, firme enerxía sen vacilacións porque a Patria o esixe. O Movemento é irresistible e xa non hai forza humana para contelo». No Alto Comisariado encargou ao coronel Beigbeder o recrutamento de voluntarios marroquís. Ademais, condecorou ao Gran Visir por reprimir unha revolta antiespañola sen axuda.

Aínda que hai estimacións discrepantes respecto ao número de efectivos de cada bando, está claro que, sen o Exército de África, os rebeldes peninsulares estarían en inferioridade; os milicianos recrutados polas forzas da esquerda eran máis numerosos que os combatentes nacionalistas: tanto a mariña como a aviación leais eran superiores en naves e homes; o líder dos sublevados falecera; as principais zonas industriais quedaran en poder do inimigo, incluíndo as importantes fábricas de produtos químicos e explosivos, así como o carbón asturiano; o Goberno controlaba as reservas de ouro do Banco de España e a maior parte das reservas de prata; CAMPSA tiña cheos os seus depósitos de combustible, pero a maioría estaban en poder do Goberno; a maior parte das grandes cidades tamén estaban no bando contrario e o Goberno contaba coas representacións diplomáticas e un posto na Sociedade de Nacións. Nos primeiros días da rebelión, a opinión máis estendida entre os observadores internacionais era que o alzamento tiña fracasado. O mesmo pensaba o embaixador alemán. Incluso o líder socialista Indalecio Prieto pronunciou un coñecido discurso pola radio mantendo a mesma tese.

Reacción

Hitler decidiu proporcionar apoio militar aos rebeldes. Ao establecer a Franco como destinatario do mesmo, reforzou a posición do xeneral.

Como se dixo, xa o 19 de xullo, Franco conseguiu burlar o bloqueo naval e transportar un continxente de soldados á península, o que foi determinante para tomar Cádiz, La Línea de la Concepción e Alxeciras. Despois, coa axuda do xeneral Kindelán, puxo en marcha a primeira «ponte aérea» da historia contando cos poucos avións dispoñibles en África e Sevilla conseguindo así transportar un número pequeno pero significativo de soldados e material até o aeroporto da Tablada. Esta innovación táctica proporcionou gran prestixio a Franco. O reforzo permitiu a Queipo de Llano ampliar a zona que controlaba en Andalucía occidental, estendéndoa até Huelva e Córdoba.

O illamento levou a Franco a establecer os seus primeiros contactos cos gobernos italiano e alemán a fin de obter medios de transporte, pero tamén lle deixou á marxe das primeiras medidas políticas que foron adoptadas na península. Os rebeldes apenas mantiveran contactos con potencias estranxeiras antes da insurrección, e os poucos habidos non frutificaran. Franco enviou a Luís Bolín a Roma e, simultaneamente, falou co agregado militar italiano en Tánxer. Tales contactos foron infrutuosos pero, trala chegada a Roma dunha delegación enviada por Mola e encabezada por Antonio Goicoechea, que solicitaba unha axuda moito máis modesta, Ciano interesouse polo tema e aceptou enviar a Franco doce avións. A partir de entón, as preferencias italianas por Franco foron claras. Doutra banda, a través do súbdito alemán residente en Marrocos Johannes Bernhardt, vinculado ao NSDAP, conseguiu contactar coas altas esferas de Berlín mentres que os emisarios de Mola fracasaban ao seguir a canle oficial. De feito, Hitler chegou a enviar máis avións dos solicitados. Tanto Hitler como Mussolini, por distintas consideracións estratéxicas, xulgaron conveniente apoiar o xeneral, que contou a partir de entón con mellores contactos internacionais que Mola. O 29 de xullo Bernhardt comunicou a Queipo de Llano e Mola que a axuda militar alemá era só para Franco, noticia que encaixaron de forma dispar.

Trala inesperada morte de Sanjurjo, Mola formou o 24 de xullo en Burgos unha Xunta de Defensa Nacional composta por sete militares para dirixir o movemento rebelde. O xeneral Cabanellas presidíaa por se-lo de maior grao e antigüidade. Moitos interpretaron o nomeamento como unha forma de apartar ao vello masón e republicano do mando activo en Zaragoza, pois colocara a políticos radicais en postos relevantes. Aínda que as ideas dos sublevados eran moi diversas, a maioría estaba en contra da moderación exhibida por Cabanellas, antigo parlamentario polo partido de Lerroux. Doutra banda, a súa imaxe liberal á fronte da Xunta podía ser útil para atraer aos numerosos indecisos. Paralelamente, a suxestión de Mola creáronse xuntas patrióticas na maioría das provincias dominadas polos sublevados. Nelas si se incluíu a algúns civís, pero en postos subordinados. Entre os integrantes iniciais da Xunta non estaba Franco, que quedaba así desprazado do que parecía principal centro de poder rebelde. Máis tarde ampliouse a súa composición incorporando a outros mandos, entre eles o propio Franco o 3 de agosto. En calquera caso, o poder de Cabanellas e a Xunta era máis nominal que efectivo e Mola tiña o control na zona norte, Franco dominaba o Protectorado e as illas Canarias e Queipo de Llano exercía o seu poder sobre a Andalucía rebelde.

Para o 29 de xullo, os avances das distintas columnas rebeldes sobre Madrid desde o norte freáronse. A fronte estabilizouse nas montañas de Somosierra, Guadarrama e Navacerrada. Ademais, as posicións rebeldes víanse ameazadas dende Cataluña, o País Vasco e Estremadura. A carencia de munición foi sempre un problema para Mola, aínda que unha segunda e máis pequena «ponte aérea» dende o sur acabaríalle proporcionando 600.000 cartuchos. Por último, a superioridade aérea do inimigo dificultaba as operacións e os transportes.

Franco empeñouse en burlar o bloqueo do Estreito por mar enviando un convoi desde Ceuta. Ante as firmes obxeccións expostas por Yagüe e os oficiais da Armada, insistiu na súa tradicional tese da importancia dos valores morais. Opinaba que a mariñeiría republicana, privada de oficiais competentes, non era un perigo para unha frota ben dirixida. A súa determinación plasmouse na frase «teño que cruzar e cruzarei». Foi unha das poucas ocasións en que o habitualmente prudente xeneral asumiu un notable risco. Contando xa coas primeiras subministracións alemás e italianas, o 5 de agosto, tras sucesivos adiamentos, un convoi naval con apoio aéreo burlou o bloqueo republicano e trasladou un novo continxente de varios milleiros de soldados e gran cantidade de pertrechos. O éxito deste denominado «convoi da vitoria» tivo un efecto propagandístico moi importante que aumentou a moral do bando rebelde tanto como diminuíu a do republicano. Ao mesmo tempo, os avións de transporte italianos e alemáns axudaron a que o Exército de África atravesase o estreito, o que resultaría determinante para o curso da guerra e foi avaliado de moi diferentes maneiras polos historiadores. A notoriedade de Franco era tal que xa algunhas chancelerías europeas chamaban «franquistas» aos rebeldes. A determinación e optimismo inquebrantables de Franco nestes momentos difíciles non só contribuíu a levantar a moral dos seus homes, senón que aumentou a súa autoridade entre os diversos líderes rebeldes.

A ofensiva

O 7 de agosto, Franco instalouse en Sevilla. Xa dende o día 1 ordenara ás súas forzas avanzar cara a Mérida ao mando do tenente coronel Asensio. Vencendo toda resistencia das inexpertas milicias obreiras, recibindo novas columnas de reforzo desde o sur e facendo un implacable uso do terror, avanzaron douscentos quilómetros en dez días, tomaron Mérida, contactaron coas forzas de Mola e proporcionaron a estas unha importante subministración de municións. Con todo, Franco non transferiu parte das súas expertas tropas a Mola, o que podería facilitar o acceso de leste a Madrid desde o norte.

O encontro de Franco e Mola en Burgos evidenciou a unión das zonas rebeldes e foi recollido pola prensa, como nesta portada do Berliner Illustrirte Zeitung.

En Navarra fora onde, grazas á intervención directa de Mola, a conspiración fora mellor organizada e o golpe executado con maior precisión. Os requetés proporcionaron unha gran forza de choque ao «Director», que así puido controlar a ribeira do Ebro e reforzar a posición de Cabanellas en Zaragoza. Ademais, os enviados do xeneral a Roma, políticos de certo relevo, tiveron máis éxito que os de Franco ante o goberno de Mussolini. Con todo, o seu exército non puido pasar de Guadarrama no seu avance cara a Madrid, sobre todo por falta de homes e municións. O 11 de agosto, as súas tropas tomaron Tolosa. O 13 de agosto, Mola entrevistouse en Sevilla con Franco e ambos acordaron que non tiña sentido insistir en atacar Madrid. No canto diso, lanzaría un ataque sobre Irún co fin de privar ao norte republicano de contacto coa fronteira francesa. O 5 de setembro, tras unha durísima loita con gran valor por ambos os bandos, as tropas de Mola tomaron Irún, non antes de que fose incendiada polos republicanos que se repregaron en orde. Finalmente, o 13 de setembro os republicanos abandonaron San Sebastián en mans das tropas rebeldes.

Franco estaba por entón envorcado na dirección de operacións estritamente militares con total autonomía. Unha vez que conseguiu que as súas tropas cruzasen o estreito, o seu avance foi irresistible por Andalucía, A Mancha e Estremadura. Tras a toma de Mérida, o tenente coronel Yagüe púxose á fronte das forzas de Asensio. O 14 de agosto tomou Badaxoz onde realizou unha terrible matanza. A pesar das súas intensas ocupacións militares, o 15 de agosto, na conmemoración da festa da Asunción en Sevilla, Franco substituíu a bandeira tricolor republicana pola tradicional vermella e amarela. O 16 de agosto visitou Burgos, sede da Xunta de Defensa Nacional, xa que a conquista do sur de Estremadura significara a unión das dúas zonas rebeldes. Xunto con Mola e outros xenerais, asistiu a unha solemne misa na catedral. Alí entrevistouse con Mola; ambos os líderes eran conscientes de que facía falta un mando militar unificado para a boa marcha da campaña. Mola colaborou sen reservas con Franco deixando nas súas mans as relacións internacionais sen pensar en rivalidades políticas. O 21 de agosto, Mola recibiu un cargamento de metralladoras e munición con Bernhardt, quen lle deixou claro que llo enviaba Franco e non Alemaña. Tras a toma de Badaxoz, as tropas de Yagüe viraron cara a Madrid, que era o principal obxectivo e o 3 de setembro tomaron Talavera de la Reina. Toda esta campaña na que o seu exército percorreu cincocentos quilómetros nun mes foi un completo triunfo para Franco, a pesar de que algúns criticaran a súa decisión de avanzar cara ao oeste e logo polo val do Texo. Mentres tanto, o violento proceso revolucionario habido na zona republicana e a invocación da defensa do catolicismo estaban a aumentar considerablemente os apoios dos insurxentes, e xa en agosto, a complexidade das operacións militares desbordaba a capacidade da Xunta. Con todo, esta non parecía interesada en crear unha organización máis complexa. Mola dirixía o Exército do Norte, Queipo de Chairo controlaba a Andalucía occidental e Franco dirixía as operacións do Exército de África que avanzaba cara a Madrid. Desde finais de agosto, os seus aliados alemáns presionaban a Franco para que se fixese co mando rebelde alegando que necesitaban a un xefe co que negociar a axuda militar ou esta podía desaparecer.

Os preparativos

O xeneral Kindelán dirixía con eficacia a forza aérea do exército do Sur. Era un recoñecido monárquico e preguntou a Franco se desexaba a restauración. Este díxolle que ese debía ser o obxectivo a longo prazo, pero que había demasiados republicanos como para formulalo a curto prazo. Compracido pola resposta, Kindelán manifestou que facía falta un mando unificado e propuxo a Franco que o asumise, así como a rexencia. Este rexeitou a segunda proposta, pero tampouco pareceu mostrar excesivo interese en ter poder político. De momento, parecía conformarse con ter o mando das mellores tropas e oficiais. No entanto, as súas proclamas non fixeran ningunha referencia a Sanjurjo, Mola ou a Xunta de Defensa Nacional. Ademais, Alemaña e Italia manifestaban claramente que o consideraban como o líder do movemento rebelde e a segunda presionaba para que formalizase tal liderado. Kindelán, convencido de que Franco sería o mellor aliado da monarquía, insistiulle en repetidas ocasións acerca da conveniencia de asumir o mando único. Segundo contaría despois o aviador, Franco reaccionou ás suxestións con modestia e tiña «o temor de que a cousa non estivese aínda madura» así como o de perder o Exército de África se asumía unha responsabilidade de despacho similar á de Cabanellas.

O 26 de agosto Franco trasladou o seu cuartel xeral ao Palacio dos Golfines de Arriba de Cáceres, separándose así de Queipo de Llano. Alí traballaba un grupo de inmediatos colaboradores: o tenente coronel xurídico Lorenzo Martínez Fuset era o seu asesor legal e conselleiro político; José Antonio de Sangróniz dirixía unha rudimentaria oficina diplomática, tarefa na que colaboraba de forma significada Nicolás Franco, o irmán do xeneral, quen establecera excelentes relacións co goberno portugués; o fundador da Lexión, Millán-Astray, actuaba como responsable de propaganda; e Luís Bolín encargábase das relacións coa prensa internacional. Outros colaboradores eran o mencionado Kindelán e o tamén monárquico xeneral Orgaz. Todos eles formaban unha especie de «equipo de campaña» encamiñado a conseguir a elección de Franco como líder militar e político. A narración dos feitos que fixo Kindelán deixa claro que actuaban co coñecemento e aprobación de Franco; no entanto, a tradicional prudencia do xeneral e o temor a dar un paso en falso fíxolle manter unha actitude distante respecto das súas manobras.

Paralelamente, o 26 de agosto reuníronse en Roma o almirante Canaris e Roatta, aos que se sumou ao día seguinte Ciano. O tres concluíron que era imprescindible un mando único no exército rebelde. Ao día seguinte producíase o primeiro bombardeo sobre Madrid.

As votacións

Adopción dun mando único

A chegada de Largo Caballero á presidencia do goberno supuxo un reforzamento do executivo no bando republicano, o que aumentou a necesidade de nomear a un xeneralísimo no lado rebelde.

As caídas de San Sebastián e Talavera de la Reina provocaron un cambio de goberno en zona republicana e a chegada ao poder do socialista Largo Caballero dirixindo un goberno da Fronte Popular máis representativo coa nova realidade. Este mando inimigo máis determinante, que endureceu o seu defensa, acentuou a necesidade de unificar o mando rebelde. En setembro, cos exércitos de Mola e Franco xa próximos a Madrid, xa era clara a necesidade dun mando unificado. Houbera friccións entre Franco e Queipo de Llanro e entre Mola e Yagüe. Mola planificara o golpe de Estado para implantar unha «ditadura militar republicana», e non parecía haber présa en cambiar a estrutura encabezada pola Xunta de Defensa Nacional, pero si se impuña a necesidade de establecer un mando militar único. Kindelán propuxo a celebración dunha reunión dos membros da Xunta de Defensa e doutros xenerais para tratar a cuestión. Franco retivo a convocatoria unha semana pero, finalmente convocou un encontro para o 21 de setembro a uns 30 quilómetros de Salamanca, no aeródromo de San Fernando, elixido precisamente pola facilidade para o transporte dos intervenientes. A iniciativa para a reunión foi, por tanto, do xeneral Franco. De feito, nada máis instalarse aquel no Palacio dos Golfines de Arriba, os falanxistas organizaran unha concentración de masas na que foi aclamado como xefe e salvador de España. Presidiu o encontro Cabanellas, e asistiron tamén os membros da Xunta Franco, Mola, Queipo de Chairo, Dávila, Saliquet, Gil Yuste, Orgaz, Montaner e Moreno Calderón. Tamén estaba o xeneral Kindelán, que non era membro da Xunta. Non se trataba, por conseguinte, dunha reunión da Xunta propiamente dita.

Non existe ningunha acta da reunión, polo que é difícil saber exactamente como transcorreron as deliberacións salvo polo relato dos propios asistentes. Kindelán é quen máis datos proporcionou. Parece que pola mañá el e Orgaz tentaron até tres veces suscitar a discusión sobre o tema do mando único pero, ao cabo de tres horas e media non conseguiran abrir o debate. A situación cambiou durante a comida, celebrada nunha leira próxima do gandeiro de reses bravas Antonio Pérez Tabernero e servida polas fillas de leste para manter a discreción. Ao propor de novo pola tarde Kindelán e Orgaz que a cuestión fose abordada, Mola engadiu: «Pois eu creo tan interesante o mando único que si antes de oito días non se nomeou Generalísimo, eu non sigo; eu digo: aí queda iso e voume». Renovada a sesión, só Cabanellas pronunciouse en contra de designar un Generalísimo e a favor de manter o sistema dun directorio. O decidido apoio de Mola aos partidarios de Franco fixo que Queipo de Llano non se atrevese a expor a súa oposición en público.

Elección de xeneralísimo

Tras decidir que facía falla nomear un xeneralísimo, pasouse a elixir á persoa máis adecuada. En realidade, non semella que ninguén dubidase nunca que, se se rexeita a decisión de nomear un mando unipersonal, Franco sería o elixido. Este, era xeneral de división —máximo rango militar naquel momento— aínda que ocupaba só o posto 23 na escala. Pero entre os sublevados, unicamente era superado en xerarquía por Cabanellas, Queipo de Llano e Saliquet. Sanjurjo morrera o 20 de xullo, ao tentar engalar en Lisboa o avión pilotado por Ansaldo. Goded e Fanjul foran detidos e logo fusilados ao fracasar a rebelión en Barcelona e Madrid. Cabanellas conspirara contra a Ditadura, era masón, republicano —fora deputado polo Partido Radical— e demasiado liberal. Queipo de Llano era xeneral de división e tiña maior antigüidade que Franco, pero o seu pasado de conspirador republicano facía que moitos desconfiasen del e desprezaban, en privado, o ton chabacano dos seus soados discursos radiofónicos. Saliquet era demasiado maior e carecía de relevancia política. Mola tiña unha graduación inferior —xeneral de brigada—, estaba marcado polos iniciais fracasos e tiña peores contactos internacionais que Franco. Ademais, era coñecido como o Director Xeral de Seguridade da dictablanda e agora estaba moi vinculado aos carlistas, o que lle daba imaxe de ultraconservador mentres que para os monárquicos era un republicano. O mesmo Mola parecía ser consciente diso. Compartía a idea de que facía falta un mando único e non hai dato algún que suxira que desexase ocupar o posto.

Fronte a todos os demais, Franco contaba con vantaxe. Era o que tiña menos inimigos, o de talante máis repousado, o que obtivera maiores vitorias militares no que levaba de conflito e o menos identificado cunha determinada situación política anterior. Ademais, tiña baixo o seu mando as tropas que máis preto estaban de tomar a capital e contaba co apoio das potencias amigas, Italia e Alemaña. Contaba co apoio dos monárquicos, que o consideraban un dos seus e, a través de Yagüe, co apoio da Falanxe. Lexionarios e regulares admiraban o seu valor e os seus dotes de mando, e os mozos oficiais que foran alumnos seus na Academia Xeral Militar de Zaragoza idolatrábano. Por último, asegurara a retagarda nacionalista no Protectorado pactando coas autoridades marroquís, que lle proporcionaban unha base loxística e aguerridos mercenarios. Pero por encima destas consideracións, parece que foron a súa calma e superioridade profesional as que o axudaron a conseguir o mando. De feito, mesmo os seus inimigos sinalárano como cabeza da rebelión. A prensa progobernamental referíase a el como o líder da sublevación.

A resistencia republicana nas montañas de Guadarrama e a escaseza de municións detiveron o avance de Mola sobre Madrid. Este feito debilitou a súa posición como eventual líder da rebelión.

Chegado o momento da votación, os dous coroneis dixeron que preferían se abster por mor da súa inferior graduación. Kindelán foi o primeiro en se pronunciar a prol de Franco e foi seguido por Mola. De seguido, tamén o apoiaron Orgaz e tódolos demais. Nesta ocasión, Cabanellas preferiu, tamén, se abster e, posteriormente, comentou:

Vostedes non saben o que teñen feito, porque non o coñecen [ao xeneral Franco] coma min, que o tiven baixo as miñas ordes no Exército de África coma o xefe dunha das unidades da columna do meu mando; e se, como queren, lle van dar, nestes momentos, España, vai crer que é súa e non deixará que ninguén o substitúa na guerra nin despois dela, até a súa morte.

Non hai motivos para pensar que a Mola lle molestase o resultado. Ao saír da reunión, os seus axudantes preguntáronlle polo sucedido e informoulles de que se decidiu nomear un xeneralísimo. Entón eles preguntáronlle se o designaran a el e respondeu: «A min? Por que? A Franco». Máis tarde, díxolles aos seus colaboradores que el mesmo propuxera a Franco como candidato con estes argumentos: «É máis novo ca min, de máis categoría, conta con infinidade de simpatías e é famoso no estranxeiro». En canto a Queipo de Llano, cando Vegas Latapié lle preguntou, tempo despois, por que votara por Franco, respondeu: «E a quen nomeariamos se non? A Cabanellas, imposible. Era republicano convencido e todos sabiamos que era masón. De nomear a Mola, perderiamos a guerra. E eu... perdera xa moito prestixio».

No entanto, a pesar da case unanimidade do nomeamento, era manifesta a frialdade e falta de entusiasmo dalgúns dos electores. Varios deles consideraban que o único que fixeran era conseguir a unidade de mando necesaria para obter a vitoria elixindo ao xeneral máis exitoso. Naqueles momentos é moi posible que a maioría dos altos mandos alí reunidos pensasen que a guerra ía ser de curta duración e que finalizaría coa inminente conquista de Madrid. Non se decidiu outorgar ningún poder político a Franco e a Xunta de Defensa Nacional permanecía intacta. Nin sequera establecérase un prazo para a toma de posesión. Ademais, o acordo de que a elección fose mantida en segredo ata que fose ratificada oficialmente pola Xunta de Defensa Nacional aumentaba a percepción de Kindelán e outros partidarios de Franco de que algúns xenerais non estaban convencidos da decisión, e os días pasaban sen que esta se fixese pública. Por iso, o «equipo de campaña» de Franco intensificou os contactos e as presións para conseguir que o mando militar fose acompañado do mando político. A súa actividade e a popularidade que proporcionou a Franco a liberación do Alcázar de Toledo permitiulle conseguir que o 28 de setembro, nunha nova reunión de mandos, Franco fose nomeado Xefe do Goberno do Estado. Só tras esta nova decisión publicouse oficialmente no Boletín Oficial da Xunta de Defensa Nacional do 30 de setembro o decreto de nomeamento conxunto como Xefe de Goberno e Xeneralísimo.

Transcendencia

Do mando único

Entrada ao Palacio dos Golfines de Arriba de Cáceres, sede do cuartel xeral de Franco cando foi elixido xeneralísimo.

A pesar das notables diferenzas ideolóxicas, culturais e temporais, hai un certo consenso entre os historiadores en que a unificación do mando militar foi unha medida acertada por parte do bando rebelde. Tras a toma de Badaxoz, e aínda máis tras a de Talavera, resultaba evidente que era necesario un mando militar único para administrar todo ese territorio que fora unido precisamente polas armas. Iso concedeulle unha vantaxe sobre o desorganizado bando republicano, cuxa desunión é considerada como unha das principais razóns da súa derrota. Neste, as diferentes visións que as forzas políticas tiñan de como organizar o Estado e a sociedade impediron deseñar unha dirección común. Paradoxalmente, o golpe promoveu nas zonas nas que non triunfou a revolución que pretendía evitar. Nas primeiras semanas, o poder do Goberno apenas chegaba máis aló de Madrid e viuse substituído por unha multitude de comités creados por partidos políticos e sindicatos. Desde un principio, toda a franxa cantábrica republicana estivo dividida entre diferentes poderes rexionais, o que prexudicou as súas operacións militares. A chegada ao poder de Largo Caballero significou un intento de someter a eses poderes autónomos, pero non puido evitar que os gobernos rexionais de Cataluña e o País Vasco expandisen a súa autonomía invadindo o terreo militar. Ademais, creáronse consellos rexionais en Aragón, Asturias e Santander. Esta división inmobilizaba considerables reservas de tropas en frontes poucos activos cando eran necesarias noutros, mentres que Franco foi capaz de trasladar grandes cantidades de tropas con rapidez para responder os ataques do inimigo.

Do mando militar de Franco

En canto á decisión de elixir a Franco para o desempeño do mando militar, as valoracións seguen sendo dispares. Desde os primeiros meses da guerra, os seus partidarios e a propaganda oficial do seu nacente réxime estenderon o mito dun xenial estratego que conducía as súas hostes á segura vitoria. Esta tese sería a única estendida durante o seu réxime. Con todo, novas opinións xurdiron noutros países e na propia España tras a morte do ditador.

Hai práctica unanimidade en que a súa decisión de desviarse cara a Toledo —tomada a mesma tarde do seu nomeamento como Xeneralísimo— puido ser causa de que non puidese conquistar Madrid cando finalmente o tentou. Xa no seu momento, Kindelán e outros colaboradores advertiron a Franco de que liberar o Alcázar custaríalle a toma de Madrid. Os seus defensores sempre insistiron en que a decisión de desviarse cara a Toledo estaba tomada antes do 21 de setembro —Franco enviara unha mensaxe aos resistentes do Alcázar o 22 de agosto prometendo axuda— e que tiña como finalidade insuflar ánimo na moral dos nacionais. O hispanista británico Hugh Thomas na súa clásica obra sobre A Guerra Civil Española sinala que é fácil imaxinar as críticas que recaerían sobre Franco de permitir que os defensores do Alcázar fosen aniquilados estando as súas tropas tan preto. E o estadounidense Stanley G. Payne no seu libro sobre O réxime de Franco argumenta que o Xeneralísimo debía reforzar o seu débil flanco dereito antes de emprender a batalla por Madrid.

Tamén se criticou a súa actuación na Batalla de Brunete, que é explicada pola importancia política ou psicolóxica que o Xeneralísimo daba ás cuestións militares. Foi e segue sendo incomprendida por moitos a súa decisión de deter o avance do exército cara a Barcelona e dirixirse cara á mellor defendida Valencia tras vencer contundentemente na Batalla de Teruel e chegar ao Mediterráneo cortando en dous o territorio republicano. Tamén se discutiu e discútese a súa decisión de atacar frontalmente ao inimigo durante a Batalla do Ebro no canto de flanquealo e avanzar cara a Lleida e Barcelona.

Placa conmemorativa do nomeamento de Franco colocada no Palacio dos Golfines de Arriba

Probablemente os máis críticos sobre a capacidade de militar de Franco sexan o coronel Blanco Escolá, quen expresa no seu libro A incompetencia militar de Franco a tese que o título indica explicitamente —crítica que se ve reforzada polo eloxio do seu opoñente Vicente Rojo no libro Vicente Rojo: o militar que humillou a Franco—, e o historiador e tamén militar Gabriel Cardona, que ademais dos numerosos estudos que dedicou á historia militar da guerra civil, ironizou sobre a cuestión nun relato novelado que conclúe coa frase «Franco nunca se tería graduado en West Point». Pola súa banda, o historiador británico e tamén militar Antony Beevor, autor moi versado en temas castrenses, cualificou a estratexia de Franco como «obtusa», aínda que hai que precisar que non é mellor a opinión que expresa respecto dos responsables da estratexia militar republicana. Payne cualifica a súa estratexia como pouco imaxinativa e marcada por obxectivos políticos en moitas ocasións, mais tamén considera que outorgou atención con profesionalidade a temas prácticos, como a loxística, as comunicacións, a topografía ou o abastecemento, co que o Exército Nacional obtivo unha maior eficacia. Máis matizadamente, o historiador británico Paul Johnson sinalou que soubo manter «o corazón frío e a cabeza viva», e que militarmente «non era un xenio, pero si moi minucioso e tranquilo; nunca reforzou un fracaso e aprendeu dos seus erros».

Hugh Thomas considera que os logros do Xeneralísimo durante a dirección estratéxica da Guerra Civil foron considerables. A súa dirección deu unha mellor organización e disciplina ao Exército Nacional con respecto ao Exército Popular da República, e a loxística foi moi superior. Considera que os seus erros foron de xuízo ao tomar decisións desacertadas sobre o terreo, como a súa insistencia nos ataques frontais a un alto custo e a súa opción por avanzar sobre Valencia no canto de Barcelona. Máis escuetamente, o tamén británico Paul Preston, autor dunha biografía de Franco, considera que «entre 1936 e 1939 foi un competente xefe na guerra».

Entre os seus defensores, adoita repetirse o argumento ofrecido por Pío Moa:

Franco debe se-lo único militar da historia que, tendo gañado unha guerra e case tódalas súas batallas recibe, a miúdo, a sentenza de incompetente ou, en todo caso, do montón, ou ben de «bo táctico» pero case nulo estratego.

Igualmente, o historiador Luís Suárez Fernández, tamén favorable a Franco, admite que se lle adoitan recoñecer máis as calidades loxísticas que as estratéxicas. Por último, o británico Michael Alpert non entrou a valorar as supostas calidades estratéxicas ou tácticas do xeneral Franco, senón que se limitou a constatar que «en realidade, a guerra española non tivo gran importancia desde o punto de vista da estratexia militar» e que «dende logo, a maior causa da derrota da República e do triunfo de Franco foi a abundancia de material de que dispuxo o Xeneralísimo, sobre todo de aviación e de artillaría de grandes calibres».

Política

Finalmente, para Franco e os seus partidarios, a elección como Xeneralísimo non foi senón o primeiro paso cara ao poder absoluto. Non parece que os xenerais que o elixiron para un mando militar unificado reparasen nas implicacións políticas de conferir tal mando nun exército que loitaba contra o seu propio Estado, mais o pequeno sector monárquico e os representantes de Alemaña e Italia si pareceron pensar niso. Xusto sete días máis tarde conseguiu o nomeamento como «Xefe do Goberno do Estado español» e a disolución da Xunta de Defensa Nacional, que lle traspasou tódolos seus poderes. Tras iso e dende o primeiro momento, Franco referiríase a si mesmo como «Xefe do Estado», situación que ninguén discutiu. Iso deulle un poder sen límites. Para completalo, en abril de 1937 unificou a Falanxe Española das JONS e a Comuñón Tradicionalista para formar un Partido Único do que el era tamén o líder supremo. Abríase así un longo período de goberno que só finalizaría coa súa morte en 1975.

Véxase tamén

Bibliografía

• Alpert, Michael (1996). "La historia militar". En Payne, Stanley G.; Tussell, Javier. La guerra civil. Una nueva visión del conflicto que dividió España. Madrid: Temas de Hoy. ISBN 84-7880-652-0. 
• Aróstegui, Julio (1997). La Guerra Civil. La ruptura democrática. Madrid: Historia 16-Tema de Hoy. ISBN 84-7679-320-0. 
• Arrarás, Joaquín (1984 [1939-1943]). Historia de la cruzada española. La Guerra VI. Madrid: Datafilms S.A. ISBN 84-86349-06-0. 
• Beevor, Antony (2005). La guerra civil española. Barcelona: Círculo de Lectores. ISBN 84-672-1532-1. 
• Blanco Escolá, Carlos (2000). La incompetencia militar de Franco (en castelán). Madrid: Alianza Editorial. ISBN 84-206-6478-2. 
• Cardona, Gabriel (2002). Franco no estudió en West Point (en castelán). Barcelona: Littera Books. ISBN 9788495845061. 
• Casanova, Julián (2007). Historia de España 8. República y guerra civil (en castelán). Barcelona: Crítica / Marcial Pons. ISBN 978-84-8432-878-0. 
• Crozier, Brian (1969). Franco, historia y biografía (en castelán) I. Madrid: Novelas y Cuentos. ISBN 84-265-7048-8. 
• Gil Pecharromán, Julio (1997). La Segunda República. Esperanzas y frustraciones (en castelán). Madrid: Historia 16-Temas de Hoy. ISBN 84-7679-319-7. 
• Hills, George (1975). Franco, el hombre y su nación (en castelán). Madrid: Librería Editorial San Martín. ISBN 84-7140-025-1. 
• Juliá, Santos (1999). Un siglo de España. Política y sociedad (en castelán). Madrid: Marcial Pons. ISBN 84-9537903-1. 
• Juliá, Santos (1997). "España entre dos Gobiernos (septiembre-noviembre 1936)". En Tuñón de Lara, Manuel. La Guerra Civil Española (en castelán). Vol. 7: El avance rebelde. Madrid: Folio. pp. 8–51. ISBN 84-413-0437-8. 
• Moa, Pío (2003). Los mitos de la Guerra Civil (en castelán). Madrid: La Esfera de los Libros. ISBN 84-9734-093-0. 
• Payne, Stanley G. (1987). El régimen de Franco (en castelán). Madrid: Alianza Editorial. ISBN 84-206-9553-X. 
• Preston, Paul (1994). Franco, "Caudillo de España". (en castelán). Barcelona: Grijalbo. ISBN 84-253-2498-X. 
• Suárez, Luis (1999). El general de la Monarquía, la República y la Guerra Civil. Col.: Franco: Crónica de un tiempo (en castelán) I. San Sebastián de los Reyes: Actas. ISBN 84-87863-78-7. *Thomas, Hugh (1995). La Guerra Civil Española (en castelán). Barcelona: Grijalbo Mondadori. ISBN 84-253-2767-9. 
• Tusell, Javier (2006). "La evolución política de la zona sublevada". En Juliá, Santos. República y guerra en España (1931-1939). Madrid: Espasa. pp. 363–420. ISBN 84-670-2026-1. 

Outros artigos

• Francisco Franco
• Guerra civil española

Ligazóns externas

• Kindelán, Alfredo (1 de outubro de 1961). "Rememorando un acuerdo histórico". ABC (en castelán): 18–19.