Masacre de Badaxoz

Masacre de Badaxoz
Badaxoz desde a Torre de Espantaperros
Praza de touros de Badaxoz. Foto tomada a mediados de agosto de 1936, após a toma de posesión da cidade por parte dos nacionalistas.
Lugar	Badaxoz
Tipo de ataque	fusilamentos masivos
Arma(s)	fusiles e metralladoras
Perpetrador(es)	Exército sublevado do bando nacional, Garda Civil e membros de Falange Española
Motivo	represión durante a guerra civil española
[ editar datos en Wikidata ]

O masacre de Badaxoz produciuse nos días posteriores á Batalla de Badaxoz, durante a Guerra civil española, e foi froito da represión exercida polo exército sublevado do bando nacional contra civís e militares defensores da II República española após a toma da cidade de Badaxoz polas forzas fascistas contra a República, que tivo lugar o 14 de agosto de 1936 pola noite e o 15 de agosto de 1936 pola mañá.

Constitúe un dos feitos máis polémicos da guerra, xa que o número de vítimas do masacre varía moito dependendo dos historiadores que a investigaron. Ademais, cando o bando rebelde gañou a guerra, nunca houbo unha investigación oficial sobre o acontecido na cidade estremeña. En calquera caso, as estimacións máis habituais apuntan a que entre 1.800 e 4.000 persoas foron asasinadas en feitos descritos por diversas asociacións de dereitos humanos como crimes de lesa humanidade. Estes feitos tamén foron denunciados como xenocidio en 2007. A denuncia ante a Audiencia Nacional resultou sen éxito cos argumentos xurídicos de que os máximos responsábeis da matanza foran atopados mortos e fora un delito que non se tipificara como delito cando se cometeu.

Ao mando das tropas que perpetraron o masacre de Badaxoz estivo o coronel Juan Yagüe quen, tras a guerra civil, foi nomeado Ministro do Aire polo xefe de Estado, o ditador Francisco Franco. Por estes feitos, Yagüe foi coñecido popularmente como "o carniceiro de Badaxoz".

Segundo o censo, Badaxoz tiña 41 122 habitantes en 1930, polo tanto, se a cifra de 4.000 executados é correcta, a porcentaxe de represalias chegaría ao 10% da poboación.

Fondo

A situación de Estremadura cando estalou a guerra civil co golpe do 18 de xullo de 1936, contiña unha serie de engadidos que o diferenciaban do resto do Estado, sobre todo pola Lei de Reforma Agraria, que concedeu aos campesiños (máis do 50% da poboación activa) a posibilidade de ser propietarios das terras que traballaban, mediante a expropiación dos latifundistas e que produciu un enorme enfrontamento entre as clases sociais, sobre todo cando en marzo os campesiños de Badaxoz decidiron acelerar a entrada en vigor da lei e se invadiron as leiras que ía afectar.

Ao comezo da guerra, o xeneral Franco ordenou a principios de agosto de 1936 que tres columnas do Exército de África que el comandaba iniciasen o seu avance dende o norte da provincia de Sevilla cara a Madrid por Estremadura. Estaban comandados polo tenente coronel Carlos Asensio Cabanillas, o comandante Antonio Castejón Espinosa e o tenente coronel Heli Rolando de Tella, todos eles ao mando do tenente coronel Juan Yagüe. As ordes que recibiron foron claras: «Propinar a las crueles turbas un mazazo rotundo y seco que las dejase inmóviles». Para iso, as columnas formadas por lexionarios e regulares recorreron ás mesmas tácticas de terror que xa utilizaran no Protectorado Español de Marrocos coa poboación local. Avanzaron rapidamente porque os milicianos republicanos que se enfrontaban a eles non tiñan a formación militar adecuada, estaban mal armados e carecían de cobertura aérea e de artillaría. A orde era non facer prisioneiros, polo que os milicianos que foron capturados no camiño polos lexionarios e os "mouros" foron fusilados.

A resistencia ao avance dos sublevados estivo organizada polo Comité de Defensa da Fronte Popular de Badaxoz, presidido polo gobernador civil republicano Miguel Granados Ruiz e no que formaron parte o alcalde de Badaxoz Sinforiano Madroñero e diversos deputados ás Cortes. Pouco a pouco tamén se foron sumando homes que fuxían do terror das columnas do Exército de África, que non melloraron a súa eficacia militar pero si melloraron a súa sede de vinganza que en ocasións ían descargados sobre os dereitistas que atoparon nas vilas que aínda non caeran en mans dos sublevados.

Fuente de Cantos foi un dos dous lugares que ocupaban as columnas rebeldes onde se producían asasinatos de dereitistas. Alí, uns milicianos enmascarados incendiaron a igrexa, matando 12 prisioneiros. Cando a vila foi tomada polas tropas franquistas, houbo roubos e saqueos, e por cada un dos doce mortos na igrexa, mataron a 25 presuntos esquerdistas, entre eles 62 mulleres, algunhas delas embarazadas.

O outro pobo onde asasinaron a dereitas foi en Almendralexo. Alí as columnas rebeldes atoparon unha maior resistencia que noutros lugares e os milicianos levaron a cabo a ameaza de que queimarían os dous edificios onde gardaban os prisioneiros da dereita se as tropas rebeldes entraban na vila. 28 deles morreron. A resposta foi bombardear e queimar a igrexa en cuxa torre se atrincheiraran 50 milicianos. Seguiu unha terrible represión. Varios centos de persoas foron fusiladas, entre elas 100 mulleres que, antes de ser executadas, foron violadas e humilladas ao ser rapadas e obrigadas a beberen aceite de rícino. Os xornalistas portugueses que seguían as columnas referíronse a Almendralejo como «esta cidade maldita».

Tras a ocupación de Mérida o 11 de agosto, as columnas do tenente coronel Juan Yagüe viraron cara ao oeste para se dirixir a Badaxoz. Yagüe ordenou ás novas autoridades locais que el mesmo nomeou: «No dejéis a ningún dirigente de izquierdas vivo». Así, en Puebla de la Calzada, 29 homes e unha muller foron fusilados polos falanxistas que, antes de matala, tiñan afeitado o cabelo e obrigados a beber rícino. En Montijo foron fusilados 14 presos, entre eles o alcalde, ao que tamén lle confiscaron as súas terras ―nos meses e anos seguintes foron asasinadas unhas 100 persoas―. En Torremayor, un grupo de matóns falanxistas asaltaron a localidade e detiveron e asasinaron a tres membros do Comité da Fronte Popular, tras un simulacro de "xuízo" presidido polo líder dos matóns. En Talavera la Real, onde un grupo de milicianos tomara reféns na fuxida a 23 dereitistas e 21 deles foron asasinados a un quilómetro da localidade, a represión foi brutal, xa que foron executadas unhas 250 persoas.

O historiador Paul Preston sinalou que "a gran maioría dos presos de dereitas detidos polo comité non sufriron ningún dano, o que non impediu as represalias posteriores" polo suposto 'terror roxo'.

O 13 de agosto unha escuadrilla de avións do bando sublevado non lanzou bombas como era habitual desde o día 7 senón miles de octavillas asinadas por Franco dirixidas a «los soldados y ciudadanos resistentes en Badajoz» aos que lanzaba unha brutal ameaza. «No cabía duda de que se avecinaba la matanza», afirma o historiador británico Paul Preston. O panfleto dicía:

Vuestra resistencia será estéril y el castigo que recibáis estará en proporción de aquélla. Si queréis evitar derramamientos inútiles de sangre, apresad a los cabecillas y entregadlos a nuestras fuerzas. El movimiento salvador español es de paz, de fraternidad entre los españoles de orden, de grandeza de la Patria, y a favor de la clase obrera y media; nuestro triunfo está asegurado y por España y su salvación destruiremos cuantos obstáculos se nos opongan. Aún es tiempo de corregir vuestros errores; mañana será tarde. ¡Viva España y los españoles patriotas!

O asalto a Badaxoz comezou ao día seguinte.

A toma de Badaxoz

Mapa de operacións entre agosto e setembro de 1936. Como se aprecia, a toma da provincia de Badaxoz foi vital para a facción rebelde, xa que conectaba o grupo de exércitos do Sur coa zona norte controlada polo xeneral Mola. En vermello pódese ver a zona controlada pola república, en azul o territorio baixo o control dos rebeldes e en verde os avances destes neste período.

A ocupación de Badaxoz formou parte do avance do exército rebelde desde Andalucía cara ao norte peninsular. O seu asalto foi para eles vital, xa que supuxo a unión do exército do sur co do xeneral Mola que dominaba o norte. A cidade quedou illada tras a caída de Mérida uns días antes. O asedio foi levado a cabo por 2.250 lexionarios, 750 habituais marroquís e cinco baterías de artillaría, comandadas polo entón tenente coronel Yagüe. O ataque final produciuse na tarde do 14 de agosto, após bombardear a cidade desde terra (artillaría) e aire (mediante bombardeiros trimotores, probabelmente o italiano Savoia-Marchetti SM81 ) durante a maior parte do día. O recinto amurallado estaba defendido por uns 3.000 milicianos republicanos e 500 soldados, baixo o mando do coronel Ildefonso Puigdengolas. Despois de abrir unha brecha nas murallas ao leste, a carón da Porta da Trinidad, e de acceder tamén á alcazaba, pola Porta de Carros, produciuse unha feroz loita corpo a corpo e a cidade caeu en mans do exército fascista.

O masacre

Crónicas de correspondentes estranxeiros

O sucedido sábese polas informacións dos xornalistas que conseguiron entrar en Badaxoz dende o veciño Portugal, xa que aos correspondentes que seguían as columnas de Yagüe non se lles deu permiso para entrar na cidade. Un deles, o portugués Leopoldo Nunes, escribiu: «Yagüe proibiu-nos de seguir pela estrada de Badaxoz e, além disso, obrigou-nos a regressar a Mérida. A descrição desta furiosa jornada de trabalho, em que três mil nacionais derrotaram mais de doze mil marxistas, foi escrita com mais facilidade pelos outros jornalistas portugueses que chegaram a Badaxoz pela fronteira portuguesa, com mais conforto do que eu».

Os primeiros en acceder a Badaxoz foron Mário Neves, correspondente do Diario de Lisboa; Marcel Dany, representante da axencia Havas en Lisboa; e Jacques Berthet, correspondente de Temps. Entraron na cidade ás 9.30 horas do 15 de agosto, menos de vinte e catro horas despois de que se producise a maior parte do asasinato. Na mesma tarde do día 15, Neves enviou un primeiro despacho dende Caya, seguido de dous máis enviados dende o mesmo lugar ao día seguinte, e un cuarto enviado dende Badaxoz o día 17. O primeiro día do día 15 recolle o comentario de Yagüe de que "non deben ser tantos" dada a crenza xeneralizada na cidade de que houbo uns dous mil fusilamentos. Pero foi nas oficinas do día 16 onde Neves entrou para explicar o sucedido. Falou da "columna de fume branco de máis de cincuenta metros de altura" que chega desde o cemiterio e de que "centos de persoas perderon a vida na capital. E non hai tempo para enterralos". Tamén se referiu aos cadáveres vistos na praza de touros e a algunhas ducias de presos que alí agardaban o seu destino. Despois describe o seu percorrido polas rúas da cidade onde foran retirados os cadáveres que vira o día anterior. Herbert Southworth reproduciu unha parte deste envío no seu libro:

Fragmento do artigo de Jay Allen sobre os acontecementos en Badaxoz: Slaughter of 4000 at Badajoz, City of horrors. «Matanza de 4.000 en Badaxoz, Cidade dos horrores» "Esta é a historia máis dolorosa que tiven que escribir. Escríboo ás catro da mañá, doente de corpo e alma, no apestado patio da Pensión Central, nunha das tortuosas rúas brancas desta empinada cidade fortificada. Nunca volverei atopar a Central Guesthouse e nunca quererei. Veño de Badaxoz, a poucos quilómetros de aquí, en España. Subín ao tellado para mirar atrás. Vin lume. Son corpos ardendo. Catro mil homes e mulleres morreron en Badaxoz desde que a lexión e os mouros do rebelde Francisco Franco subiron aos cadáveres dos seus propios mortos para escalar os muros tantas veces empapados de sangue. Tentei durmir. Pero non podes durmir nunha cama sucia e incómoda nun cuarto quente coma un baño turco, onde os mosquitos e as couzas te asolagan como recordos do que viu, con cheiro a sangue no teu propio cabelo e unha muller chorando no cuarto do lado" "Miles foron asasinados sanguentamente tras a caída da cidade (.) a partir de entón 50 a 100 persoas foron executadas cada día. Os mouros e os lexionarios saquean. Pero o máis negro de todos: a "policía internacional" portuguesa está levando a un gran número de persoas e centos de refuxiados republicanos de volta á morte segura polas descargas das bandas rebeldes (. ) Aquí [na praza da catedral] houbo onte un tiroteo cerimonial e simbólico. Sete líderes republicanos da Fronte Popular foron fusilados ante 3.000 persoas (. ) Todas as demais tendas parecían estar destruídas. Os conquistadores saquearon ao chegar. Durante toda esta semana os portugueses compraron reloxos e xoias en Badaxoz practicamente por nada (.) os que buscaron refuxio na Torre de Espantaperros [torre medieval de Badaxoz] foron queimados e fusilados". “De súpeto vimos que dous falanxistas paraban a un rapaz vestido con roupa de traballo. Mentres o agarran, un terceiro tíralle a camisa; mostrando o seu ombreiro dereito podíase ver as marcas negras e azuis da culata do rifle. Mesmo despois dunha semana aínda é visible. O informe foi desfavorable. Fun con el á praza de touros. Fomos entre valados ata o anel en cuestión (. ) Esta noite chegará o feed para o "show" de mañá. Filas de homes, brazos no aire. Eran mozos, na súa maioría campesiños, mecánicos con mono. Están na capela. Ás catro da mañá lévanos de novo ao ring pola porta onde comeza o paseíllo. Hai metralladoras agardando por eles. Despois da primeira noite críase que o sangue chegaba a un pé por riba do chan. Non o dubido, 1800 homes -tamén había mulleres- morreron alí en doce horas. Hai máis sangue do que se pode imaxinar en 1.800 corpos". “Regresamos á vila pasando polo magnífico colexio e instituto de saúde da República. Os homes que os construíron están mortos, fusilados como 'negros' porque intentaron defendelos. Pasamos un recuncho, "ata onte había un gran charco de sangue ennegrecido aquí", dixeron os meus amigos. "Aquí foron executados todos os militares fieis á República, e os seus corpos quedaron durante días como exemplo". Dixéronlles que saíran, así que saíron apresuradamente das súas casas para felicitar aos conquistadores e foron fusilados no lugar e as súas casas saqueadas. Os mouros non xogaron favoritos". Chicago Tribune, 30 de agosto de 1936

O seu último despacho, o do 17, foi prohibido pola censura portuguesa e nunca se publicou -non foi até 1963 cando viu a luz no libro de Herbert Southworth The Myth of Franco's Crusade. Foi o seu envío máis importante e comezou dicindo: «Quero sair de Badajoz a qualquer custo, o mais rápido possível e prometendo a mim mesmo que nunca mais voltarei. Por mais tempo que me mantenha na vida jornalística, nunca serei presenteado com um acontecimento tão impressionante como o que me trouxe a estas terras ardentes de Espanha e que conseguiu desestabilizar completamente os meus nervos.»

O primeiro despacho do segundo xornalista, Marcel Dany, datado o día 15, decía "A cidade de Badaxoz caeu esta noite totalmente en mans das tropas rebeldes. Houbo execucións masivas. A loita na rúa foi feroz". Aparece unha crónica máis extensa publicada en Le Populaire o 16 de agosto ―este mesmo despacho aparecerá na edición parisiense do New York Herald Tribune asinado por Reynolds Packard, que deu lugar a certa polémica―:

Case vinte e cinco anos despois Marcel Dany confirmoulle ao historiador Herbert Southworth o que contara e viviu. Lembrou que entrara na cidade a primeira hora da mañá do día 15 xunto con Mário Neves e Jacques Berthet, "mentres os efectivos seguían a limpeza do barrio alto, mentres se realizaban rexistros e detencións, mentres se producían os disparos. escuadrón estaba a ser executado na praza de touros." e nas rúas e no interior da catedral aínda quedaban cadáveres de civís e soldados republicanos. No meu relato daquela só contei o que vin e escoitei de testemuñas directas, fosen detidos que ían ser fusilados ou o propio coronel Yagüe, que non ocultaba as súas ordes e o estado da cidade.

O terceiro xornalista, Jacques Berthet, enviou a súa crónica a Temps, que a publicou o mesmo día 15 de agosto. Despois de describir polo miúdo a toma de Badaxoz polas tropas de Yagüe, narrou as escenas dos fusilamentos.

Dous días despois, o 17 de agosto de 1936, Temps publicaba unha nova crónica co titular en maiúsculas "NON SON 500, SENÓN MÁIS DE 4.000 MORTOS". Afirmaba: “Continúan as detencións e execucións masivas; Xa pasan dos 1.500. Os paisanos que presentan un desgaste especial no ombreiro dereito da súa vestimenta, provocado polo retroceso da culata do rifle, pasan polas armas. Moitas persoas relevantes foron disparadas na caserna da Bomba…». O 19 de agosto, Berthet enviou un despacho a Temps no que informaba da entrega de 59 civís españois por parte das autoridades portuguesas aos rebeldes no paso fronteirizo de Caya.

Outros dous xornalistas chegaron a Badaxoz tras obter o permiso en Sevilla o pasado día 15. Son Jean d'Esme, de L'Intransigeant, e René Brut, fotógrafo de Maison Pathé News, a quen debemos as únicas imaxes existentes das vítimas dos masacres. Estes mostraban os mortos nas paredes e as ringleiras de cadáveres queimados ou pendentes de ser queimados no cemiterio de Badaxoz ―un xornalista moito máis tarde dixo que estas imaxes eran unha premonición de Auschwitz; O propio Brut afirmou: «a toma de Badaxoz será recordada como o colmo do horror. Provocou a execución de máis de mil sospeitosos na praza de touros da cidade e nas inmediacións do cemiterio»―. A crónica enviada por Jean d'Esme ao seu xornal publicouse o 18 de agosto.

Máis tarde dous xornalistas estadounidenses tamén informaron do acontecido en Badaxoz: Jay Allen, correspondente do Chicago Tribune e do London News Chronicle, e John T. Whitaker, correspondente do New York Herald Tribune. O 30 de agosto, o Chicago Tribune publicou un artigo de Allen datado en Elvas o 25 ―travesara a fronteira portuguesa e entrara en Badaxoz o 23― baixo o título Slaughter of 4,000 at Badajoz, City of horrors ("Carnicería de 4.000 en Badaxoz, Cidade dos Horrores") e que comezaba coa frase: "Esta é a historia máis dolorosa que por casualidade tiven que facer". Pola súa parte John T. Whitaker enviou varias crónicas. Unha delas incluía a entrevista co teniente coronel Yagüe na que recoñecía abertamente a matanza.

El coronel Yagüe, que mandaba las fuerzas franquistas en Badajoz, se reía al oír los desmentidos sobre las matanzas. ‘Naturalmente que los hemos fusilado ―me dijo―. ¿Qué se podía esperar? ¿Pensaban que me llevaría conmigo a cuatro mil rojos mientras mi columna avanzaba luchando contra reloj? ¿Debería dejarlos en libertad a mis espaldas, permitiéndoles que hicieran nuevamente de Badajoz una ciudad roja?

Ademais de Neves, tamén entraron en Badaxoz outros xornalistas portugueses, como Mário Pires, que ficou totalmente trastornado polo que alí vivía e tivo que ser ingresado nun centro especial. A súa crónica do 16 de agosto falaba dos fusilamentos na praza de touros.

O 15 de agosto, o Premio Nobel de Literatura francés François Mauriac publicou na portada de Le Figaro un artigo sobre os acontecementos de Badaxoz que conmocionou á opinión pública. Tamén o 18 de agosto o xornal suízo Journal de Genève informaba nas súas primeiras páxinas que xa foran executadas 1.500 persoas. Ese mesmo día Le Populaire publicou tamén un artigo sobre o masacre.

Testemuñas

Aínda que debido aos anos transcorridos apenas hai superviventes entre as testemuñas destes feitos, o historiador de Badaxoz Francisco Pilo localizou a varios deles e deixou constancia dos seus testemuños nun dos seus libros, Ellos lo vivieron, entre os que destaca a dunha empregada do concello:

La guardia civil fue a buscarlo a su casa a las tres de la madrugada del 15 de agosto, "porque había trabajo". (...) Uno de los civiles dijo que cogiera el camión del corral, que nos teníamos que ir a la plaza de toros. (...) A las tres y media llegaron a la plaza. "Dentro del ruedo, a mano izquierda, había varios muertos en fila y nos dijeron que los cargáramos en el camión y nos los lleváramos al cementerio". Volvieron a la plaza y dentro "había más muertos, pero no todos juntos, sino un montón aquí y otro más allá. Después supe que los sacaban por tandas y los iban fusilando. Aquel día dimos por lo menos seis viajes".

O testemuño achegado pola miliciana das Juventudes Socialistas Unificadas, María de la Luz Mejías Correa dá unha idea da magnitude da matanza:

El montón de muertos que fusilaron ahí llegaba a la ventana del Ayuntamiento de Badajoz. La sangre corría por la calle del Obispo abajo, por la calle Magdalena y por la calle Socorro. Ahora está muy alto porque hay adoquines en las calles, pero entonces estaba más bajo el pavimento y la sangre corría por la calle Magdalena para abajo como agua de lluvia. Y por la calle del Obispo abajo y toda la plaza estaba llena de sangre de los muertos que hubo allí. No sé a cuántos mataron pero fueron muchos en toda la ciudad. Fusilaron allí, fusilaban en la Plaza de toros y en las paredes del cementerio. Mi cuñada Antonia estuvo buscando el cuerpo de su marido y no dio con él. Al parecer, cargaban los muertos en camiones y carros, los llevaban al cementerio y los echaban a las fosas comunes. Así fue como pasó esto.

Mejías Correa, María de la Luz

A “festa”: invención e realidade

No Madrid republicano, só unha semana despois, comezaron a falar de "lo de Badajoz" e a sede de vinganza polo acontecido probablemente influíu no Masacre do cárcere Modelo de Madrid o 22 de agosto. O xornal La Voz relatou o masacre en varios artigos publicados en setembro. O día 17 publicou un sobre o fotógrafo René Brut e o 22 falou da «bestia carnicera que diríase arrancada del Apocalipsis», en referencia ao tenente coronel Yagüe, e do masacre de 1.500 persoas na praza de touros - este último artigo probablemente inspirouse nun informe do Colegio de Abogados de Madrid, asinado por Eduardo Ortega y Gasset, sobre a represión dos sublevados (sobre "a interminable serie de crimes e barbaridades cometidos polos fascistas españois", titulaba un xornal) e que mencionaba o acontecido en Badaxoz: «En Badajoz, al entrar las fuerzas fascistas, encerraron en los corrales de la plaza de toros a 1.500 obreros. Colocaron ametralladoras en los tendidos de la plaza y haciendo salir a aquellos a la arena los ametrallaron impíamente. En terrible amontonamiento permanecieron los cadáveres en el ruedo. Algunos obreros quedaron heridos y nadie atendió los lamentos de su agonía»―.

Pero un mes despois, cando as forzas franquistas estaban ás portas de Madrid, La Voz publicou un artigo que tería unha gran repercusión -e que sería utilizado polos sublevados como "proba" de que o masacre de Badaxoz foi unha "lenda"- . No artigo dicíase que o pasado 14 de agosto na praza de touros de Badaxoz se celebrou unha especie de "festa" presidida por Yagüe e Castejón na que os detidos -homes, mulleres, anciáns e nenos- despois de facelos saír ao ruedo foron ametralladas, despois de dar a orde, Yagüe erguendo un pano, entre as risas e o aplauso frenético do público da dereita, homes e mulleres, civís e eclesiásticos, que encheron os postos cos seus mellores traxes e vestidos. Ao remate unha banda tocou a Marcha Real, cantouse a falanxista Cara al Sol e Yagüe, animado, dirixiuse ao público: «Cuando lleguemos a Madrid lo repetiremos en la plaza Monumental». O certo é que a suposta "festa" nunca aconteceu -escribiu Hugh Thomas- : «El 27 de octubre de 1936, en La Voz, de Madrid, se publicó una versión completamente falsa de esta matanza, en la que se acusaba a Yagüe de haber organizado una fiesta en la que se había fusilado a los prisioneros ante la flor y nata de la sociedad de Badajoz, y que tuvo efectos desastrosos, pues provocó represalias en Madrid»― aínda que a historia tivo unha enorme repercusión e deu a volta ao mundo ―en data tan tarde como 1966, engadíase que algúns dos que ían morrer recibiron primeiro banderillas dos touros, e despois que foran apuñalados, e aínda en plena transición democrática diversos medios, como as revistas Tiempo de Historia e Interviú, reproduciron a versión da "festa"―.

O obxectivo de La Voz era evidentemente levantar a moral dos madrileños ante o inminente ataque das forzas fascistas ―na parte final do artigo dicíase: «Ya lo sabéis, madrileños, Yagüe, delegado de Mola, Franco, Queipo, Cabanellas y otros generales que se rebelaron contra España, pretende repetir en Madrid, a mucha mayor escala, lo que ya hizo en Almendralejo y Badajoz. [...] Quieren matar a cien mil madrileños... Por otra parte, han prometido a los moros y a los del Tercio dos días completos de saqueo para indemnizarles de sus fatigas y peligros actuales. En el botín, como es natural, entran las mujeres… Ya sabe el pueblo de Madrid lo que le aguarda, si no quisiera defenderse, lo que no creemos en modo alguno. La muerte para muchos. La esclavitud para los demás. Los que vienen contra él sedientos de sangre y anhelosos de saqueo son los de Badajoz»―. Por outra banda, o día 20 si que houbo un desfile polas rúas de Badaxoz con bandas de música e cuxo colofón foi o asasinato de varios republicanos, entre eles o alcalde Sinforiano Madroñero e o deputado socialista Nicolás de Pablo.

Reconstrución de acontecementos polos historiadores

Tenente Coronel Juan Yagüe. Comandaba as tropas que perpetraron o masacre de Badaxoz.

A partir das crónicas de correspondentes estranxeiros e dos testemuños dos superviventes, algúns historiadores tentaron reconstruír o acontecido en Badaxoz despois de que fose tomado polas tropas rebeldes, chegando á conclusión de que a cidade foi sometida a unha dura represión. Por tres motivos, segundo Francisco Espinosa Maestre : "polo que representaba a cidade (unha zona de extenso estamento socialista, vangarda da reforma agraria ), pola resistencia ofrecida (maior que o habitual, aínda que menor que a propagada pola ocupantes para xustificar a matanza), e como aviso para outros lugares da ruta e especialmente para Madrid». A represión converteuse nun masacre que comezou o día 14 e que se prolongou durante os días que o tenente coronel Juan Yagüe permaneceu en Badaxoz, do 14 ao 18 de agosto. As vítimas foron os militares, a policía e os milicianos que defendían a cidade. Ademais, producíronse saqueos e os lexionarios e habituais podían vender todo o que roubaran nas rúas e prazas. Dada a gran cantidade de cadáveres, decidiuse queimalos despois de amorealos en filas na explanada interior do cemiterio. Despois foron enterrados en fosas comúns. A praza de touros utilizada dende o principio como centro de reclusión e represión converteuse nun lugar de lembranza do terror desatado en Badaxoz tras a súa ocupación. Segundo relata un médico de Badaxoz que conseguiu escapar: «A entrada destes en Badaxoz foi algo terriblemente aterrador. Os saqueos, os abusos de todo tipo á poboación civil, os asasinatos de indefensos etc., foron a nota constante.

O método para os fusilamentos era o pelotón de fusilamento ou ametrallamento indiscriminado dun grupo de persoas que participaban na defensa da cidade ou sospeitosas de simpatizar coa República. Foron realizadas polos lexionarios e habituais mouros procedentes do norte de África, forzas da Garda Civil e mandos locais da Falanxe Española. Posteriormente, a maioría dos cadáveres foron queimados xunto aos muros do cemiterio de San Juan. Segundo os testemuños dalgúns superviventes, as execucións realizáronse en grupos de 20, e despois os cadáveres foron trasladados en camións ao cemiterio vello, onde foron incinerados e posteriormente depositados en fosas comúns. Franco desde Sevilla felicitou a Yagüe «por su brillantez y valerosa actuación para llevar a efecto la ocupación de Badajoz; Cuando las tropas luchan por la más justa de las causas, cual es la salvación de la Patria, y cuando además son tan sufridas y valientes como las de su mando, resultan invencibles». No preámbulo do bando de guerra «en bien de la Patria y de la República» que proclamou Yagüe o 14 de agosto dicía:

Españoles:
Las circunstancias extraordinarias y críticas por que atraviesa España entera; la anarquía que se ha apoderado de las ciudades y los campos, con riesgos evidentes de la Patria, amenazada por el enemigo exterior, hacen imprescindible el que no se pierda un solo momento y que el ejército, si ha de ser salvaguardia de la Nación, tome a su cargo la dirección del país, para entregarlo más tarde, cuando la tranquilidad y el orden estén restablecidos, a los elementos civiles preparados para ello.

Consecuencias

Moitos dos que conseguiran fuxir a Portugal foron devoltos pola ditadura de Salazar aliada do bando fascista e a maioría deles foron executados. Outros, en cambio, foron acollidos por familias portuguesas e repatriados á zona republicana por mar a bordo do buque Nyassa. Após a caída da cidade, o alcalde Sinforiano Madroñero e o deputado Nicolás de Pablo, ambos socialistas, cruzaron a fronteira e fuxiron a Portugal, pero foron localizados por membros do réxime portugués e entregados ás tropas franquistas, que os fusilaron en Badaxoz o 20 de agosto, diante dun frontón e sen xuízo.Cando as columnas de Yagüe marcharon de Badaxoz para continuar o seu avance car a Madrid, fíxose cargo da represión o coronel Eduardo Cañizares Navarro, novo gobernador militar de la provincia, e o tenente coronel Manuel Pereita Vela, delegado de Orden Público, un home de confianza de Gonzalo Queipo de Llano. Así que ocupou o cargo o coronel Cañizares enviou un cumprido informe ao xeneral Franco, en que recoñecía que en toda a provincia de Badaxoz houbera «excesiva represión». Sobre os fuxidos dixo: «en mi opinión hay muchos que no vienen a nuestro lado por temor a ser ejecutados». E sobre o estado dos veciños en xeneral afirmou o seguinte (só pasara unha semana desde a matanza):

Muy abatida en el campo y en la plaza. Ya y para levantarla he organizado un desfile, unas manifestaciones y gran propaganda, pero son poco sensibles y el susto no acaba de salirles del cuerpo.

Até novembro de 1936, en que foi relevado, Pereita foi o responsábel de 2.580 mortos en toda a provincia, na maioría dos casos sen investigación previa e coa axuda de falanxistas locais ―ademais, foi denunciado que acumulou unha fortuna coa confiscación do bens das súas vítimas Segundo Paul Preston, a represión tamén afectou ás mulleres republicanas; algunhas foron asasinadas e outras foron sometidas a diversas humillacións públicas. O cónsul portugués en Badaxoz, que fora homenaxeado polas novas autoridades franquistas como representante de Portugal, enviou un informe ao seu goberno poucas semanas despois dos feitos de Badaxoz falando dos feitos represivos.

Segundo Paul Preston, o propio tenente coronel Yagüe comentou: «''Mañana, cuando hayamos concluido definitivamente la limpieza, todo estará listo para ampliar la operación. Ahora que ya hemos liquidado a los moscovitas, ésta vuelve a ser una ciudad española''». Preston cre que os sucesos de Badaxoz foron tamén unha mensaxe para advertir á cidadanía de Madrid do que sucedería cando as columnas chegasen á capital de España.

Antes de continuar o seu avance en dirección a Madrid, Yagüe organizou pequenas unidades formadas por falanxistas, requetés, dereitistas e Gardas Civís ao mando dun oficial para ocupar e "limpar" as localidades do sur e oeste da provincia de Badaxoz que non foran tomados polas súas columnas. Estas unidades cumpriron co cometido que se lles encomendaba e a represión repetiuse en cada pobo que ocupaban.

Os que conseguiron fuxir uníronse aos milleiros de refuxiados, entre eles moitas mulleres e nenos, que cargados coas súas pertenzas e os seus animais tentaban chegar á zona republicana dirixida por uns centos de milicianos mal armados. Os dous grupos máis numerosos saíran de Valencia del Ventoso, no suroeste da provincia, para ir cara ao leste, formando a chamada "Columna dos Oito Mil". Un primeiro grupo formado por 2.000 persoas chegou ás liñas republicanas en Castuera, ao nordeste da provincia de Badaxoz. O segundo grupo formado por 6.000 persoas foi emboscado a medio camiño, á altura de Fuente del Arco, por unha forza ben armada enviada polo xeneral Queipo de Llano desde Sevilla. Morreron centos deles. 2.000 superviventes que non lograron escapar foron levados á localidade próxima de Llerena. No cemiterio da localidade morreron a maioría deles e parece que antes de matalos víronse obrigados a cavar as súas propias tumbas. Moitas mulleres foron violadas. O 18 de setembro, nunha das súas habituais intervencións radiofónicas, Queipo de Llano celebrou a «limpieza de focos constituidos por gente evadida de Sierra Morena». O xornal ABC de Sevilla titulaba o día 19: «Entre Reina y Fuente del Arco cae en una emboscada una columna marxista, siendo deshecha totalmente». Francisco Espinosa Maestre comenta que o xornal convertera «a aquel grupo de huidos en “marxistas fugitivos” y a la cobarde emboscada realizada por los golpistas en victoriosa batalla». O capitán que dirixía a trampa recibiu a medalla ao mérito militar.

O oficial Hans von Funck, agregado militar da Alemaña nazi e un dos poucos soldados alemáns de alto rango que estivo presente nas operacións do Exército do Sur, enviou un informe a Berlín no que recomendaba o envío de tropas alemás regulares a España, porque, literalmente el é un soldado afeito á loita, que loitou en Francia durante a Gran guerra, pero que nunca contemplara a brutalidade e a ferocidade con que o Exército Expedicionario Africano realizaba as súas operacións. Por iso, desaconsellaba o envío de tropas regulares alemás a España, porque, "ante tal salvaxismo, os soldados alemáns estarían desmoralizados". Von Funck foi un aristócrata prusiano despois participou na Segunda guerra mundial como comandante da 7ª División Panzer.

Disputas sobre os feitos

A reacción do mando sublevado ante as noticias aparecidas na prensa en Europa e Estados Unidos de América foi inmediata, negando o acontecido, perseguindo e desprestixiando aos xornalistas que denunciaran, e lanzando unha campaña sobre as "atrocidades" cometidas polos republicanos en Andalucía ―a partir de entón ningún xornalista estaría autorizado a entrar nunha vila até 48 horas despois da súa toma de posesión―. Así, Luis Bolín, responsábel de Prensa e Propaganda do bando rebelde, tratou de evitar que se difundisen as imaxes tomadas por René Brut. Brut foi detido por orde de Bolín o 8 de setembro. Poucos días despois foi liberado e expulsado do país. A cambio, Pathé News devolveu a Sevilla a película adecuadamente retocada e as imaxes foron retiradas da circulación. O entón embaixador dos Estados Unidos, Claude G. Bowers, relatou no seu libro Misión en España a brutalidade da "horrible carnicería de Badaxoz", e revelou a detención e posterior desaparición do fotógrafo que mostrou o instantáneas mundiais do masacre.

Marcel Dany e Jean d’Esme tamén foron expulsados da zona rebelde. Pola súa banda, Jean Berthet foi detido en Portugal e expulsado do país. Mário Neves tamén foi detido e interrogado pola policía de Oliveira Salazar sobre as súas visitas a Badaxoz. Por outra banda, as autoridades do bando sublevado advertiron aos xornais que tiñan correspondentes en España de que perderían a súa acreditación se tiñan xornalistas "indeseables".

Un dos feitos relacionados coa negación dos feitos en Badaxoz foi protagonizado polo comandante inglés Geoffrey McNeill-Moss que ao ano seguinte publicou en Londres The legend of Badaxoz ('A lenda de Badaxoz', 1937) na que negara que o masacre ocorrera, cuestionando as crónicas xornalísticas e destacando as supostas contradicións nos seus relatos. Un dos xornalistas cuxa profesionalidade foi cuestionada por McNeill-Moss, o portugués Mário Neves, publicou unha carta no seu xornal Diario de Lisboa en decembro de 1937 para defender a súa integridade como correspondente. A pesar da carta, outros escritores como o alemán Helmuth Dahm continuaron afirmando que Neves non estivera en Badaxoz senón que "estivo instalado en Elvas e escribiu o que escoitou dicir".

Un dos argumentos esgrimidos por MacNeill-Moss foi negar a veracidade da noticia asinada por Reynolds Packard porque non estivera en Badaxoz -estaba en Burgos no momento do masacre-. O envío fora escrito realmente por Marcel Dany. A propaganda franquista, tanto dentro como fóra de España, e a historiografía franquista recorreron ao traballo de McNeill-Moss para negar o masacre. Así, o británico Arnold Lunn escribiu en 1937 tras a publicación da obra de MacNeill-Moss: ««El mito de Badajoz ha sido desenmascarado… El más popular de todos los mitos rojos es el de las famosas matanzas de Badajoz… Los falsos asesinatos atribuidos a los nacionales». Outro franquista, o padre Joseph B. Code afirmou: «Se ha descubierto que en Badajoz no hubo matanzas en absoluto».

A noticia asinada por Packard tamén foi utilizada como argumento por outro propagandista, Douglas Jerrold, na súa publicación de 1937 co título «Propaganda vermella en España», no que ademais de negar a matanza de Badaxoz tamén negaba o Bombardeo de Gernika.

Un dos primeiros en denunciar os fallos de la obra de McNeill-Moss foi Arthur Koestler en Spanish testament publicado tamén en Londres en 1937. Nesta publicación denunciou que se manipularan as novas que publicaran Berthet, Dany ou Neves. Francisco Espinosa Maestre sinala que o engano de The legend of Badajoz se sustentaba en que moi poucos ingleses coñecían a imprensa portuguesa.

Porén, a obra de McNeill-Moss na que se negou o masacre foi a versión que prevaleceu durante as décadas seguintes e chegou a ser aceptada, en maior ou menor medida, polos distintos historiadores estranxeiros que trataron o tema -tamén por algúns exiliados españois, como o coruñés Salvador de Madariaga. Estendeuse a idea de que ningún xornalista estranxeiro estivera realmente en Badaxoz e que, polo tanto, a información que se publicaba era falsa. Mesmo Hugh Thomas non se liberou completamente desta versión dominante a pesar de que no seu libro sobre a guerra civil española publicado en 1961 si deu credibilidade ao que relataran os correspondentes estranxeiros: reduciu a cifra de mortos a 200 ― na segunda edición de 1976 recoñeceu que habería moitos máis, aínda que "probabelmente nunca se coñecerá o número exacto de mortos" e de Yagüe escribiu que dera a orde do masacre pero que impediu que os mouros «castraran los cadáveres de sus víctimas (un rito de guerra moro)». O que si confirmou a existencia do masacre de Badaxoz foi Gerald Brennan, cuxo libro de 1943 The Spanish Labyrinth foi publicado en castelán por Ruedo Ibérico en París en 1962 ―e prohibido pola censura franquista, como o libro de Thomas, traducido por Ruedo Ibérico un ano antes―.

Pola súa banda, os historiadores relacionados co bando fascista referíanse só ás accións bélicas da toma da cidade, como fixo Manuel Aznar Zubigaray en Historia militar de la guerra de España, ou consideraban que era un invento puro republicano, como se facía en a Historia oficial da Cruzada: os milicianos «necesitaban justificar su huida, y para ello comenzaron a inventar verdaderas leyendas de ferocidad y terror, a fin de soliviantar los ánimos y buscar una fácil compensación a los desastres militares». Pola súa banda, Luis María de Lojendio escribiu en Operacións militares de la guerra de España : «Había cadáveres por todas partes en Badajoz. Eso fue sin duda la base de la trágica leyenda de Badajoz que ha sido utilizada por la propaganda marxista». En ningún caso se explicou o que dicían as “lendas de ferocidade e terror”. Southworth comentou en 1963 que os escritores do franquismo tiñan razón ao temer aos xornalistas porque "sin ellos, el régimen podría, hoy, proclamar a los cuatro vientos que en Badajoz no se fusiló a nadie». Francisco Espinosa Maestre escribía 40 anos despois: «De no ser por el escándalo provocado por las crónicas de prensa que escaparon al control de los sublevados, la matanza de Badajoz serían tan desconocida como las demás que tuvieron lugar en toda la zona ocupada».

En 1963 Juan José Calleja publicou unha biografía do tenente coronel Juan Yagüe titulada Yagüe, un corazón al rojo na que o exculpaba polo acontecido en Badaxoz, minimizando tamén o acontecido alí. Argumentaba, como McNeill-Moss, que os xornalistas estranxeiros non estiveran realmente en Badaxoz e que o que escribiran era o que lles contaron os republicanos que fuxiran e se refuxiaran en Portugal. Calleja xustificou o que alí puido acontecer como consecuencia das "represións" que "como noutros lugares e en ambos os dous bandos" ocorreron "ao comezo da guerra". E despois escribiu: «Falseando el hecho, desgraciadamente cierto, de la represión ―triste secuela de toda guerra civil― la propaganda roja prefabricó a su antojo en España e hizo circular una calumniosa versión que presentaba al castellano presidiendo en la plaza de toros un acto horrendo...». Segundo Espinosa Maestre, a historia da "festa" inventada por La Voz volveuse contra os que a escribiran. Sobre a responsabilidade específica de Yagüe Calleja, escribiu: «Está fuera de toda duda que, en aquellos confusos momentos, de haber podido evitar los primeros excesos ―durante su breve estancia en Badajoz― Yagüe lo hubiera hecho con la misma energía y humanitarismo con que cortó ensañamientos y saqueos, pero, desgraciadamente, no estuvo en su mano el poder impedirlo».

Herbert Southworth en El mito de la cruzada de Franco, criticaba a "lenda de Badaxoz". Para iso púxose en contacto con tres dos xornalistas que denunciaran o masacre (Mario Neves, Marcel Dany e Jay Allen; non puido localizar a Jacques Berthet) que confirmaron a verdade do que escribiran nas súas crónicas. Para Southworth, o libro de McNeill-Moss era un "documento de mala calidade" que non probaba ningún dos argumentos franquistas sobre Badaxoz. Southworth demostrou que MacNeill-Moss suprimiu os parágrafos máis comprometedores para a causa rebelde dos despachos enviados polos correspondentes, e que mesmo ignorou a crónica do portugués Mário Neves datada o 16. Tamén reproduciu a carta de protesta contra McNeill-Moss escrita por Neves e publicada polo seu xornal o Diario de Lisboa en decembro de 1937. Southhworth concluíu: «Un análisis del folleto de McNeill-Moss demuestra que es uno de los más pobres trabajos de investigación realizados durante la guerra. Este folleto contiene numerosas contradicciones».

O xeneral Ramón Salas Larrazábal na súa obra Pérdidas de guerra (1977) afirmaba que na provincia de Badaxoz só perderan a vida 176 persoas pola represión dos sublevados durante toda a guerra. Engadiu que as cifras que se deron sobre a represión na cidade de Badaxoz foron "significativamente esaxeradas". José Manuel Martínez Bande en La marcha sobre Madrid, de 1982, reedición da publicada en 1968, volveu negar o masacre de Badaxoz cualificada de "fantástica lenda" e que a represión se levara a cabo tras "xuízos sumarios": " A propaganda montou unha lenda fantástica sobre a ocupación de Badaxoz, na que a crueldade e o frío sadismo das forzas nacionais alcanzaban os cumios máis altos. Non cabe dúbida de que as baixas vividas por ambas as partes foron cuantiosas, así como os fusilamentos realizados tras a ocupación da cidade, tras xuízos sumarios.

O mesmo ano en que se reedita o libro de Martínez Bande, a canle británica Granada Television emitiu un documental sobre a guerra civil española que incluía imaxes do masacre de Badaxoz de René Brut e o testemuño do xornalista Mário Neves, que non regresaba a Badaxoz desde 1936. A repercusión do documental animou a Neves a escribir o libro La matanza de Badajoz, que sería publicado pola Junta de Extremadura en 1986. Tres anos antes, Justo Vila publicara Extremadura: la guerra civil, un libro no que dedicou un amplo espazo ao masacre de Badaxoz e no que daba o punto de vista dos vencidos. E o mesmo ano en que se publicou o libro de Neves, o xornal Hoy publica por entregas La guerra civil en Extremadura dos profesores da Universidade de Estremadura Juan García Pérez e Fernando Sánchez Marroyo. En 1999 Alberto Reig Tapia en Memoria de la Guerra Civil. Los mitos de la tribu dedicou un capítulo do libro ao masacre de Badaxoz titulado «Los mitos de la sangre: la Plaza de Badajoz», no que fixo unha crítica exhaustiva da «lenda», concluíndo que «la auténtica “leyenda” de Badajoz no es otra que la puesta en circulación por la propaganda franquista y su pretendida “historiografía”».

No ano 2003 publicouse o libro de Francisco Espinosa Maestre. La columna de la muerte. El avance del ejército franquista de Sevilla a Badajoz. Unha parte importante dedicouse ao masacre de Badaxoz, situada no contexto da brutal represión despregada polas columnas Yagüe en cada unha das localidades da provincia polas que pasaron até chegar á capital. O libro incluía un anexo coa relación das 244 vítimas da represión republicana en Badaxoz e a súa provincia, e das 6.610 vítimas da represión dos sublevados, das que 1.349 corresponderon á capital. Os nomes procedían dos rexistros civís das 85 localidades da provincia de Badaxoz investigadas polo autor. Ao final do libro, Espinosa Mestre concluíu que «existió una intención previa de dar un fuerte escarmiento a Badajoz, por mantenerse fiel a la República y por ser la capital de la provincia más comprometida con la Reforma Agraria».

O libro de Espinosa Maestre foi obxecto de duros ataques por parte do escritor revisionista Pío Moa, que viña sostendo que non se producira masacre na praza de touros de Badaxoz. Nun dos artigos publicados por este autor, acusou a Espinosa de non traballar «tanto por esclarecer los hechos como por demostrar la maldad incomparable de los “fascistas”», para a continuación considerarlo «columnista del enredo», continuación dunha «masiva e inescrupulosa propaganda», portador de «nula calidad moral e historiográfica», «mentiroso», «bellaco», «seudohistoriador» e «sembrador de odios». Espinosa Maestre respondeu nun pequeno libro de algo máis de 100 páxinas titulado El fenómeno revisionista o los fantasmas de la derecha española. Sobre la matanza de Badajoz y la lucha en torno a la interpretación del pasado, publicado en xaneiro de 2005.

As cifras das vítimas

Os xornalistas Berthet e Dany, que estiveron en Badaxoz no día seguiente da maior parte do masacre, mantiveron que houbo entre 600 e 800 vítimas nos combates e que as vítimas da represión eran unhas 1.200. Doutra parte Jay Allen, que estivo alí unha semana despois, cifra en 4.000 o número de vítimas. Esa mesma cifra é a que recoñeceu o propio tenente coronel Juan Yagüe ante o xornalista estadounidense John T. Whitaker, do New York Herald Tribune, cando foi interrogado sobre o sucedido. :

Por supuesto que los matamos. ¿Qué esperaba usted? ¿Que iba a llevar 4000 prisioneros rojos conmigo, teniendo mi columna que avanzar contrarreloj? ¿O iba a soltarlos en la retaguardia y dejar que Badajoz fuera roja otra vez?

Desde entón os distintos autores e historiadores que trataron o tema foron dando estimacións que van dun mínimo "entre douscentos e seiscentos" até un máximo de 9.000. O filósofo cristián Jacques Maritain falou de "centos de homes" e o escritor e militante socialista Julián Zugazagoitia de "centos de prisioneiros" que foron levados "con correas como cans de caza" á praza de touros para seren ametrallados. César M. Lorenzo afirma que foron uns 1.500, Manuel Tuñón de Lara 1.200, Ricardo Sanz máis de 3.000 e James Cleugh 2.000. David Solar dá a cifra como 2000.

Hugh Thomas, pola súa banda, afirmou que "probabelmente nunca se coñecerá a cifra exacta de mortos" e que quizais non alcanzaran a cifra dada por Jay Allen. Francisco Pilo, escritor de Badaxoz, que escribiu dous libros sobre este tema en 2001 ( Vivírono. Os acontecementos de Badaxoz durante os meses de xullo e agosto de 1936, narrados por persoas que os presenciaron e La represión en Badajoz, continuación do anterior) tamén pon en dúbida as figuras de Jay Allen, a pesar de que historiadores como Paul Preston consideran a Allen un referente do xornalismo de guerra.

O escritor Pío Moa nega a existencia de fusilamentos na praza de touros, e propón unha cifra de entre 500 e 1.500 represaliados, que foi cuestionada por historiadores como Javier Tusell.

As cifras máis elevadas son as estimadas pola Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica, que realiza a tarefa de localizar fosas comúns das vítimas da represión, posto que sostén que o número de vítimas en Badaxoz oscila entre 4.000 e 9.000 Unhas cifras que Francisco Espinosa Maestre considera "excesivas" e que tamén carecen de "ningún apoio".

Espinosa Maestre estudou as dúas principais fontes para determinar a cifra de falecidos: o libro de rexistro de entradas no cemiterio de Badaxoz e os libros de rexistro de defuncións do xulgado de Badaxoz. No primeiro aparecen 420 rexistrados entre o 15 de agosto e o 1 de decembro de 1936 ―sen constancia en rexistro dos enterrados na fosa común―, mentres que no segundo aparecen 268 persoas que non figuran na lista do cemiterio, o que dá un total de 688. Como noutros lugares onde houbo unha forte represión como Sevilla ou Huelva, a maioría das vítimas non foron inscritas nos rexistros. Así, se aplicamos a mesma proporción que se dá en Huelva e Sevilla entre empadroados e desaparecidos, que é de 1 fronte a 5-6, isto suporía un total de vítimas en Badaxoz de arredor de 3.800, o que suporía unha porcentaxe moi elevada. Pois sería un 33 por 1.000 fronte ao 4 por 1.000 en Sevilla ou o 10 por 1.000 en Huelva.

Paul Preston cualificou a obra de Espinosa Mestre como "un estudo rigoroso dos feitos" polo que considera válida a cifra de 3.800. «Sus investigaciones revelan que, aun comparando solo el limitado número de muertes registradas, hubo mas ejecuciones en Badajoz entre los meses de agosto y diciembre de 1936 que en Huelva y Sevilla juntas». Preston tamén destacou "a desproporción destas cifras" coas 185 baixas que sufriu o bando rebelde, 44 delas mortos.

Responsabilidades

Segundo algúns estudos, a campaña de fusilamentos masivos levada a cabo nos primeiros meses da guerra obedece a unha directiva dos principais dirixentes da sublevación, Francisco Franco e Emilio Mola, para "purgar el país concienzudamente de todos los elementos rojos". Esta campaña foi denominada política de exterminio do adversario político.

Jay Allen conseguiu entrevistar a Franco, en Tetuán, o 27 de xullo anterior. Despois da entrevista, Allen publicou un artigo coa seguinte conversa:

Allen: "¿Durante cuánto tiempo se prolongará la situación ahora que el golpe ha fracasado?"
Franco: "No puede haber ningún acuerdo, ninguna tregua. Salvaré a España del marxismo a cualquier precio"
Allen: "¿Significa eso que tendrá que fusilar a media España?"
Franco: "He dicho a cualquier precio".

No momento do masacre, os máis altos cargos militares da cidade eran:

• Juan Yagüe, tenente coronel ao mando das unidades que tomaron a cidade e responsable dos fusilamentos. Comandante en xefe da columna que levou a cabo o avance rebelde dende o sur de España. O xornalista portugués Mário Neves tivo a oportunidade de reunirse con el nos primeiros días dos feitos, e cando fixo o comentario "Se dice que más de dos mil personas han sido fusiladas ya en Badajoz", Yagüe espetoulle "No deben ser tantos".
• Antonio Castejón, comandante de Infantaría, implicado en masacres similares en Zafra, Almendralejo e Mérida.
• Carlos Asensio, tenente coronel das Fuerzas Regulares Indígenas de Tetuán, que participou na toma de Badaxoz, Toledo e Talavera de la Reina.

Xenocidio

A vitoria final na Guerra Civil española do bando rebelde e a desaparición de todos os arquivos municipais e provinciais relacionados cos feitos de Badaxoz fixeron que nunca fosen postos ante un xulgado.

Informes

En 2004, a organización para a defensa dos dereitos humanos Equipo Nizkor presentou un informe titulado "A cuestión da impunidade en España e os crimes franquistas", sendo o primeiro estudo sobre estes crimes desde a perspectiva do Dereito Internacional, aludindo nun dos seus apartados ao exterminio de Badaxoz como crimes de lesa humanidade no Estatuto de Núremberg. O 18 de xullo de 2005, Amnistía Internacional, despois de tres anos de traballo, presentou o seu informe «España: poner fin al silencio y a la injusticia. La deuda pendiente con las víctimas de la guerra civil española y del régimen franquista», onde tipifica o masacre de Badaxoz segundo as convencións da ONU sobre xenocidio.

Denuncia

En 2006, o PSOE de Badaxoz cualificou de xenocidio os feitos acontecidos na cidade en 1936.

O 18 de xullo de 2007 diversas asociacións presentaron denuncias ante a Audiencia Nacional pola investigación dos feitos, pero estas foron desestimadas, xa que "os delitos prescribiran ou, en todo caso, estaban suxeitos á Lei de Amnistía de 1977". En setembro de 2008, o xuíz de instrución número 5 da Audiencia, Baltasar Garzón, volveu promover estas denuncias. O fiscal da Audiencia Nacional sostivo que os delitos de xenocidio e de lesa humanidade non estaban tipificados no Código penal de 1932, vixente cando se cometeron, e que non se poden aplicar con carácter retroactivo. A Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica de Estremadura (Armhex), presentou a Garzón os datos documentados de 7.603 asasinatos na provincia de Badaxoz, e este (amparando que son delitos que non prescriben) acusou ao franquismo 14 de outubro, crime de xenocidio por estes e outros feitos.

Finalmente, o 18 de novembro, o xuíz declarou extinguida a responsabilidade penal de Franco e doutros 44 altos cargos do seu goberno, tras comprobar o certificado de defunción de todos eles. Entre os acusados figuraban os nomes de Juan Yagüe e Carlos Asensio. Ademais, trasladou a investigación dos crimes aos xulgados de instrución das provincias onde se atopan as fosas comúns, entre elas a de Badaxoz. En 2010, o xuíz do Tribunal Supremo Luciano Varela admitiu a trámite unha demanda presentada pola Falange Española contra Garzón, acusándoo de prevaricación por asumir a causa contra o franquismo, ao entender que non tiña competencias para iso.

Homenaxes

Dende 1986, cada 15 de agosto celébrase no Cemiterio Vello de Badaxoz un acto de homenaxe ás vítimas do masacre de 1936. Ademais, a principal avenida da cidade leva o nome do entón alcalde, Sinforiano Madroñero, do PSOE, que tamén foi executado durante a matanza.

No ano 2002 levouse a cabo a demolición da antiga praza de touros e no lugar construíuse o novo Palacio de Congresos de Badaxoz, inaugurado en 2006 No edificio situouse unha escultura en lembranza das vítimas, obra de Blanca Muñoz, cuxa sombra forma liñas inconexas pero debuxa unha espiral cada 14 de agosto.

A principios de 2009, o Concello de Badaxoz comezou a retapiar os antigos muros do Cemiterio de San Juan de Badaxoz, onde se realizaron execucións masivas, alegando motivos urbanísticos e o seu mal estado. Varias organizacións cidadás, secundadas polos historiadores Francisco Espinosa, Ian Gibson, Julio Aróstegui, Mirta Núñez, Julián Casanova, Josep Fontana, Paul Preston, Hilari Raguer, Alberto Reig Tapia, Ángel Viñas e Helen Graham realizaron unha campaña e un manifesto tentando a paralización da obra, considerando que se estaba a tapar parte da memoria da cidade, pero ao final esa acción levouse a cabo.

Notas

Referencias

Véxase tamén

Bibliografía

• Espinosa Maestre, Francisco (2003). La columna de la muerte. El avance del ejército franquista de Sevilla a Badajoz. Barcelona: Crítica. ISBN 84-8432-431-1. 
• ————————— (2005). El fenómeno revisionista o los fantasmas de la derecha española. Sobre la matanza de Badajoz y la lucha en torno a la interpretación del pasado. Badaxoz: Del Oeste Ediciones. ISBN 84-88956-68-1. 
• Neves, Mario (1986). La matanza de Badajoz. Junta de Extremadura. ISBN 978-84-9852-002-6.
• Pilo Ortiz, Francisco (2001). Ellos lo vivieron: sucesos en Badajoz durante los meses de julio y agosto de 1936, narrados por personas que los presenciaron. 155 páx., ISBN 84-607-1898-0.
• Preston, Paul (2011). El holocausto español. Odio y exterminio en la Guerra Civil y después. Barcelona: Debate. ISBN 978-84-8306-852-6. 
• Reig Tapia, Alberto (1999). Memoria de la Guerra Civil. Los mitos de la tribu. Alianza Editorial. ISBN 84-206-6743-9.
• Southworth, Herbert R. (2008). El mito de la cruzada de Franco. Barcelona: DeBOLS!LLO. ISBN 978-84-8346-574-5. 
• Thomas, Hugh (2011). La Guerra Civil española. Barcelona: Grijalbo. ISBN 978-84-9908-087-1. 
• Whitaker, John T. (1942). Prelude to world war: A witness from Spain. Foreign Affairs, vol. 21, n.º 1.

Outros artigos

• Desbandá
• Franquismo
• Nacionalcatolicismo
• Matanzas de Paracuellos

Ligazóns externas

• Crónicas. "Badajoz 1936" (2011). Televisión Española (en castelán).