Mosteiro de Santa María da Armenteira

Mosteiro de Santa María da Armenteira
Tipo	mosteiro e monumento
Persoas e organizacións
Diocese	Arquidiocese de Santiago de Compostela
Dedicado a	Santa María
Datas
Fundación	1162
Demolición	1837
Localización
	42°27′47″N 8°44′50″O / 42.4631, -8.7472
Estado	España
Comunidade autónoma	Galicia
Provincia	provincia de Pontevedra
Concello	Meis
Parroquia	A Armenteira
Patrimonio cultural
Ben de Interese Cultural
Data	3 de xuño de 1931
Identificador	RI-51-0000830
Contacto
Páxina WEB	monasteriodearmenteira.es
Redes
	[ Wikidata ] [ C:Commons ]

O mosteiro de Santa María da Armenteira é un mosteiro románico de transición, ou protogótico, que pertenceu desde a segunda metade do século XII á Orde do Císter. Sitúase na parroquia de Santa María da Armenteira, no concello pontevedrés de Meis. O seu estilo arquitectónico responde aos preceptos do Plano Bernardino baseado na austeridade formal e o rigor funcional. Desamortizado en 1836, foi abandonado ata finais do século XX, cando acolleu a unha comunidade de monxas da Orde Cisterciense da Estrita Observancia.

Historia

Fundación

A lenda conta que foi fundado por Santo Ero. Risco recóllea así ^[1]:

San Ero de Armenteira saíu un día do mosteiro, meditando en cómo serían os goces do ceo; meteuse nunha carballeira e estivo un intre ouvindo cantar un paxariño, que era cousa que non ouvira nunca tan preciosa; estivo unha miguiña embebido naquil cando cheo de delicias e deu volta. Mais cando chegóu, no mosteiro todo era novo pra il, ninguén o coñecía nin sabía dil, a pesares de que aseguraba ter saído aquela mesma mañá, nin il coñecía a ninguén, porque, anque pensaba que non estivera mais do que un instante escoitando ó paxariño, resulta que pasaran trescentos anos.

Castelao utilizou este motivo para o ex libris que debuxou para Xosé Filgueira Valverde.^[2]

Segundo a obra Relación escrita del Convento de Armenteira, escrita por frei Basilio Duarte no século XVII, a primeira referencia documental é a doazón do lugar de Gondes no 1149 feita por Diego Ovéquiz ao abade Ero. Mais outras fontes, como a propia documentación do Císter sinalan que foi no 1162 cando se incorpou á obediencia cisterciense, aínda que puido ser fundado como beneditino en 1151.^[3]

O patrimonio monástico conformouse nos séculos medievais grazas compras e ás doazóns nobiliarias e reais. Entre estas últimas destaca a do ano 1175, do rei Fernando II de Galicia quen lle outorgou a décima parte das rendas de Pontevedra. Tamén recibiu donativos de Afonso IX e Sancho IV. O seu dominio estivo concentrado na península do Salnés.^[4]

Con todo, a situación da comunidade medieval foi de pobreza, segundo as fontes coetáneas. Detrás disto estaba a presión nobiliaria para quedar coas propiedades do mosteiro. Deste xeito, no século XV, o papado interveu para favorecer o mosteiro: no ano 1439, Uxío IV asinou unha bula que obrigraba á devolución as propiedades usurpadas, e no 1462, Pío II, exime ao mosteiro de pagar tributos ao Arcebispado de Santiago de Compostela.^[3]

Idade Moderna

No ano 1427, en Santa María de Sión, na periferia de Toledo, frei Martín de Vargas fundou a Congregación Cisterciense Reformada, tamén coñecida como Congregación de Castela ou, popularmente, Orde dos bernardos. A chegada ao trono de Sabela de Castela supuxo un pulo para a incorporación progresiva dos mosteiros galegos do Císter a esta congregación, aínda que a da Armenteira foi tardía, no 1525, sendo rei Carlos V.^[3] Logo da incorporación a esta congregación o mosteiro coñeceu un período de renovada prosperidade que levou á edificiación dun novo claustro.

No Antigo Réxime o dominio monástico de Santa María da Armenteira incorporaba as seguintes parroquias:^[4]

Na arquidiocese e provincia de Santiago de Compostela:

Na diocese e provincia de Tui:

Idade Contemporánea

A principios do século XIX había 26 monxes no mosteiro e a comunidade cisterciense mantívose ata que foi exclaustrado en 1837 no marco da Desamortización de Mendizábal.^[5]^[6]

Logo de máis dun século de abandono, na década de 1960, Carlos del Valle-Inclán, fillo do escritor Ramón del Valle-Inclán, promoveu a asociación "Amigos de Armenteira" que comezou a reconstrución. En 1989, instaláronse nel monxas trapistas procedentes do Mosteiro de Allotz (Navarra). En 2020 contaba con nove relixiosas.^[7] Ademais da contemplación, manteñen unha hospedaxe e elaboran produtos de cosmética natural.^[8]^[9]

No ano 2016 conformoume unha Fraternidade de Laicos Cistercienses entre persoas leigas que participaban en diferentes actividades espirituais do mosteiro de Santa María da Armenteira. Este grupo participa en convivencias, reunións de formación e retiros espirituais canda a comunidade monástica.^[10]

Descrición

O mosteiro edificouse seguindo as pautas cistercienses do románico, observable nas bóvedas de canón apuntado, as bóvedas de crucería, as distintas alturas das naves. Con eles tamén se mestura un compoñente rexional, a rica tradición e personalidade do románico local convive co racional e austero estilo da orde. O engadido máis importante desta tradición local é un ciborio cuberto con cúpula nervada de arcos cruzados mudéxares sobre trompas, relacionada coa arquitectura hispano-musulmá.

Recoñécense na súa estrutura distintas campañas construtivas:

Primeira etapa, entre 1167 e finais do século XII ou principios do XIII na que se realizan a cabeceira e os muros. Nesta fase foi dominou a influencia borgoñona nas bóvedas e nos piares.
Etapa de transición, principios do século XIII a 1220 ou 1225 na que se fixo a construción das naves. Influxo mudéxar.
Realización da cúpula e a fachada. Na portada unha inscrición sitúa o inicio das obras en marzo do 1212 e mais o nome do autor "Petrus Froya".

Igrexa

Ten unha planta basilical de tres naves de catro tramos aínda que de dimensións pequenas. A cabeceira está graduada formada por tres ábsidas semicircular, coa central máis destacada, e todas antecedidas dun tramo recto para acoller o presbiterio.

A nave central é o dobre de ancha que as laterais. A central está cuberta por unha bóveda de canón apuntada que se sostén por arcos faxóns, dobrados e de sección prismática, apoiados en pilastras, agás o que está máis próximo á fachada, que descansa directamente nun canto do muro. As naves laterais están cubertas por unha bóveda de aresta. O interior do templo, con perpiaño granítico, responde ás ideas de austeridade prescritas pola Orde do Císter.^[11]

O cruceiro ten tres tramos e unha única nave que non sobresae da planta. No tramo central do cruceiro destaca o ciborio que acolle unha cúpula. Dende o exterior vese tras a cabeceira coma unha lanterna cuadrangular de cuberta tellada piramidal a catro vertentes. Dentro del, a cúpula amosa a influencia arte mudéxar e contrasta co abovedamento borgoñón do resto do edificio. Érguese sobre trompas cónicas e está formada por nervios resaltados, lisos, paralelos entre eles que se cruzan en perpendicular. As ménsulas lobuladas son outra solución propiamente mudéxar. Este tipo de cúpula é único en Galicia e considérase que a influencia mudéxear puido chegar dende a Catedral de Santiago de Compostela durante o reinado de Afonso VIII de Galicia.^[12]^[13]

Fachada

A fachada principal da igrexa está dividida por catro contrafortes que enmarcan tres espazos que se corresponden coas naves do interior. No lado norte, entre os contrafortes, ábrese unha porta nun arco de medio punto dobrado. De igual xeito estaba disposto o lado sur, mais este ficou tapiado polo edificio conventual edificado no século XVIII. No tramo central da fachada están rosetón e a portada, ambos de trazaría xeométrica. Este tramo central cupa o dobre de espazo que os outros, e está dividido en dous corpos separados por un beirado axadrezado sobre canzorros lisos e que compensa a verticalidade marcada polos contrafortes. No corpo inferior ábrese a porta principal, con seis arquivoltas. No superior, sobre a porta, destaca o monumental rosetón de pedra de círculos concéntricos con adornos elaborados de granito fino.

En todo o perímetro exterior vólvese distinguir o estilo cisterciense: predominio da horizontalidade sobre o vertical e perpiaño aliñado.^[14] Orixinariamente sen torres, no 1778 erguese o actual campanario.^[13]

Sobre o muro sur da igrexa, formando un ángulo recto e ocultando parte da fronte do templo, está a fachada principal do mosteiro. Consta de dúas plantas con fiestras e balcóns sinxelos e distribídos de xeito desordenado.

Claustro

O claustro actual foi edificado entre o 1575 e 1677. Ten unha planta cadrada e cada á ten, na parte inferior, seis grandes arcos con bóvedas de crucería de nervos curvos de medio punto. No século XVIII o claustro gañou unha altura, abríndose catro fiestras con lintel nos muros de cada á. Ambos os dous corpos están separados por unha cornixa.

Crenzas e supersticións

No primeiro terzo do século XIV, o abade do mosteiro foi Domingos III. Ao morrer foi enterrado nun sartego no mesmo mosteiro e colleu sona de Corpo Santo.

A tradición conta que aquel que estivera enfermo debía deitarse sobre a lápida e así curaba das súas doenzas. Un frade que escribiu a crónica do mosteiro no século XVII explicou que todo comezou cando un escribán de Raxó (Poio), Gonzalo Pérez, que tiña fortes dores de barriga, deitouse sobre o sartego e quedou durmido. Cando acordou, notou que a dor desaparecera por completo e sentiu un recendo que saía da sepultura.

Cóntase tamén que o sartego tiña un burato á altura da cabeza e que a través del podía sacarse terra. Colocada esta terra sobre a cara ou nunha bolsiña pendurada do pescozo, curaba certas enfermidades.^[15]

Galería de imaxes

Artigo principal: Galería de imaxes do mosteiro de Santa María da Armenteira.

Rosetón da fachada.
Ábsida.
Pía de auga bendita.
Milagre de Santo Ero.
Interior da nave central da igrexa

Notas

↑ Risco 1962:356.
↑ "Museo de Pontevedra". Arquivado dende o orixinal o 24 de agosto de 2019. Consultado o 24 de agosto de 2019.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Seijas Montero, María (2012). "La importancia económica del monasterio cisterciense de Santa María de Armenteira en la Galicia moderna.". Estudios Humanísticos. Historia (11): 223–245. ISSN 1696-0300.
↑ ^4,0 ^4,1 Seijas Montero, María (2012). "El patrimonio de los monasterios cistercienses del sudoeste gallego en la Edad Moderna". HISPANIA. Revista Española de Historia 72 (241): 423–452. ISSN 0018-2141.
↑ Fernández Martín, Luis (1992). "Estado espiritual y temporal de los monasterios bernardos de Galicia en vísperas de la Guerra de la Independencia, 1803". Hispania sacra 44 (89): 393–412. ISSN 0018-215X.
↑ "Leyenda, Historia y Arte". Monasterio de Armenteira (en castelán). 2013-06-19. Consultado o 2021-11-08.
↑ "31-12-2020 Statistica nuns" (PDF). ocso.org.
↑ "Las monjas convertirán el antiguo noviciado de Armenteira en una fábrica de jabones". La Voz de Galicia (en castelán). 2013-04-10. Consultado o 2021-11-08.
↑ "As monxas de Armenteira abren a súa tenda ao mundo". Pontevedra Viva. Consultado o 2021-11-08.
↑ Fraternidades LC de Sobrado e Armenteira (xaneiro-marzo 2025). "Fraternidades/Comunidades Laicas Cistercienses en Galicia" (PDF). Encrucillada: Revista de pensamento cristián 49 (240): 91–101. ISSN 1131-6519.
↑ "Santa María da Armenteira". Enciclopedia Galega Universal. Consultado o 24-5-2025.
↑ Loureiro, Ana (2023-08-01). "O Mosteiro de Armenteira". Nós Diario. Consultado o 2025-05-24.
↑ ^13,0 ^13,1 Cerviño Lago, Josefina (1999). "Dos monasterios pontevedreses, Poio y Armenteira". O Camiño portugués: III Aulas no Camiño: un estudio multidisciplinar da realidade galega que atravesan os camiños de Santiago. Servicio de Publicacións da Universidade da Coruña. pp. 191–221.
↑ "Monasterio de Armenteira: iglesia". www.elcisteriberico.com. Consultado o 2025-05-24.
↑ Crenzas semellantes existen noutros lugares, como Santa Mariña de Augas Santas (Allariz), San Xiao de Arnois (A Estrada), Santa Uxía de Asma (Chantada) ou na ermida de Santa María de Mixós (Monterrei).

Véxase tamén

Bibliografía

Dionisio Duarte (1624). La relación escrita del convento de Armenteira.
Risco,Vicente: “Cultura espritual”, en Historia de Galiza I, 1962 (reed. Akal 1979, 255-777).
VAQUEIRO, Vítor: Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres, ed. Galaxia, Vigo 2011, s. v. Domingos III.
Bouza Brey, Fermín (ed.) (1961): “Historia del monasterio de Armenteira. Por fray Basilio Duarte (siglo XVII)”, Compostellanum VI, pp. 233-283

Outros artigos

Ligazóns externas

Santa María de Armenteira Arquivado 16 de xaneiro de 2017 en Wayback Machine. en Turgalicia.
Web do mosteiro de Santa María de Armenteira

[1] Risco 1962:356.

[2] "Museo de Pontevedra". Arquivado dende o orixinal o 24 de agosto de 2019. Consultado o 24 de agosto de 2019.

[:0-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Seijas Montero, María (2012). "La importancia económica del monasterio cisterciense de Santa María de Armenteira en la Galicia moderna.". Estudios Humanísticos. Historia (11): 223–245. ISSN 1696-0300.

[:1-4] 4,0 ^4,1 Seijas Montero, María (2012). "El patrimonio de los monasterios cistercienses del sudoeste gallego en la Edad Moderna". HISPANIA. Revista Española de Historia 72 (241): 423–452. ISSN 0018-2141.

[5] Fernández Martín, Luis (1992). "Estado espiritual y temporal de los monasterios bernardos de Galicia en vísperas de la Guerra de la Independencia, 1803". Hispania sacra 44 (89): 393–412. ISSN 0018-215X.

[6] "Leyenda, Historia y Arte". Monasterio de Armenteira (en castelán). 2013-06-19. Consultado o 2021-11-08.

[7] "31-12-2020 Statistica nuns" (PDF). ocso.org.

[8] "Las monjas convertirán el antiguo noviciado de Armenteira en una fábrica de jabones". La Voz de Galicia (en castelán). 2013-04-10. Consultado o 2021-11-08.

[9] "As monxas de Armenteira abren a súa tenda ao mundo". Pontevedra Viva. Consultado o 2021-11-08.

[10] Fraternidades LC de Sobrado e Armenteira (xaneiro-marzo 2025). "Fraternidades/Comunidades Laicas Cistercienses en Galicia" (PDF). Encrucillada: Revista de pensamento cristián 49 (240): 91–101. ISSN 1131-6519.

[11] "Santa María da Armenteira". Enciclopedia Galega Universal. Consultado o 24-5-2025.

[12] Loureiro, Ana (2023-08-01). "O Mosteiro de Armenteira". Nós Diario. Consultado o 2025-05-24.

[:2-13] 13,0 ^13,1 Cerviño Lago, Josefina (1999). "Dos monasterios pontevedreses, Poio y Armenteira". O Camiño portugués: III Aulas no Camiño: un estudio multidisciplinar da realidade galega que atravesan os camiños de Santiago. Servicio de Publicacións da Universidade da Coruña. pp. 191–221.

[14] "Monasterio de Armenteira: iglesia". www.elcisteriberico.com. Consultado o 2025-05-24.

[15] Crenzas semellantes existen noutros lugares, como Santa Mariña de Augas Santas (Allariz), San Xiao de Arnois (A Estrada), Santa Uxía de Asma (Chantada) ou na ermida de Santa María de Mixós (Monterrei).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]