Marisa González

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Marisa González
Nacemento18 de xullo de 1943
Lugar de nacementoBilbao
NacionalidadeEspaña
Alma máterReal Academia de Belas Artes de San Fernando, Art Institute of Chicago e School of the Art Institute of Chicago
Ocupaciónartista
PremiosVelázquez Award for Plastic Arts
Na rede
http://www.marisagonzalez.com/home.htm
Dialnet: 4511857
editar datos en Wikidata ]

María Luisa González González, nada en Bilbao o 18 de xullo de 1943, coñecida como Marisa González, é unha artista multimedia española pioneira no uso das novas tecnoloxías da reprodución e a comunicación na creación artística, así como un nome clave no feminismo e a arte electrónica desde a súa etapa nos Estados Unidos no Art Institute de Chicago no ano 1971. A súa obra foi presentada en importantes institucións nacionais e internacionais como a Bienal de Venecia, o Museo Nacional Centro de Arte Raíña Sofía ou o Centro de Cultura Contemporánea de Barcelona (CCCB).[1][2]

Galardoada co Premio MAV 2020, pola súa traxectoria como mellor artista/creadora, que concede a asociación Mulleres nas Artes Visuais.[3][4]

Foi galardoada co Premio Velázquez das Artes Plásticas en 2023.[5]

Traxectoria[editar | editar a fonte]

As súas primeiras obras con novas tecnoloxías datan dos anos 70, entre elas atópase Estación Fax (1972-1993-2015) un proxecto de experimentación artística a partir do chamado "fax art" xusto cando se iniciaba o uso de Internet, como precursor da transmisión de datos e imaxes en tempo real. Na traxectoria da súa obra destacan o feminismo, a memoria e arqueoloxía industrial, a reciclaxe e a ecoloxía, a atención aos procesos de marxinalidade e a exclusión e precariedade na aldea global.[6]

Formación[editar | editar a fonte]

Na súa cidade natal, cursou a Carreira Superior de Piano no Conservatorio Superior de Bilbao. En 1967 trasladouse a Madrid para estudar na Escola Superior de Belas Artes de San Fernando. É alí onde participa no movemento de loita estudantil contra a ditadura franquista. Ademais de reivindicar a renovación do profesorado esixindo que se contratasen a artistas contemporáneos como Eusebio Sempere co que estudou no seu último ano de carreira.[6]

No ano 1970 desde a delegación do alumnado, é a promotora da 1ª Exposición Libre y Permanente[7] coa participación tanto de alumnado como de recoñecidas artistas da época. É a súa primeira exposición. Un ano máis tarde, en 1971 finaliza os seus estudos e trasládase a Estados Unidos a estudar un máster no Instituto de Arte de Chicago (SAIC) (1973) especializándose nas novas tecnoloxías aplicadas ás prácticas artísticas no departamento de Generative Systems onde foi alumna de Sonia Landy Sheridan e onde experimentou con novas tecnoloxías incluíndo a utilización do fax, ademais de con outras máquinas para producir imaxes instantáneas. É o momento tamén en EE. UU. da loita polos dereitos civís, unha temática que Marisa González incorporou na súa obra.[8]

A artista americana Sheridan creou no ano 1970 un novo programa no SAIC e fundou un novo departamento ao que denominou Generative Systems para o estudo sistemático da arte coa ciencia e a tecnoloxía con diversas máquinas e coa recentemente inventada fotocopiadora 3M Cor in Cor. Para Generative Systems a incorporación desta primeira fotocopiadora de cor a un centro de ensino das artes no ano 1970 foi unha revolución xa que era a primeira vez que unha máquina de cor ofrecía os resultados ao instante, polo que a medida do tempo e do espazo cambiou radicalmente, explicou Marisa González nun artigo sobre a traxectoria de Sheridan.[9]

En 1974 trasladouse a Washington D.C. e estudou na Corcoran School of the Arts and Design onde se graduou de novo no ano 1976 e conseguindo o Premio fin de carreira. Nestes dous anos, desenvolveu o seu período feminista coa súa profesora a artista feminista Mary Beth Edelson, desenvolveu traballos colaborativos, combinando fotografía e performances para denunciar a violencia de xénero. Pertence a esta época a súa obra La Descarga (1975), consta de numerosos paneis con fotocopias Thermofax.

"Eu sempre fora feminista, pero non era consciente do movemento feminista, non formara parte. Pero en USA, grazas á profesora Mary Beth Edelson, que era unha feminista activista de Nova York, con ela empecei a facer traballos radicalmente comprometidos coa violencia na muller. O tema social sempre o traballou, na serie Anónimos en Chicago no ano 1971-73, sobre as condicións de vida no barrio negro de Chicago... pero a serie "a descarga" do ano 1975-77, foi unha extensa serie de compromiso feminista realizando retratos con expresión de dor e medo ás miñas compañeiras de estudos na Corcoran School of Art," explica González.[10]

Desenvolvemento profesional[editar | editar a fonte]

Ao seu regreso a España en 1977 seguirá explorando aplicacións tecnolóxicas xunto coa reciclaxe de obxectos de refugallo ao servizo do cambio social, criticando o horizonte de clonación de seres humanos como a súa serie Clónicos, e sen esquecer o seu posicionamento feminista.

No ano 1981 realizou a súa primeira exposición individual en Madrid co título Presencias na Galería Aele, de Evelyn Botella. Nesta exposición presentou por primeira vez en Madrid os seus traballos realizados con fotocopias cor transferidas a outros formatos.

Expondo no primeiro Arco en 1982

En 1982 a súa obra foi mostrada na primeira edición da feira internacional de Arte Contemporánea Arco, así como en posteriores edicións coa galería de Evelyn Botella Galería Aele de Madrid.[11]

En 1986 participou na exposición inaugural do Museo Nacional Raíña Sofía de Madrid Procesos: Cultura y Nuevas Tecnologías no que tamén se mostraron traballos da súa antiga profesora Sonia Sheridan e outros recoñecidos artistas como John Cage, Marina Abramović ou Salvador Dalí.[12][13] Nesa exposición Marisa González foi comisaria en tres seccións: 1ª revisión de traballos realizados no Centro de Cálculo de Madrid a finais dos anos 60, 2ª exposición de Electrografía cunha revisión de traballos de artistas internacionais e 3ª a exposición de Sonia Sheridan. Marisa González foi unha das primeiras artistas en facer o comisariado de exposicións.[14]

Nos anos 90, coa nova copiadora de gran formato Dina1, realiza unha nova e extensa serie denominada La negrona. Partindo dunha fotografía dunha imaxe publicitaria dun xornal americano, a artista converterá esta imaxe no seu modelo matriz para servir de exemplo de reflexión sobre as diversas variacións e etapas de calquera muller. Utilizando múltiples combinacións de reproducións, realizadas coa primeira fotocopiadora de cor de gran formato, a artista reflexiona sobre o corpo e a imaxe: a muller como obxecto de desexo nos mass media.[15]

A comezos dos anos 90, Marisa González participou noutros proxectos de fax art entre outros, Art Reseaux promovido por artistas da Universidade de París; People to People, acción desde Praga; e The longing of the electronica media for nature, realizada en Colonia.

En 1992 dirixiu no Círculo de Belas Artes de Madrid o Taller de Arte Actual la poética de la tecnología e en 1993 Marisa González e os seus alumnos do Taller crearon unha das instalacións consideradas máis importantes da historia do fax art.[8] O mesmo ano iniciou a súa serie Clónicos (1993-1997) nos que utilizou bonecos como referencia do ser humano.

En 1995, presentou na Sala Rekalde de Bilbao a súa serie de retratos Lumena en Bilbograph95 xunto coa instalación Estación Fax - Fax Station, coa participación de máis de dez países e numerosos artistas, baixo o tema: Cuerpo individual, cuerpo social, cuerpo infectado, cuerpo contaminado.

O seu primeiro traballo net art foi en 2000 a partir do tema das fábricas e a situación dos obreiros ademais da situación específica das mulleres na era industrial. Durante un ano fixo o seguimento do desmantelamento dunha fábrica de pan no centro de Bilbao.[6] Case toda a década de finais do século XX e principios do século XXI González explorou o desmantelamento e a destrución de diversas fábricas, a máis relevante é o seu traballo sobre o desmantelamento da Central Nuclear de Lemóniz: Interésame non só a súa arquitectura, a súa estética como colector, senón tamén o contido - explica González- as cadeas de produción, a situación laboral dos traballadores e os obxectos e documentos que puiden rescatar.[16]

Marisa González con su obra en ARCO 2002
Marisa González coa súa obra en ARCO 2002

En 2012 foi convidada polo comisario da Bienal de Arquitectura de Venecia, David Chipperfield, a participar na exposición curatorial Common ground no Pavillón principal cos seus vídeos Ellas filipinas Female open space invaders sobre as mulleres filipinas emigrantes en Hong Kong.[17][18][19][20]

En 2014 foi unha das artistas participantes na exposición Genealogías Feministas no museo MUSAC de León.[21][22]

No ano 2015 realizou a súa exposición retrospectiva Registros Domesticados nas salas de Tabacalera de Madrid e no CGAC de Santiago de Compostela, organizada polo Ministerio de Cultura Español, comisariada pola teórica Rocío de la Vila.[23][24][25][8]

No ano 2020 recibiu o premio MAV a toda a súa traxectoria artística e creadora.[26]

Outras actividades[editar | editar a fonte]

Paralelamente á súa faceta como creadora de arte, Marisa González tivo un papel destacado como xeradora de contextos asociativos reivindicando os dereitos dos artistas e tentando visibilizar os seus traballos, principalmente os das mulleres, sempre relegadas a segundo plano. Desde o seu activismo no movemento estudantil en Madrid, posteriormente formou parte da xunta directiva da Asociación de Artistas Plásticos, e desde esta plataforma, co novo goberno socialista, participou como membro da Xunta Directiva no rexurdir e modernización do Círculo de Belas Artes de Madrid no ano 1983, xunto ao presidente Martin Chirino, Josefina Molina, Lucio Muñoz, Pedro García Ramos, Basilio Martín Patino, Tomas Marco, José Luís Temes etc. Desde a xunta directiva, conseguiu a creación no Círculo de Belas Artes dos primeiros festivais de vídeo en Madrid en 1984 e 1986.[14]

Foi vicepresidenta da asociación española Mujeres de las Artes Visuales MAV de 2010 a 2017.[27][28] Continua vinculada activamente na devandita asociación formando parte do Consello de Asesoras e colabora como membro do consello editorial na revista M-Arte e Cultura Visual.

Obra[editar | editar a fonte]

Marisa González e Griselda Pollock, Madrid 2018

Desde os seus primeiros traballos na década dos 70 até a actualidade, a súa obra estivo marcada pola experimentación con todo tipo de artefactos e máquinas. Realizou os seus primeiros traballos con fotocopiadoras, posteriormente con faxes, e despois con computadores e vídeo.[10]

Durante máis de catro décadas de traballo a súa obra foi incluída en diversas mostras que reflexionan sobre arte e feminismo. En 2012 o seu traballo formou parte da exposición Genealogías feministas en el arte español: 1960-2010 comisariada por Juan Vicente Aliaga e Patricia Mayayo, presentada no MUSAC.[29] Marisa González en 2012 foi unha das poucas artistas plásticas invitadas a participar na décimo terceira edición de lac (Terreo común) que tiña como obxectivo "focalizar a mirada nos procesos colaborativos que se producen na arquitectura actual". Acudiu coa súa obra Female open space invaders/ Ellas filipinas na que documenta a diáspora filipina en Hong Kong vítimas dun estado de explotación tanto nos seus países de orixe como nos de destino, denunciando así o afianzamento da economía globalizada poscolonial que produce novas servidumes domésticas.[30][31]

No ano 2015, en Tabacalera Promoción da arte de Madrid, realizou unha exposición retrospectiva sobre 45 anos de traxectoria da artista, comisariada por Rocío de la Villa. A exposición titulada Registros Domesticados organizouse en tres eixos: Proyectos colaborativos y nuevas tecnologías (1970-1996), Arqueologías del sistema industrial: Modernidad y Tardomodernidad. Documentación y archivo, (1996-2006) no que mediante fotografías, vídeos e documentos, rexistra o desmantelamento da Fábrica HP Harino Panadeira, e a de Galletas Artiach en Bilbao, a Central Nuclear de Lemóniz, en Biscaia (xamais posta en funcionamento), ou a Siderurxa Ensidesa Arcelor en Avilés e Registros postcoloniales.[32] Evolución postindustrial y explotación laboral, (2008-2014).[8]

Registros Domesticados itineró no ano 2016 ao Museo Centro Galego de Arte Contemporánea (CGAC) en Santiago de Compostela. Sinala o programa da exposición:[8]

"A denuncia da marxinación das mulleres baixo o sistema patriarcal, a reflexión sobre a suxeición dos individuos desde a infancia na que se acharía a posibilidade dun futuro emancipador, e as contradicións entre os valores da modernidade e as realidades da Tardomodernidade no precario escenario dunha globalización, caracterizada pola polaridad cada vez máis extrema das desigualdades xunto ao desequilibrio ecolóxico, denótanse en imaxes como a boneca e a cabeza dos nenos, os xestos e os utensilios dos procesos laborais manuais ou o contraste entre natureza e contaminación fabril, que reaparecen unha e outra vez, atravesando períodos e proxectos concretos".

En 2017 participou na exposición colectiva Women in Work. Mujer, Arte y Trabajo en la globalización na Sala de Exposicións da Universidade Politécnica de Valencia e Castelló co seu traballo Ellas, Filipinas.[33] Con este mesmo traballo no ano 2018 participou na exposición Hidden Workers no Museo de Art Contemporáneo de Seúl, Corea, xunto a artistas históricas como Martha Rosler ou A Guerrilla Girls entre outras.[34]

En 2019 participou no proxecto ¡Feminismos! no Centro de Cultura Contemporánea de Barcelona, CCCB, de Barcelona. O proxecto componse de dúas exposicións: La Vanguardia Feminista de los años 70 y Coreografías del género.[35]

En 2020 formou parte da exposición feminista internacional Mujeres artistas entre dos siglos. Transformaciones, na Fundación CajaCanaria no Espazo Cultural de Santa Cruz de Tenerife, comisariada por María Oropesa e María Toral, a mostra componse dun total de 46 obras entre pintura, fotografía, escultura, videoarte e instalacións, comprende creacións realizadas por un total de 40 artistas a nivel mundial, podendo citar a algunhas tales como: Louise Bourgeois, Joana Vasconcelos, Cristina Igrexas, Esther Ferrer, Christine Spengler, Paula Rego, Pamen Pereira, Cindy Sherman, Marina Abramović, Concha Xerez.[36][37]

Net Art[editar | editar a fonte]

A finais do século XX creouse unha nova arte interactiva en Internet denominado Net Art. González fixo uso desta nova linguaxe de creación, segundo consta na entrevista feita polo diario El Mundo, na que conta o proxecto da Net Art Palabras Corrientes realizado como co-comisaria no Instituto Cervantes.[38]

Fixo catro proxectos de Net Art para ser visualizados exclusivamente en Internet, polo que algún deles dadas as características de volativilidade e velocidade da red, perderon as ligazóns orixinais ao desaparecer a plataforma onde foran publicados.

  • La Fábrica, 2000, é un traballo acerca da destrución da fábrica de pan HP en Bilbao e a súa memoria tanto urbanística como humana, que inclúe unha sección aberta á participación e aloxa as achegas que o usuario enviou con fotografías e textos de diversas fábricas abandonadas ou en proceso de destrución.
  • Memoria y destrucción, 2002, un traballo en flash, con textos e fotos desintegrados polos virus informáticos, sobre a relación entre a memoria do patrimonio industrial e a memoria do noso patrimonio dixital, cuxo desenvolvemento produce que ambas desaparezan.
  • Stop the War, 2003, presentado en ARCO uns días antes do comezo da guerra de Iraq como parte do movemento, entón masivo en España, contra o comezo da guerra.
  • Palabras vivas, 2004-2005, un traballo sobre a lingua castelá, as súas orixes e a súa evolución, que foi producido polo Instituto Cervantes dentro do proxecto de Net Art "Palabras Corrientes", comisariado xunto a Nekane Aramburu.

Proxectos realizados[editar | editar a fonte]

  • Birmania 2012-2014
  • Ellas, Filipinas. Hong Kong 2010-2012.[39]
  • El Mensaje del Kanga 2011-2012
  • Central Nuclear de Lemóniz 2003-2006.[40]
  • Son de ellas 2002-2005
  • La Fábrica 2000-2001
  • Transgénicos 1997-2003.
  • Clónicos 1993-1997
  • Foto-Vídeo-PC LUMENA 1993-1997
  • Fax-Art 1972-2013
  • Buble Art 1992-1993
  • Pinturas Electrográficas 1980-1990
  • Violencia mujer 1975-1977[41]
  • Chicago fotografía B/N 1971-1973
  • Sistemas Generativos 1971-1973[42]

Exposicións (selección)[editar | editar a fonte]

  • Comeza a súa carreira expositiva en Chicago no ano 1972, e continua expondo en múltiples galerías e centros de arte realizando a súa primeira exposición individual en España na súa cidade natal Bilbao no ano 1977 e en Madrid a exposición titulada Presencias Electrográficas. Galería Evelyn Botella (Galería Aele) Madrid 1981.
  • Participa no primeiro ARCO82, coa Galería Evelyn Botella (Galería Aele) Madrid. 1982.
  • No ano 1986, expón na exposición inaugural do Centro de Arte Raíña Sofía de Madrid na exposición Procesos. Cultura y Nuevas Tecnologías.
  • O seu primeiro traballo de arqueoloxía industrial iníciase co amplo proxecto titulado La Fábrica sobre o desmantelamento e demolición da fábrica de Pan de Bilbao Harino Panadera, presentando fotografías, vídeos e instalacións na Fundación Telefónica. Madrid. 2000. Este traballo itinera ao Centro Montehermoso de Vitoria e á Sala Rekalde, espazo Ilgner Cedemi, en Bilbao. 2001.
  • No ano 2002, inicia un dos seus principais proxectos máis relevantes, a inmersión na Central nuclear de Lemoniz durante dous anos, nos que percorre os espazos da nuclear e rexistra mediante vídeo e fotografías o proceso de desmantelamento, facendo provisión de múltiples obxectos para construír instalacións e vídeo instalacións. No ano 2004 presenta unha parte do extenso proxecto no Centro de Arte Cab de Burgos, titulado Lemoniz, Mecanismos de control.[43][44]
  • En 2012, expón na décimo terceira edición da Bienal de Arquitectura de Venecia Common Ground co seu proxecto "Female open space invaders, Ellas filipinas."
  • A súa primeira exposición retrospectiva titulada Registros Domesticados realizouna nas salas de Tabacalera de Madrid do Ministerio de Cultura no ano 2015.[8][2] Registros Domesticados viaxa ao CGAC, Museo de arte contemporánea de Santiago de Compostela. 2016.[45][8][46]
  • En 2019 realizou a exposición individual Amor y Memoria na Galería Freijo de Madrid, dentro do marco de PHotoEspaña 2019.[47]
  • En 2019 realizou a exposición individual Registros Domesticados (Women), na Sala Amós Salvador de Logroño.[48]
  • En 2019 participa na a exposición internacional “¡Feminismos!, Vanguardias feministas de los años 70” no CCCB de Barcelona.[49]
  • En 2020 participa na mostra internacional Mujeres artistas entre dos siglos. Transformaciones, na Fundación Caja Canaria no Espazo Cultural de Santa Cruz de Tenerife.[36]
  • En 2021 presentou Luz hasta el final de la vida no Centro de Creación Contemporánea de Andalucía.[50]
  • En 2021 no Mosteiro de San Juan de Burgos e no Instituto da Lingua da mesma cidade presentou a exposición Nucleares Varadas.[51][52]
  • En 2022 presentou Piel y pulpa no Palacete del Embarcadero de Santander.[53][54]

Museos e coleccións[editar | editar a fonte]

As súas obras atópanse en diversos museos e coleccións: MNCARS Museo Nacional Centro de Arte Raíña Sofía de Madrid, Museo Internacional Salvador Allende de Chile, Colección Chase Manhattan Bank de Nova York, Museo Municipal de Belas Artes de Santander, Universidade do País Vasco, Fundación Lauros de Bilbao, Centro Eusebio Sempere Deputación de Alacante, Museo Real Academia de Belas Artes de San Fernando de Madrid, Museum für Fotokopie Mulheim a.d. Ruhr, Xerox Art Center de Milán, Colección de Arte de Telefónica de España, Museé National do Poste de Quebec, Colección Xunta de Estremadura, Colección CAB de Burgos, Colección Helga de Alvear, Museo Biblioteca Nacional en Madrid, Museo Artium de Vitoria, Colección Paul Bianchini Museés de Sens de Francia, CGAC Centro Galego de Arte Contemporánea, Sammlung Verbund Collection de Viena, MACBA Museo de Arte Contemporánea de Barcelona, Museo Postal e Telegráfico de Madrid, Museo Municipal de Arte Contemporánea de Madrid. Fundación Vila Casas de Barcelona.[55]

Publicacións[editar | editar a fonte]

  • Female (Open) Space Invaders. Critical Cities. Ideas, knowledge and agitation from emergin urbanist. Vol.3. Ed. Myrdle Court press, London in assotiation with This Is Not A Gateway, 2012, páxs. 124- 149.
  • The Destruction of a Nuclear Plant, Leonardo Journal of the International Society for the Arts, Sciences and Technology, M.I.T, Vol. 41, number 2, 2008, pags. 106-109.
  • Electrografía, Copy Art, NET ESPAÑA, panorama de media art en España, SINTOPÍAS, MEIAC e Instituto Cervantes, Madrid, 2007.
  • What happened to the pioneers?, CDRom Copigraphie, Elements for a global history, ed. Monique Brunet, Montreal, 1995.
  • Copiers, Motion and Metamorphosis, Leonardo Journal of the International Society for the Arts, Sciences and Technology,M. I.T., vol. 23, 1990.
  • La Fotocopiadora instrumento de creación, Procesos. Cultura y Nuevas Tecnologías, Ministerio de Cultura, Madrid, 1986.

Notas[editar | editar a fonte]

  1. "Marisa González expone en la Bienal de Venecia una obra sobre el capitalismo". Te Interesa. 24 de agosto de 2012. Consultado o 4 de agosto de 2020. 
  2. 2,0 2,1 "Marisa González, la pionera constante". El Español (en castelán). 20 de marzo de 2015. Consultado o 21 de xaneiro de 2022. 
  3. "Los Premios MAV premian a Marisa González en su octava edición on line" (en castelán). 19 de decembro de 2020. Arquivado dende o orixinal o 27 de febreiro de 2021. Consultado o 20 de decembro de 2020. 
  4. Ciencia, Nova (18 de decembro de 2020). "Tecla Lumbreras y Maite Méndez, galardonadas en los premios MAV" (en castelán). Consultado o 20 de decembro de 2020. 
  5. País, El (2023-10-24). "Marisa González, precursora del arte tecnológico, gana el Premio Velázquez 2023". El País (en castelán). Consultado o 2023-10-24. 
  6. 6,0 6,1 6,2 Metrópolis (28 de marzo de 2016). "Marisa González". RTVE.es (en castelán). Consultado o 21 de xaneiro de 2022. 
  7. Albarrán Diego, Juan (2015). "Lo profesional es político: trabajo artístico, movimientos sociales y militancia política en el último franquismo". doi:10.5944/etfvii.3.2015.12700. Consultado o 22 de marzo de 2019. 
  8. 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 "Marisa González. Registros domésticos" (PDF) (en castelán). Ministerio de Educación, Cultura y Deporte. 2015. Consultado o 30 de xuño de 2017. 
  9. "Sonia Sheridan, Pionera en nuevas tecnologías". m-arteyculturavisual.com. 4 de abril de 2013. Consultado o 30 de xuño de 2017. 
  10. 10,0 10,1 Metrópolis (28 de marzo de 2016). "Marisa González" (en castelán). Consultado o 12 de febreiro de 2020. 
  11. Samaniego, Fernando (7 de febreiro de 1982). "La feria Arco 82 busca una línea internacional para el arte español contemporáneo". elpais.com (en castelán). Consultado o 18 de xaneiro de 2022. 
  12. "Exposición "Procesos: cultura y nuevas tecnologías"". 26 maio - 20 xuño, 1986. Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía. 
  13. "Procesos: cultura y nuevas tecnologías | Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía". museoreinasofia.es. Consultado o 30 de xuño de 2017. 
  14. 14,0 14,1 "El retrato subjetivo: Nekane Aramburu habla sobre Marisa González". 
  15. María José Aranzasti (6 de marzo de 2015). "Marisa González. Registros domesticados". m-arteyculturavisual.com. Consultado o 1 de xullo de 2017. 
  16. "Marisa González". Consultado o 30 de xuño de 2017. 
  17. "Marisa González en la Bienal de Arquitectura de Venecia 2012 - Revista de Arte - Logopress". Revista de Arte - Logopress (en castelán). 2 de setembro de 2012. Consultado o 10 de marzo de 2018. 
  18. Hoy, Málaga. "Marisa González participa en la Bienal de Arquitectura de Venecia". Málaga Hoy (en castelán). Consultado o 10 de marzo de 2018. 
  19. "La Bienal de Venecia rechaza la arquitectura del ego". Consultado o 10 de marzo de 2018. 
  20. Internet, Unidad Editorial. "Venecia presenta la vanguardia de arquitectura mundial". Consultado o 10 de marzo de 2018. 
  21. ARTEINFORMADO (3 de xuño de 2014). "Genealogías feministas en el arte español: 1960-2010, Exposición, jun 2012 | ARTEINFORMADO". ARTEINFORMADO (en castelán). Consultado o 10 de marzo de 2018. 
  22. "Genealogías feministas en el arte español: 1960 - 2010" (PDF) (en castelán). Consultado o 23 de novembro de 2022. 
  23. "Marisa González". El Español (en castelán). 2015-02-20. Consultado o 2022-11-16. 
  24. "Marisa González. Registros domesticados". www.mcu.es. Consultado o 2022-11-16. 
  25. "La Ventana del Arte - CGAC Centro Galego de Arte Contemporánea - Exposición Marisa González 2016, Rexistros domesticados". www.laventanadelarte.es. Consultado o 2022-11-16. 
  26. MAV. "EVENTOS / PREMIOS MAV 2020: ANUNCIAMOS LAS GALARDONADAS DE ESTA EDICIÓN" (en castelán). Consultado o 2020-12-18. 
  27. "IV PREMIOS MAV en RECONOCIMIENTOS 2013". M-Arte y Cultura Visual (en castelán). 27 de xaneiro de 2014. Consultado o 10 de marzo de 2018. 
  28. "Premios MAV 2011 - Clásicas y modernas". Clásicas y modernas (en castelán). 15 de decembro de 2011. Arquivado dende o orixinal o 10 de marzo de 2018. Consultado o 10 de marzo de 2018. 
  29. "MUSAC" (en inglés). Consultado o 30 de xuño de 2017. 
  30. "Marisa González en el Pabellón Central de la Bienal | METALOCUS". metalocus.es. Consultado o 30 de xuño de 2017. 
  31. "La revolución de espacios de las mujeres filipinas en Hong Kong llega a Huelva de la mano de Marisa González". Huelva Buenas Noticias, Periódico digital de Huelva y provincia centrado en informaciones positivas (en castelán). 19 de febreiro de 2013. Arquivado dende o orixinal o 10 de marzo de 2018. Consultado o 10 de marzo de 2018. 
  32. "Marisa González, la pionera constante". Consultado o 30 de junio de 2017. 
  33. "WOMEN IN WORK. Mujer, arte y trabajo en la globalización - Revista ATLAS". Revista ATLAS. 27 de febreiro de 2017. Arquivado dende o orixinal o 18 de xaneiro de 2022. Consultado o 30 de xuño de 2017. 
  34. Radar, Art. "“Hidden Workers”: Coreana Museum of Art celebrates its 15th anniversary with stories of women’s labour | Art Radar" (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 24 de marzo de 2019. Consultado o 24 de marzo de 2019. 
  35. Bosco, Roberta (23 de xullo de 2019). "El arte de la revuelta feminista". El País (en castelán). ISSN 1134-6582. Consultado o 4 de agosto de 2019. 
  36. 36,0 36,1 "Mujeres artistas entre dos siglos. Transformaciones". cajacanarias.com. Consultado o 2 de febreiro de 2020. 
  37. Gorroño Baonza, Raúl. "Arte con un marcado acento femenino". eldia.es (en castelán). Consultado o 2 de febreiro de 2020. 
  38. "El arte electrónico español llega a China". www.elmundo.es. Consultado o 2022-11-16. 
  39. "Ellas, Filipinas « Blog del Instituto Cervantes de Londres". cervantes.es (en castelán). Consultado o 4 de xuño de 2020. 
  40. "Marisa González: Nuclear LMNZ / Mecanismos de control". cajadeburgos.com (en castelán). Consultado o 4 de xuño de 2020. 
  41. MAV. "EXPOSICIONES / Marisa González en Feminismos! CCCB" (en castelán). Consultado o 4 de xuño de 2020. 
  42. "Promoción del Arte revisa en Logroño la carrera de Marisa González". masdearte.com (en castelán). 17 de setembro de 2019. Consultado o 4 de xuñode 2020. 
  43. "ELMUNDO.ES | SUPLEMENTOS | MAGAZINE 335 | Viaje a la central dormida de Lemóniz". Consultado o 24 de marzo de 2019. 
  44. País, Ediciones El (29 de abril de 2004). "Un testimonio artístico despierta la arqueología industrial de Lemóniz". El País (en castelán). ISSN 1134-6582. Consultado o 24 de marzo de 2019. 
  45. "El CGAC presenta Registros domesticados de Marisa González" (en castelán). 15 de abril de 2016. Consultado o 24 de marzo de 2019. 
  46. "A visión de Marisa González chega o CGAC de Santiago". 15 de abril de 2016. Arquivado dende o orixinal o 24 de marzo de 2019. Consultado o 24 de marzo de 2019. 
  47. "Marisa Gonzalez. Amor y Memoria | Freijo Gallery - Festival Off PHotoESPAÑA 2019" (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 04 de agosto de 2019. Consultado o 4 de agosto de 2019. 
  48. Press, Europa (2 de novembro de 2019). "La Sala Amós Salvador acoge hasta este domingo 'Registros domesticados (Women)', una exposición de Marisa González". Consultado o 3 de decembro de 2020. 
  49. "Feminismos: dos exposiciones para una vanguardia en el CCCB". masdearte.com (en castelán). 18 de xullo de 2019. Consultado o 4 de agosto de 2019. 
  50. "Marisa González. Luz hasta el final de la vida - Exposición - Centro de Creación Contemporánea de Andalucía". www.c3a.es. Consultado o 2022-11-16. 
  51. "Marisa González presenta "Nucleares Varadas"". iac.org.es. Consultado o 2022-11-16. 
  52. "El Bosque Ilustrado Aixa Portero". librarte (en castelán). Consultado o 2022-11-16. 
  53. eldiariocantabria.es. "El Palacete del Embarcadero acoge la exposición 'Piel y pulpa' de Marisa González". eldiariocantabria.es (en castelán). Consultado o 2022-11-16. 
  54. Press, Europa (2022-03-04). "El Palacete del Embarcadero acoge 'Piel y pulpa', una "provocadora" exposición de Marisa González". www.europapress.es. Consultado o 2022-11-16. 
  55. "Colección de artistas contemporáneos". 

Véxase tamén[editar | editar a fonte]

Ligazóns externas[editar | editar a fonte]