Ver o código fonte de "Mar Mediterráneo"

{{1000}}
{{Outroshomónimos|Mediterráneo (homónimos)}}          
{{Xeografía física}}
[[Ficheiro:Locatie Middellandse Zee.PNG|miniatura|250px|Localización do mar Mediterráneo.]]
[[Ficheiro:Mediterranean Sea 16.61811E 38.99124N.jpg|miniatura|250px|O mar Mediterráneo, vista de satélite.]]
[[Ficheiro:Mediterranean_Relief.jpg|miniatura|250px| Mapa do mar Mediterráneo.]]
O '''mar Mediterráneo''' é un [[Mar#Mares_continentais|mar continental]]  que esta conectado co [[océano Atlántico]] polo [[estreito de Xibraltar]]; rodeado pola [[Conca do Mediterráneo|conca mediterránea]] esta case completamente pechado por terra: ao norte baña as terras do [[Europa meridional|sur de Europa ]] e [[Anatolia]], ao sur as do [[África do Norte|norte de África]], o leste as do [[Levante mediterráneo]] e ao oeste baña as terras da [[Península Ibérica]]. 

O mar Mediterráneo ocupa unha superficie duns 2.500.000 km<sup>2,</sup><ref>{{Cita web |apelidos=Boxer |nome=Baruch |title=Mediterranean Sea |url=https://www.britannica.com/place/Mediterranean-Sea | data-acceso=23 de febreiro do 2023|website=Encyclopædia Britannica |lingua=en-US}}</ref> que representan o 0,7% da superficie [[Océano|oceánica]] mundial, pero a súa conexión co Atlántico a través do [[Estreito de Xibraltar]]-o estreito que conecta o océano Atlántico co mar Mediterráneo e separa a [[Península Ibérica]] en [[Europa]] de [[Marrocos]] en [[África]]- só ten 14 km de ancho.

A súa lonxitude oeste-leste, desde o estreito de Xibraltar ata o [[golfo de Alexandreta]], na costa sueste de [[Turquía]], é dun 4000 km. A lonxitude norte-sur varía moito entre as distintas costas e se só se consideran as rutas rectas. Incluíndo tamén os cambios lonxitudinais, a ruta marítima máis curta entre o [[golfo de Trieste]] e a costa libia do [[golfo de Sidra]] é duns 1900 km. O mar Mediterráneo ten unha profundidade media de 1500 m e o punto máis profundo rexistrado é de 5109 m ±1 m na [[Fosa de Calipso]] no [[mar Xónico]]. Esta fosa atópase entre as latitudes [[paralelo 30 norte|30°]] e [[paralelo 46 norte|46° N]] e as lonxitudes [[meridiano 6 oeste|6° O]] e [[meridiano 36 leste|36° L]]. O mar Mediterráneo abrangue [[Lista de illas do mar Mediterráneo|un gran número de illas]], algunhas delas de orixe volcánica. As dúas illas máis grandes, tanto en superficie como en poboación, son [[Sicilia]] e [[Sardeña]]. As temperaturas da auga son suaves no inverno e cálidas no verán e dan nome ao tipo de [[clima mediterráneo]] debido a que a maioría das precipitacións caen nos meses máis fríos. As súas costas meridional e oriental están bordeadas de desertos cálidos non moi lonxe terra dentro, pero o litoral inmediato a todos os lados do Mediterráneo tende a ter unha forte moderación marítima.

O Mediterráneo xogou un papel central na [[historia da civilización occidental]] pois foi unha ruta importante para os [[comercio|comerciantes]] e viaxeiros de tempos antigos, facilitando o comercio e o intercambio cultural entre os pobos da rexión. A [[historia da rexión mediterránea]] é crucial para comprender as orixes e o desenvolvemento de moitas sociedades modernas. O [[Imperio Romano]] mantivo a hexemonía náutica sobre o mar durante séculos.
 
[[Evidencias xeolóxicas da antigüidade do home|Evidencias xeolóxicas]] indican que hai uns 5,9&nbsp; millóns de anos, o Mediterráneo quedou separado do Atlántico e quedou parcial ou completamente desecado provocando a [[Crise do sal de Messinia|crise de salinidade de Messina]] durante un período duns 600.000 anos antes de ser anegado pola [[inundación zancliense]] hai uns 5,3&nbsp; millóns de anos.<ref>{{Cita publicación periódica
 | idioma= en
 | apelido = Blanc | nome = P.-L.
 | url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0985311102010951?via%3Dihub
 | título = The opening of the Plio-Quaternary Gibraltar Strait: assessing the size of a cataclysm
 | xornal= Geodinamica Acta | volume = Vol. 15
 | data = 2002 | issue = 15 | páxinas = 303–317
 | doi = 10.1016/S0985-3111(02)01095-1
 | bibcode = 2002GeoAc..15..303B
 | data-acceso=23 de febreiro do 2023
 }}</ref>
<ref>{{Cita noticia
 | idioma = en
 | apelido = Gill
 | nome = Victoria
 | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8404363.stm
 | título = Ancient Mediterranean flood mystery solved
 | xornal= BBC News
 | data = 9 de decembro de 2009
 | data-acceso=23 de febreiro do 2023
}}</ref>

Os países que rodean o Mediterráneo na orde das agullas do reloxo son [[España]], [[Francia]], [[Mónaco]], [[Italia]], [[Eslovenia]], [[Croacia]], [[Bosnia e Hercegovina ]], [[Montenegro]], [[Albania]], [[Grecia]], [[Turquía]], [[Siria]], [[Líbano]], [[Israel]], [[Estado de Palestina|Palestina]], [[Exipto]], [[Libia]], [[Tunisia]], [[Alxeria]] e [[Marrocos]]; [[Malta]] e [[Chipre]] son países insulares no mar. Ademais, o disputado territorio do [[República Turca do Norte de Chipre|norte de Chipre]], e algúns enclaves, en particular [[Xibraltar]], [[Melilla]] e [[Ceuta]], teñen costas con este mar. [[Alexandría]] é o seu maior asentamento costeiro. A cunca de drenaxe abrangue un gran número doutros países, sendo o [[Nilo]] o río máis longo que remata no mar Mediterráneo.

O Mediterráneo está unido ao [[océano Atlántico]] polo [[estreito de Xibraltar]] ao oeste, ao [[mar de Mármara]] e ao [[mar Negro]] polos [[Dardanelos]] e o [[Bósforo]] ao leste. O [[mar de Mármara]] -pero non o [[mar Negro]]- é a miúdo considerado como parte do Mediterráneo. A [[canal de Suez]] ao sueste une o Mediterráneo co [[mar Vermello]].

É o mar coas taxas máis elevadas de hidrocarburos e contaminación do mundo.<ref>{{Cita Web
 |url         = http://www.greenpeace.org/espana/el-mediterraneo/contaminaci-n
 |título     = Recuperemos el Mediterráneo. Contaminación
 |dataacceso  = 1 de novembro de 2007
 |autor       = Greenpeace España
 |lingua      = castelán
 |urlarquivo  = https://web.archive.org/web/20071128145114/http://www.greenpeace.org/espana/el-mediterraneo/contaminaci-n
 |dataarquivo = 28 de novembro de 2007
 |urlmorta    = yes
}}</ref>

O mar orixinou unha serie de lendas e mitos ao redor del, como a de [[Xasón]] e os [[argonautas]].<ref name="thalassa" />

== Etimoloxía ==
A [[etimoloxía]] deste mar procede do [[lingua latina|latín]] «''Mar Medi Terraneum''», cuxo significado é «mar no medio das terras». A maioría dos habitantes das súas costas usaron unha denominación derivada da latina: en [[lingua grega|grego]] chámase «''Mesogeios Thalassa''» (Μεσόγειος Θάλασσα) co mesmo significado que o nome latino, e en [[lingua árabe|árabe]] chámase ''al-Baḥr al-Mutawāsiṭ'' (البحر المتواسط «mar intermedio»).

En [[lingua turca|turco]], denomínase «''Ak Deniz''« («mar branco») por oposición ao [[mar Negro]], pois os turcos chaman «branco» ao Sur e «negro» ao Norte. O nome turco tamén se utiliza ás veces en árabe: ''al-Baḥr al-′Ābyaḍ'' (البحر الأبيضídem).<ref>{{Cita novas |apelidos=Matvejevic |nome=Predrag |título=El Mediterráneo sigue esperando a Europa |url=https://elpais.com/diario/1996/07/16/opinion/837468011_850215.html |data=16 de xullo de 1996 |data-acceso=24 de febreiro de 2023 |xornal=[[El País]]}}</ref>

Para os [[Antigo Exipto|antigos exipcios]], era «o Gran Verde». Os romanos adoitábano chamar ''Mare Nostrum'' («mar noso»). O uso máis antigo do adxectivo ''mediterraneum'' para referirse a este mar data de [[Solino]], no [[século III]] d.C., e o primeiro que usou ''Mediterraneum'' como nome propio foi [[Isidoro de Sevilla]], no século VI.<ref>{{Cita libro |nome=Peregrine |título=The Corrupting Sea: A Study of Mediterranean History |data=2000 |editorial=Blackwell Publishers |isbn=978-0631218906 |páxina=12 |apelidos2=Purcell |nome2=Nicholas |apelidos1=Horden}}</ref> Os árabes, durante a [[Idade Media]], usaban maioritariamente o nome de ''al-Baḥr al-Rum'' («mar dos europeos non musulmáns»), seguindo o costume de nomear a mares e océanos coas poboacións que ocupaban as beiras opostas. Outros nomes árabes medievais foron ''al-Baḥr al-Sham'' («mar de Siria», preferido polos habitantes do Mediterráneo occidental), ''al-Baḥr al-Maghrib'' («mar de poñente» ou «do Magreb», popular entre os árabes do Mediterráneo oriental) e, moi minoritario, o xa citado ''al-Baḥr al-Mutawāsiṭ''.<ref>{{Cita libro |nome=Tarek |título=Creating the Mediterranean : maps and the Islamic imagination |data=2018 |editorial=Brill |isbn=978-90-04-34738-0 |páxinas=24-41 |apelidos1=Kahlaoui}}</ref>

== Xeografía ==
{{Imaxe múltiple
 | posición_táboa = 
 | dirección = horizontal
 | ancho = 180
 | título=  | posición_título =  | fondo_de_título = 
 | texto =  | posición_texto =   | fondo_de_texto = 
 | foto1 = STS059-238-074 Strait of Gibraltar.jpg | ancho1 =  | texto1 = Imaxe de satélite do mar Mediterráneo. O [[estreito de Xibraltar]] aparece na parte inferior esquerda (suroeste) da imaxe; á súa esquerda atópase a [[Península Ibérica]] en [[Europa]], e á súa dereita, o [[Magreb]] en [[África]]. | posición_texto1 = 
 | foto2 = Gallipoli peninsula from space.jpg | ancho2 =  | texto2 = O [[Estreitos turcos|estreito]] dos [[Dardanelos]]  en [[Turquía]]. O lado norte (superior) forma parte de [[Europa]] (a [[Península de Galípoli]] na rexión de [[Tracia]]); no lado sur (inferior) atópase [[Anatolia]] en [[Asia]]. | posición_texto2 = 
 
 | pé   = 
}}

O mar Mediterráneo conecta
* ao oeste co [[océano Atlántico]] polo [[estreito de Xibraltar]] (coñecido nos escritos de [[Homero]] como as [[Columnas de Hércules]]").
* ao leste co [[mar de Mármara]] e ao [[mar Negro]], polos estreitos dos [[Dardanelos]] e do [[Bósforo]], respectivamente.

A canle artificial de [[Canal de Suez|Suez]], de 163 km de lonxitude, conecta o mar Mediterráneo co [[mar Vermello]] sen [[esclusa]]s, xa que o nivel da auga é practicamente o mesmo.
<ref name="melitensia">{{cita xornal|xornal=Hyphen|last=Vella|first=Andrew P.|date=1985|title=Mediterranean Malta|url=http://melitensiawth.com/incoming/Index/Hyphen/Hyphen.%204(1985)5/02.pdf|volume=4|issue=5|pages=469–472|archive-url=https://web.archive.org/web/20170329163002/http://melitensiawth.com/incoming/Index/Hyphen/Hyphen.%204%281985%295/02.pdf|archive-date=29 de marzo de 2017}}</ref><ref>Harald Krachler "Alois Negrelli, der Suezkanalplaner" En: Wiener Zeitung 18 de xaneiro de 1999.</ref>

O punto máis occidental do Mediterráneo atópase na transición do [[mar de Alborán]] ao estreito de Xibraltar, o punto máis oriental está na costa do [[golfo de Alexandreta]] no sueste de [[Turquía]]. O punto máis setentrional do Mediterráneo atópase na costa do [[golfo de Trieste]], preto de [[Monfalcone]], no norte de [[Italia]], mentres que o punto máis meridional está na costa do [[golfo de Sidra]], preto da cidade libia de [[El Agheila]].

=== Illas ===
As principais illas do Mediterráneo son:

* [[Chipre]], [[Illa de Creta|Creta]] e [[Rodas]] ao [[leste]], coas outras pequenas illas do [[mar Exeo]];
* [[Sardeña]], [[Córsega]], [[Sicilia]] e [[Malta]] no centro, acompañadas doutras pequenas illas, como o [[Illas Eolias|arquipélago das Eolias]], como [[Lipari]] e [[Stromboli]] ou outras máis achegadas á costa, como [[Capri]];
* [[Mallorca]] e [[Menorca]] ao [[oeste]], formando o [[Illas Baleares|arquipélago das Baleares]] xunto con [[Eivissa]] e [[Formentera]].

=== Límites ===
Os países e territorios que bordean o Mediterráneo son:

* Ao [[norte]]: [[Francia]], [[Mónaco]], [[Italia]], [[Eslovenia]], [[Croacia]], [[Bosnia e Hercegovina]], [[Montenegro]], [[Albania]], [[Grecia]] e [[Turquía]];
* Ao [[leste]]: [[Líbano]], [[Siria]], [[Israel]] e a [[Franxa de Gaza]];
* Ao [[sur]]: [[Exipto]], [[Libia]], [[Tunisia]], [[Alxeria]] e [[Marrocos]];
* Ao [[oeste]]: [[España]] e [[Xibraltar]];
* No centro, illas que conforman estados independentes: [[Malta]] e [[Chipre]].

=== Partes ===
O mar Mediterráneo está subdividido en pequenos mares, cada un coa súa propia designación (de oeste a leste):

* O [[mar de Alborán]], entre [[España]] e [[Marrocos]]. 
* O [[mar Menor]], ao sueste de [[España]], entre [[Cartagena, Murcia|Cartagena]] e [[San Pedro del Pinatar]]. 
* O [[mar Balear]], entre a costa leste da [[Península Ibérica]] e as [[Illas Baleares]]. 
* O [[mar de Sardeña]], entre a costa oeste de [[Sardeña]] e as [[illas Baleares]]. 
* O [[mar da Liguria]], entre [[Córsega]] e a [[Liguria]] ([[Italia]]) 
* O [[mar Tirreno]], entre a costa leste de [[Sardeña]], a [[Península Itálica]] e a costa norte de [[Sicilia]]. 
* O [[mar Adriático]], entre a [[Península Itálica]] e as costas de [[Eslovenia]], [[Croacia]], [[Bosnia e Hercegovina]] e [[Montenegro]]. 
* O [[mar Xónico]], entre a [[Península Itálica]], [[Grecia]] e [[Albania]]. 
* O [[mar Exeo]], entre [[Grecia]] e [[Turquía]]. 
* O [[mar de Libia]], entre os golfos de Sidra e Gabés, en [[Tunisia]]. 
* O [[mar de Cilia]], entre [[Turquía]] e [[Chipre]]. 
* A [[canle de Sardeña]], que separa a costa sur de [[Sardeña]] da costa norte de [[Tunisia]]. 
* A [[canle de Sicilia]], que separa a costa oeste de [[Sicilia]] da costa leste de [[Tunisia]].

===Clima===
Gran parte da costa mediterránea goza dun [[Clima mediterráneo#Clima mediterráneo cálido estival|clima mediterráneo cálido estival]]. Porén, a maior parte da súa costa suroriental ten un [[Clima árido|clima desértico quente]], e gran parte da costa oriental (mediterránea) de España ten un [[clima semiárido|clima semiárido frío]], mentres que a maior parte da costa setentrional (adriática) de Italia ten un [[clima subtropical húmido]]. Aínda que son pouco frecuentes, fórmanse ocasionalmente [[ciclón mediterráneo de tipo tropical|ciclóns tropicais no mar Mediterráneo]], normalmente en setembro-novembro.
{{panorama|Koppen World Map (Mediterranean Sea area only).png|769px|Mapa das zonas climáticas dos arredores do mar Mediterráneo, segundo a [[clasificación climática de Köppen]]}}
====Temperatura do mar====
{|class="wikitable"
|+Temperatura media do mar (°C)
|-
!
!Xan
!Feb
!Mar
!Abr
!Mai
!Xuñ
!Xul
!Ago
!Set
!Out
!Nov
!Dec
!Ano

|-
|[[Málaga]]<ref>{{cita web|url=https://www.weather2visit.com/europe/spain/malaga.htm|title=Malaga Climate: Monthly Weather Averages – Costa del Sol|last=Weather2Visit.com}}</ref>
|16
|15
|16
|16
|18
|20
|22
|23
|22
|20
|18
|17
!18.6
|-
|[[Barcelona]]<ref>{{cita web|url=http://www.weather2travel.com/climate-guides/spain/barcelona.php|title=Barcelona Climate: Monthly Weather Averages – Spain|last=Weather2Travel.com}}</ref>
|13
|12
|13
|14
|17
|20
|23
|25
|23
|20
|17
|15
!17.8
|-
|[[Marsella]]<ref>{{cita web|url=http://www.weather2travel.com/climate-guides/france/marseille.php|title=Marseille Climate: Monthly Weather Averages – France|last=Weather2Travel.com}}</ref>
|13
|13
|13
|14
|16
|18
|21
|22
|21
|18
|16
|14
!16.6
|-
|[[Nápoles]]<ref>{{cita web|url=http://www.weather2travel.com/climate-guides/italy/neapolitan-riviera/naples.php|title=Naples Climate: Monthly Weather Averages – Neapolitan Riviera|last=Weather2Travel.com}}</ref>
|15
|14
|14
|15
|18
|22
|25
|27
|25
|22
|19
|16
!19.3
|-
|[[Malta]]<ref>{{cita web|url=http://www.weather2travel.com/climate-guides/malta/valletta.php|title=Valletta Climate: Monthly Weather Averages – Malta – Malta|last=Weather2Travel.com}}</ref>
|16
|16
|15
|16
|18
|21
|24
|26
|25
|23
|21
|18
!19.9
|-
|[[Venecia]]<ref>{{cita web|url=http://www.weather2travel.com/climate-guides/italy/venetian-riviera/venice.php|title=Venice Climate: Monthly Weather Averages – Venetian Riviera|last=Weather2Travel.com}}</ref>
|11
|10
|11
|13
|18
|22
|25
|26
|23
|20
|16
|14
!17.4
|-
|[[Atenas]]<ref>{{cita web|url=http://www.weather2travel.com/climate-guides/greece/athens.php|title=Athens Climate: Monthly Weather Averages – Greece – Greece|last=Weather2Travel.com}}</ref>
|16
|15
|15
|16
|18
|21
|24
|24
|24
|21
|19
|18
!19.3
|-
|[[Heraclión]]<ref>{{cita web|url=http://www.weather2travel.com/climate-guides/greece/crete/iraklion.php|title=Iraklion Climate: Monthly Weather Averages – Crete – Crete|last=Weather2Travel.com}}</ref>
|16
|15
|15
|16
|19
|22
|24
|25
|24
|22
|20
|18
!19.7
|-
|[[Antalya]]<ref>{{cita web|url=https://www.weather2travel.com/antalya-coast/antalya/climate/|title=Antalya: Monthly Weather Averages - Antalya Coast - Turkey|last=Weather2Travel.com}}</ref>
|17
|17
|16
|17
|21
|24
|27
|29
|27
|25
|22
|19
!21.8
|-
|[[Limasol]]<ref>{{cita web|url=http://www.weather2travel.com/climate-guides/cyprus/limassol.php|title=Limassol Climate: Monthly Weather Averages – Cyprus|last=Weather2Travel.com}}</ref>
|18
|17
|17
|18
|20
|24
|26
|28
|27
|25
|22
|19
!21.7
|-
|[[Mersin]]<ref>{{cita web|url=https://www.seatemperature.org/middle-east/turkey/mercin.htm|title=Mercin (alternate names - Mersin, Mersina, Mersine): Monthly Weather Averages - Turkey|last=Seatemperature.org}}</ref>
|18
|17
|17
|18
|21
|25
|28
|29
|28
|25
|22
|19
!22.3
|-
|[[Tel Aviv]]<ref>{{cita web|url=http://www.weather2travel.com/climate-guides/israel/tel-aviv.php|title=Tel Aviv Climate: Monthly Weather Averages – Israel|last=Weather2Travel.com}}</ref>
|18
|17
|17
|18
|21
|24
|27
|28
|28
|26
|23
|20
!22.3
|-
|[[Alexandría]]<ref>{{cita web|url=https://www.seatemperature.org/africa/egypt/alexandria.htm|title=Alexandria Climate: Monthly Weather Averages – Egypt|last=Seatemperature.org}}</ref>
|18
|17
|17
|18
|20
|23
|25
|26
|26
|25
|22
|20
!21.4
|}

==Oceanografía==
[[Ficheiro:MEDCURR.GIF|miniatura|upright|Correntes superficiais predominantes en xuño]]

O feito de non ter case saída ao mar afecta as condicións do Mediterráneo: por exemplo, as [[marea]]s son moi limitadas debido á estreita conexión co océano Atlántico. O Mediterráneo caracterízase e recoñecese inmediatamente pola súa cor azul intensa.

A [[evaporación]] supera amplamente á [[precipitación (meteoroloxía)|precipitación]] e á escorrentía fluvial no Mediterráneo, un feito que é fundamental para a circulación da auga dentro da conca.<ref>{{cita libro|last=Pinet|first=Paul R.|year=1996|title=Invitation to Oceanography|url=https://archive.org/details/invitationtoocea0000pine_f1i7|location=St Paul, Minnesota|publisher=West Publishing Co.|isbn=978-0-314-06339-7|edition=3rd|page=[https://archive.org/details/invitationtoocea0000pine_f1i7/page/202 202]}}</ref> A evaporación é especialmente alta na súa metade oriental, o que fai que o nivel da auga diminúa e a [[salinidade]] aumente cara ao leste.<ref>Pinet 1996, p. 206.</ref> A salinidade media na conca é de 38 [[Salinidade|PSU]] a 5 m de profundidade.<ref name=tempandsal>{{cita xornal |year=2000 |title=Temperature and salinity variations of Mediterranean Sea surface waters over the last 16,000 years from records of planktonic stable oxygen isotopes and alkenone unsaturation ratios |xornal=Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology |volume=158 |issue=3–4 |pages=259–280 |doi=10.1016/s0031-0182(00)00053-5 |last1=Emeis |first1=Kay-Christian |last2=Struck |first2=Ulrich |last3=Schulz |first3=Hans-Martin |last4=Rosenberg |first4=Reinhild |last5=Bernasconi |first5=Stefano |last6=Erlenkeuser |first6=Helmut |last7=Sakamoto |first7=Tatsuhiko |last8=Martinez-Ruiz |first8=Francisca |bibcode=2000PPP...158..259E}}</ref>
A temperatura da auga na parte máis profunda do mar Mediterráneo é de 13.2 °C.<ref name=tempandsal/>

A afluencia neta de auga desde o océano Atlántico é dun 70.000 m<sup>3</sup>/s ou {{convert|2.2e12|m3/a|cuft/a|abbr=on}}.<ref>Ludwig Ellenberg: ''Die Meerenge von Gibraltar – Küstenmorphologie zwischen Mittelmeer und Atlantik''. In: ''Geographica Helvetica''. Vol.&nbsp;36, No.&nbsp;3, 1981, pp.&nbsp;109–120, [[doi:10.5194/gh-36-109-1981]]</ref> Sen esta auga atlántica, o nivel do mar Mediterráneo descendería a un ritmo de aproximadamente 1 metro ao ano..<ref>Robert Hofrichter (ed.): [https://books.google.com/books?id=u1vrDwAAQBAJ&dq=wasserbilanz+mittelmeer&pg=PA530 ''Das Mittelmeer: Geschichte und Zukunft eines ökologisch sensiblen Raums'', p.&nbsp;530] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221122070127/https://books.google.pt/books?id=u1vrDwAAQBAJ&pg=PA530&lpg=PA530&dq=wasserbilanz+mittelmeer&source=bl&ots=-K0WQHmByt&sig=ACfU3U2UKtRe0TMUQ66vEH_4m5NKTE4Avg&hl=de&sa=X&ved=2ahUKEwi31MaXtaXrAhXO3YUKHdN9BqYQ6AEwDnoECAEQAQ#v=onepage&q=wasserbilanz%20mittelmeer&f=false |date=22 de novembro de 2022}}</ref>

En [[oceanografía]], ás veces denomínase ''mar Mediterráneo euroafricano'', ''mar Mediterráneo europeo'' ou ''mar Mediterráneo africano'' para distinguilo dos [[Mar Mediterráneo (oceanografía)|mares mediterráneos]] doutros lugares.<ref>{{cita web|url=http://www.ifremer.fr/lobtln/OTHER/ext_abstr_East_Sea_workshop_TLM.pdf|title=Microsoft Word&nbsp;– ext_abstr_East_sea_workshop_TLM.doc|archive-date=11 de maio de 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511180948/http://www.ifremer.fr/lobtln/OTHER/ext_abstr_East_Sea_workshop_TLM.pdf|data-acceso=17 de xaneiro do 2024}}</ref>
===Circulación xeral===
A [[Ciclo hidrolóxico|circulación da auga]] no Mediterráneo pode atribuírse ás augas superficiais que entran desde o [[Océano Atlántico|Atlántico]] a través do [[Estreito de Xibraltar]] (e tamén á auga de baixa salinidade que entra no Mediterráneo desde o mar Negro a través do Bósforo). A auga fría e de salinidade relativamente baixa do Atlántico circula cara ao leste ao longo das costas norteafricanas. Unha parte das augas superficiais non pasa polo estreito de Sicilia, senón que se desvía cara a [[Córsega]] antes de saír do Mediterráneo. As augas superficiais que entran na conca oriental do Mediterráneo circulan polas costas libias e israelís. Ao chegar ao [[mar de Levante]], as augas superficiais, tras quentarse e aumentar a súa salinidade respecto ao seu estado atlántico inicial, son agora máis densas e afúndense para formar as Augas Intermedias de Levante (AIL). A maior parte da auga que se atopa entre 50 e 600 m de profundidade no Mediterráneo procede das [[augas intermedias do Levante]].<ref>{{cita libro |doi=10.1007/b107143 |chapter=Circulation in the Mediterranean Sea |title=The Mediterranean Sea |volume=5K |pages=29–66 |series=Handbook of Environmental Chemistry |ano=2005 |last1=Millot |first1=Claude |last2=Taupier-Letage |first2=Isabelle |isbn=978-3-540-25018-0|chapter-url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01191856/file/Millot_Taupier-Letage_Circulation_Med_Handbook_2005_HAL%20%281%29.pdf |data-acceso=19 de xaneiro do 2024 |archive-date=16 de decembro de 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191216184420/https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01191856/file/Millot_Taupier-Letage_Circulation_Med_Handbook_2005_HAL%20%281%29.pdf }}</ref> As augas intermedias do Levante fórmanse ao longo das costas de Turquía e circulan cara ao oeste polas costas gregas e do sur de Italia. As augas intermedias do Levante son as únicas augas que atravesan o estreito de Sicilia en dirección oeste. Tras o estreito de Sicilia, as augas intermedias do Levante circulan polas costas italianas, francesas e españolas antes de saír do Mediterráneo polas profundidades do estreito de Xibraltar. As augas profundas do Mediterráneo proceden de tres zonas principais: o [[mar Adriático]], do que procede a maior parte das augas profundas do Mediterráneo oriental, o [[mar Exeo]] e o [[golfo de León]]. A formación de augas profundas no Mediterráneo desencadéase por unha forte [[convección]] invernal alimentada por intensos ventos fríos como o [[Bora (vento)|bora]]. Cando se forman novas augas profundas, as augas máis antigas mestúranse coas augas intermedias superpostas e acaban saíndo do Mediterráneo. O [[Ciclo hidrolóxico#Tempos de residencia|tempo de residencia da auga]] no Mediterráneo é de aproximadamente 100 anos, o que fai que o Mediterráneo sexa especialmente sensible ao [[cambio climático]].<ref>{{cita xornal |last1=Millot |first1=C. |ano=1989 |title=La Circulation Générale En Méditerranée Occidentale : Aperçu De Nos Connaissances Et Projets D'études |trans-title=General Circulation in the Western Mediterranean: Overview of Our Knowledge and Study Projects |language=fr |xornal=Annales de Géographie |volume=98 |issue=549 |pages=497–515 |jstor=23452851 |doi=10.3406/geo.1989.20925}}</ref>
===Outros fenómenos que afectan á circulación da auga===
Ao ser unha conca semicerrada, o Mediterráneo experimenta acontecementos transitorios que poden afectar á circulación da auga en escalas temporais curtas. A mediados da década de 1990, o [[mar Exeo]] converteuse na principal zona de formación de augas profundas no Mediterráneo oriental tras unhas condicións invernais especialmente frías. Este cambio transitorio na orixe das augas profundas do Mediterráneo oriental denominouse Transitorio do Mediterráneo Oriental (TME) e tivo importantes consecuencias na circulación da auga do Mediterráneo.<ref>{{cita xornal |last1=Gasparini |first1=G.P. |last2=Ortona |first2=A. |last3=Budillon |first3=G. |last4=Astraldi |first4=M. |last5=Sansone |first5=E. |title=The effect of the Eastern Mediterranean Transient on the hydrographic characteristics in the Strait of Sicily and in the Tyrrhenian Sea |xornal=Deep Sea Research Part I: Oceanographic Research Papers |data=xuño de 2005 |volume=52 |issue=6 |pages=915–935 |doi=10.1016/j.dsr.2005.01.001 |bibcode=2005DSRI...52..915G}}</ref><ref>{{cita xornal |last1=Lascaratos |first1=Alex |last2=Roether |first2=Wolfgang |last3=Nittis |first3=Kostas |last4=Klein |first4=Birgit |title=Recent changes in deep water formation and spreading in the eastern Mediterranean Sea: a review |xornal=Progress in Oceanography |data=agosto de 1999 |volume=44 |issue=1–3 |pages=5–36 |doi=10.1016/S0079-6611(99)00019-1 |bibcode=1999PrOce..44....5L}}</ref><ref>{{cita xornal |last1=Theocharis |first1=Alexander |last2=Nittis |first2=Kostas |last3=Kontoyiannis |first3=Harilaos |last4=Papageorgiou |first4=Emanuel |last5=Balopoulos |first5=Efstathios |title=Climatic changes in the Aegean Sea influence the eastern Mediterranean thermohaline circulation (1986–1997) |xornal=Geophysical Research Letters |data=1 de xuño defdate 1999 |volume=26 |issue=11 |pages=1617–1620 |doi=10.1029/1999GL900320 |bibcode=1999GeoRL..26.1617T }}</ref>

Outro exemplo de acontecemento transitorio que afecta á circulación mediterránea é o investimento periódico do Xiro Xónico do Norte, que é un [[xiro anticiclónico|anticiclón]] [observado na parte norte do [[mar Xónico]], fronte á costa grega. A transición de rotación anticiclónica a ciclónica deste xiro cambia a orixe das augas que o alimentan; cando a circulación é anticiclónica (o máis común), as augas do xiro proceden do [[mar Adriático]]. Cando a circulación é ciclónica, as augas proceden do [[mar do Levante]]. Estas augas teñen características físicas e químicas diferentes, e o investimento periódico do Xiro Xónico Setentrional (denominada Sistema Oscilante Bimodal ou BIOS) modifica a circulación mediterránea e a bioxeoquímica ao redor das rexións adriática e levantina.
<ref>Civitarese, G., Gacic, M., Lipizer, M., and Borzelli, G. L. E. (2010). On the impact of the Bimodal Oscillating System (BiOS) on the biogeochemistry and biology of the Adriatic and Ionian Seas (Eastern Mediterranean). Biogeosciences, 7(12) : 3987–3997. WOS :000285574100006.</ref>
===Cambio climático===
Debido ao curto tempo de residencia das augas, o mar Mediterráneo considérase un punto quente para os efectos do cambio climático.<ref name="Giorgi, F. 2006">Giorgi, F. (2006). Climate change hot spots. Geophysical Research Letters, 33(8) :L08707. 15</ref> As temperaturas das augas profundas aumentarón, entre 1959 e 1989, 0,12 C.<ref>Béthoux, J. P., Gentili, B., Raunet, J., and Tailliez, D. (1990). Warming trend in the western Mediterranean deep water. Nature, 347(6294) : 660–662.</ref> Segundo as proxeccións climáticas, o mar Mediterráneo podería quentarse aínda máis. A diminución das precipitacións na rexión podería provocar unha maior evaporación e, en última instancia, un aumento da salinidade do mar Mediterráneo.<ref name="Giorgi, F. 2006"/><ref>Adloff, F., Somot, S., Sevault, F., Jordà, G., Aznar, R., Déqué, M., Herrmann, M., Marcos, M., Dubois, C., Padorno, E., Alvarez-Fanjul, E., and Gomis, D. (2015). Mediterranean Sea response to climate change in an ensemble of twenty-first century scenarios. Climate Dynamics, 45(9–10) : 2775–2802</ref> Debido aos cambios de temperatura e salinidade, o mar Mediterráneo podería estratificarse máis a finais do século XXI, con notables consecuencias sobre a circulación da auga e a [[bioxeoquímica]]. A estratificación e o quecemento xa provocaron que o Mediterráneo oriental se converta nunha fonte neta de CO<sub>2</sub> á atmosfera<ref>{{cita xornal |last1=Sisma-Ventura |first1=Guy |last2=Bialik |first2=Or M. |last3=Yam |first3=Ruth |last4=Herut |first4=Barak |last5=Silverman |first5=Jacob |title=p CO 2 variability in the surface waters of the ultra-oligotrophic Levantine Sea: Exploring the air–sea CO 2 fluxes in a fast warming region |journal=Marine Chemistry |data=novembro de 2017 |volume=196 |pages=13–23 |doi=10.1016/j.marchem.2017.06.006|bibcode=2017MarCh.196...13S}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Wimart-Rousseau |first1=Cathy |last2=Wagener |first2=Thibaut |last3=Álvarez |first3=Marta |last4=Moutin |first4=Thierry |last5=Fourrier |first5=Marine |last6=Coppola |first6=Laurent |last7=Niclas-Chirurgien |first7=Laure |last8=Raimbault |first8=Patrick |last9=D'Ortenzio |first9=Fabrizio |last10=Durrieu de Madron |first10=Xavier |last11=Taillandier |first11=Vincent |last12=Dumas |first12=Franck |last13=Conan |first13=Pascal |last14=Pujo-Pay |first14=Mireille |last15=Lefèvre |first15=Dominique |title=Seasonal and Interannual Variability of the CO2 System in the Eastern Mediterranean Sea: A Case Study in the North Western Levantine Basin |journal=Frontiers in Marine Science |data=2021 |volume=8 |doi=10.3389/fmars.2021.649246 |issn=2296-7745}}</ref> especialmente durante o verán. Esta forte desgasificación estival, combinada coa prolongada e pronunciada estratificación dá lugar á formación de cristais de [[aragonita]] abióticamente na columna de auga.<ref>{{cita xornal |last1=Bialik |first1=Or M. |last2=Sisma-Ventura |first2=Guy |last3=Vogt-Vincent |first3=Noam |last4=Silverman |first4=Jacob |last5=Katz |first5=Timor |título=Role of oceanic abiotic carbonate precipitation in future atmospheric CO2 regulation |xornal=Scientific Reports |data=24 de setembro de 2022 |volume=12 |issue=1 |page=15970 |doi=10.1038/s41598-022-20446-7|pmid=36153366 |pmc=9509385}}</ref> O quecemento acumulado na superficie do Mediterráneo ten un impacto significativo no sistema ecolóxico. O quecemento extremo provocou a [[perda de biodiversidade]].<ref>{{cita xornal |last1=Verdura |first1=Jana |last2=Linares |first2=Cristina |last3=Ballesteros |first3=Enric |last4=Coma |first4=Rafel |last5=Uriz |first5=María J. |last6=Bensoussan |first6=Nathaniel |last7=Cebrian |first7=Emma |title=Biodiversity loss in a Mediterranean ecosystem due to an extreme warming event unveils the role of an engineering gorgonian species |journal=Scientific Reports |data=decembro de 2019 |volume=9 |issue=1 |page=5911 |doi=10.1038/s41598-019-41929-0|pmid=30976028 |pmc=6459914 |bibcode=2019NatSR...9.5911V}}</ref> e representa unha ameaza existencial para algúns hábitats<ref>{{cita xornal |last1=Jordà |first1=Gabriel |last2=Marbà |first2=Núria |last3=Duarte |first3=Carlos M. |title=Mediterranean seagrass vulnerable to regional climate warming |journal=Nature Climate Change |data=novembro de 2012 |volume=2 |issue=11 |pages=821–824 |doi=10.1038/nclimate1533|bibcode=2012NatCC...2..821J}}</ref> á vez que se crean condicións máis hospitalarias para as especies tropicais invasoras.<ref>{{cita xornal |last1=Grossowicz |first1=Michal |last2=Bialik |first2=Or M. |last3=Shemesh |first3=Eli |last4=Tchernov |first4=Dan |last5=Vonhof |first5=Hubert B. |last6=Sisma-Ventura |first6=Guy |title=Ocean warming is the key filter for successful colonization of the migrant octocoral Melithaea erythraea (Ehrenberg, 1834) in the Eastern Mediterranean Sea |xornal=PeerJ |data=24 de xuño de 2020 |volume=8 |page=e9355 |doi=10.7717/peerj.9355|pmid=32612887 |pmc=7320722}}</ref>
==Bioxeoquímica==
A pesar do seu gran [[biodiversidade]], as concentracións de [[clorofila]] e nutrientes no mar Mediterráneo son moi baixas, o que o converte nunha das rexións oceánicas máis [[Oligótrofo|oligotróficas]] do mundo. O mar Mediterráneo coñécese comunmente como unha [[rexión baixa en nutrientes e baixa clorofila]] (Low-Nutrient, Low-Chlorophyll) (LNLC). O mar Mediterráneo axústase á definición de [[deserto]] xa que o seu contido en nutrientes é baixo, o que dificulta o desenvolvemento de plantas e animais.

Existen gradientes pronunciados nas concentracións de nutrientes, as concentracións de clorofila e a produtividade primaria no Mediterráneo. As concentracións de nutrientes na parte occidental da conca son aproximadamente o dobre que na oriental. O [[mar de Alborán]], cerca do [[Estreito de Xibraltar]], ten unha [[produtividade primaria]] diaria duns 0,25 g C (gramos de carbono) m<sup>-2</sup> día<sup>-1</sup> mentres que a conca oriental ten unha produtividade media diaria de 0,16 g C m<sup>-2</sup> día<sup>-1</sup>.<ref name="Uitz Stramski Gentili DOrtenzio 2012 p. ">{{cita xornal | last1=Uitz | first1=Julia | last2=Stramski | first2=Dariusz | last3=Gentili | first3=Bernard | last4=D'Ortenzio | first4=Fabrizio | last5=Claustre | first5=Hervé | title=Estimates of phytoplankton class-specific and total primary production in the Mediterranean Sea from satellite ocean color observations | xornal=Global Biogeochemical Cycles | volume=26 | issue=2 | data=2012 | issn=0886-6236 | doi=10.1029/2011GB004055 | page=| bibcode=2012GBioC..26.2024U }}</ref> Por este motivo, a parte oriental do mar Mediterráneo denomínase «ultraoligotrófica». As zonas produtivas do mar Mediterráneo son poucas e pequenas. A produtividade alta (é dicir, máis de 0,5 gramos de [[clorofila a|Clorofila ''a'']] por metro cúbico) dáse nas zonas costeiras, preto das desembocaduras dos ríos, que son os principais provedores de nutrientes disoltos. O [[Golfo de León]] ten unha produtividade relativamente alta porque é unha zona de gran mestura vertical, o que achega nutrientes ás augas superficiais que poden ser utilizados polo [[fitoplancto]] para producir clorofila ''a''.<ref name="Bosc, E. 2004">{{cita xornal | last1=Bosc | first1=E. | last2=Bricaud | first2=A. | last3=Antoine | first3=D. | title=Seasonal and interannual variability in algal biomass and primary production in the Mediterranean Sea, as derived from 4 years of SeaWiFS observations | xornal=Global Biogeochemical Cycles | volume=18 | issue=1 | data=2004 | issn=0886-6236 | doi=10.1029/2003GB002034 | page=| bibcode=2004GBioC..18.1005B }}</ref>

A produtividade primaria no Mediterráneo tamén está marcada por unha intensa variabilidade estacional. No inverno, os fortes ventos e precipitacións sobre a conca xeran [[Mestura convectiva|mestura vertical]], levando nutrientes das augas profundas á superficie, onde o fitoplancto pode convertelos en [[biomasa]].<ref>{{cita xornal | last1=Lebeaupin Brossier | first1=Cindy | last2=Béranger | first2=Karine | last3=Deltel | first3=Charles | last4=Drobinski | first4=Philippe | title=The Mediterranean response to different space–time resolution atmospheric forcings using perpetual mode sensitivity simulations | xornal=Ocean Modelling | publisher=Elsevier BV | volume=36 | issue=1–2 | ano=2011 | issn=1463-5003 | doi=10.1016/j.ocemod.2010.10.008 | pages=1–25| bibcode=2011OcMod..36....1L }}</ref> Con todo, no inverno, a luz pode ser o factor limitante da produtividade primaria. Entre marzo e abril, a primavera ofrece o equilibrio ideal entre intensidade luminosa e concentracións de nutrientes en superficie para que se produza unha [[floración primaveral]]. No verán, as altas temperaturas atmosféricas provocan o quecemento das augas superficiais. A diferenza de [[densidade]] resultante illa practicamente as augas superficiais do resto da columna de auga e os intercambios de nutrientes son limitados. Como consecuencia, a produtividade primaria é moi baixa entre xuño e outubro.<ref>{{cita xornal | last1=D'Ortenzio | first1=F. | last2=Ribera d'Alcalà | first2=M. | title=On the trophic regimes of the Mediterranean Sea: a satellite analysis | xornal=Biogeosciences | publisher=Copernicus GmbH | volume=6 | issue=2 | date=2009-02-05 | issn=1726-4189 | doi=10.5194/bg-6-139-2009| páxinas=139–148| bibcode=2009BGeo....6..139D }}</ref><ref name="Bosc, E. 2004"/>

== Historia ==
O mar Mediterráneo foi un mar clave para a [[historia]]. [[Fenicios]] e [[Imperio Romano|romanos]] navegaron por el xunto aos [[Grecia Antiga|gregos]], quen excederon os límites do mesmo a través do [[Estreito de Xibraltar]] hai uns 3000 anos aproximadamente. Estes navegantes só coñecían as correntes dos ríos e supuxeron que a extensión de auga alén de Xibraltar era un enorme río. Polo tanto, a palabra que significa ''río'' no grego clásico era ''Okeano'', e de alí provén a palabra ''océano''.<ref name="thalassa">{{Cita web |url = http://www.thalassa-online.com/revista/article.phtml?id=190 |título = O Mar Mediterráneo e os seus antigos Mitos |data-acceso = 10 de febreiro de 2008 |autor = Thalassa-online |idioma = español |url-arquivo = https://web.archive.org/web/20090214095045/http://www.thalassa-online.com/revista/article.phtml?id=190 |data-arquivo = 14 de febreiro de 2009 |urlmorta = yes }}</ref>
===Civilizacións antigas===
[[Ficheiro:AntikeGriechen1.jpg|miniatura|upright=1.50| Colonias gregas (vermello) e fenicias (amarelas) [[colonias na antigüidade]] [[circa|c.]] do século VI a.C]]
[[Ficheiro:Roman Empire Trajan 117AD.png|miniatura|upright=1.50|O [[Imperio Romano]] na súa máxima extensión no ano 117 d.C]]

As principais [[civilización]]s antigas situáronse ao redor do Mediterráneo. O mar proporcionoulles rutas para o comercio, a colonización e a guerra, así como alimentos (procedentes da pesca e da recolección doutros produtos do mar) para numerosas comunidades ao longo dos tempos.<ref>{{cita libro|autor=David Abulafia|título=The Great Sea: A Human History of the Mediterranean|url=https://archive.org/details/greatseahumanhis0000abul_o4t7|editorial= [[Oxford University Press]]|ano=2011}}</ref>

As civilizacións mediterráneas máis notables na antigüidade clásica foron as [[cidade-estado|cidades estado]] [[Grecia antiga|gregas]], os [[persas]] e os [[fenicios]], ambos os cales colonizaron extensamente as costas do Mediterráneo.

[[Darío I|Darío I de Persia]], que conquistou o [[Antigo Exipto]], construíu unha canle que unía o Mediterráneo co [[mar Vermello]]. A canle de Darío era o suficientemente ancha como para que dous [[trirreme]]s se cruzasen cos remos estendidos e requiría catro días de navegación para atravesalo.<ref>Rappoport, S. (Doctor of Philosophy, Basel). History of Egypt (undated, early 20th century), Volume 12, Part B, Chapter V: "The Waterways of Egypt", pp. 248–257 ([https://archive.org/stream/historyofegyptch12masp#page/248/mode/2up online]). Londres: The Grolier Society.</ref>

Máis tarde, cando [[Octavio Augusto|Augusto]] fundou o [[Imperio Romano]], os romanos referíronse ao Mediterráneo como ''[[Mare Nostrum]]'' ("O noso mar"), debido a que todas as súas beiras estaban ocupadas por el,<ref name="Hispánica">{{Cita libro | editor = Encyclopaedia Britannica Publishers | título = Enciclopedia Hispánica, tomo 10 | edición = 1ª | ano = 1991-1992 | id = ISBN 0-85229-555-3 | páxinas = 408 páxs. }}</ref> xa no século XX [[Benito Mussolini|Mussolini]], querendo recrear o Imperio Romano, chamouno ''Mare Nostrum Italiano'' durante a [[segunda guerra mundial]]. Durante os seguintes 400 anos, o Imperio Romano controlou completamente o mar Mediterráneo e practicamente todas as súas rexións costeiras desde Xibraltar ata o Levante.

En 2019, o equipo arqueolóxico de expertos do Centro de Investigación Subacuática da [[Universidade de Akdeniz]] (UA) revelou un [[naufraxio]] no mar Mediterráneo, de hai 3.600 anos, en [[Turquía]]. As 1,5 toneladas de [[lingote]]s de [[cobre]] achadas no barco serviron para calcular a súa antigüidade. O [[gobernador de Antalya]] Munir Karaloğlu describiu este valioso descubrimento como o "[[Göbekli Tepe|Göbeklitepe]] do mundo submarino". Confirmouse que o [[pecio]], que data de 1600 a.C., é máis antigo que do "[[Pecio de Uluburun|naufraxio de Uluburun]]", que data de 1400 a.C.
<ref>{{Cita web|url=https://www.mirror.co.uk/news/world-news/archaeologists-discover-3600-year-old-14286476|title=Archaeologists discover 3,600-year-old shipwreck that sunk in a storm|last=Davidson|first=Tom|data=11 de abril de 2019|website=mirror|data-acceso=24 de febreiro do 2023}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.dailysabah.com/history/2019/04/08/turkish-archaeologists-discover-worlds-oldest-bronze-age-shipwreck-off-antalya-coast|title=Turkish archaeologists discover world's 'oldest' Bronze Age shipwreck off Antalya coast|website=DailySabah|data-acceso=24 de febreiro do 2023|data=8 de abril de 2019}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.aa.com.tr/en/culture/turkey-3-600-year-old-shipwreck-found-in-mediterranean/1446015|title=Turkey: 3,600-year-old shipwreck found in Mediterranean|website=www.aa.com.tr|data-acceso=24 de febreiro do 2023}}</ref>
===Idade Media e imperios===
O [[Imperio Romano de Occidente]] derrubouse en torno ao ano 476 d.C.. Oriente volveu ser dominante, xa que o poder romano perdurou no [[Imperio Bizantino]], formado no século IV a partir da metade oriental do [[Imperio Romano]]. No século VII xurdiu outro poder, e con el a relixión do [[islam]], que pronto se estendeu desde o leste; na súa maior extensión, os árabes, baixo o [[Califato omeia|Umayyad]], controlaron a maior parte da rexión mediterránea e deixaron unha pegada duradeira nas súas costas oriental e meridional.

As [[Expansión musulmá|invasións árabes]] perturbaron as relacións comerciais entre a Europa occidental e a oriental, á vez que interromperon os itinerarios comerciais cos imperios da Asia oriental. Isto, con todo, tivo o efecto indirecto de promover o comercio a través do [[mar Caspio]]. A exportación de grans de [[Exipto]] foi redirixida cara ao [[mundo oriental]]. A exportación de grans de [[Exipto]] foi redirixida cara ao [[mundo oriental]]. Os produtos dos imperios do leste asiático, como a [[seda]] e as [[especia]]s, foron levados desde Exipto a portos como [[República de Venecia|Venecia]] e [[Constantinopla]] por mariñeiros e comerciantes xudeus. A [[expansión viquinga|incursións viquingas]] interromperon aínda máis o comercio na Europa occidental e detívoo. Porén, os [[pobos nórdicos|nórdicos]] desenvolveron o comercio desde [[Noruega]] ata o [[mar Branco]], mentres tamén comerciaban con produtos de luxo de [[Al-Andalus|España]] e do Mediterráneo. Os [[Imperio Bizantino baixo a dinastía Isauria|bizantinos a mediados do século VIII]] retomaron o control da área arredor da parte nordeste do Mediterráneo. Os barcos venecianos do século IX armáronse para contrarrestar o acoso dos árabes mentres concentraban o comercio de mercadorías asiáticas en Venecia..<ref>{{cita libro|last=Couper |first=Alastair |title=The Geography of Sea Transport|url= https://books.google.com/books?id=WFVACwAAQBAJ&q=The+Geography+of+Sea+Transport&pg=PA37|year=2015|isbn=978-1-317-35150-4|pages=33–37}}</ref>
[[Ficheiro:Battle of Lepanto 1571.jpg|miniatura|esquerda|upright|A [[batalla de Lepanto]], 1571, rematou coa vitoria da [[Liga Santa (1571)|Liga Santa]] contra os [[Imperio Otomán|turcos otománs]].]]
Os [[Califato fatimí|fatimís]] mantiveron relacións comerciais coas [[cidades-estado italianas]] como [[Ducado de Amalfi|Amalfi]] e [[República de Xénova|Xénova]] antes das [[cruzadas]], segundo os documentos da [[Geniza do Cairo]]. Un documento datado no [[996]] menciona a mercadores amalfitanos que vivían no [[O Cairo|Cairo]]. Outra carta afirma que os xenoveses xa comerciaran con [[Alexandría]]. O califa [[al-Mustansir Billah|al-Mustansir]] permitira aos mercadores amalfitanos residir en [[Xerusalén]] cara a [[1060]] en lugar do [[orfanato]] latino.
<ref>{{cita libro| apelido=Balard|nome=Michel|editor-first1=Marcus Graham|editor-last1=Bull |editor-last2=Edbury|editor-first2=Peter|editor-last3=Phillips|editor-first3=Jonathan|title=A experiencia de Crusading, Volume 2 – Definiting the Crusader Kingdom|editorial=Cambridge University Press |ano=2003|isbn=978-0-521-78151-0|url=https://books.google.es/books?id=JEN-0A3icQUC&q=amalfi+cairo&pg=PA233&redir_esc=y#v=snippet&q=amalfi%20cairo&f=false|páxinas=23–35}}</ref>

As cruzadas propiciaron o florecemento do comercio entre Europa e a rexión de ''[[Estados cruzados|ultramar]]''.<ref>{{cita libro|last=Housley|first=Norman|author-link=Norman Housley|title=Contesting the Crusades|url=https://archive.org/details/contestingcrusad0000hous|publisher=Blackwell Publishing|year=2006|isbn=978-1-4051-1189-8|pages=[https://archive.org/details/contestingcrusad0000hous/page/152 152]–54}}</ref> Xénova, Venecia e [[República de Pisa|Pisa]] crearon colonias en rexións controladas polos cruzados e chegaron a controlar o comercio con Oriente. Estas colonias tamén lles permitiron comerciar co mundo oriental. Aínda que a caída dos estados cruzados e os intentos dos Papas de prohibir as relacións comerciais cos estados musulmáns interromperon temporalmente o comercio con Oriente, este continuou.
<ref>{{cita libro|first=James|last=Brundage|título=Medieval Italy: An Encyclopedia|publisher=Routledge|ano=2004|isbn=978-1-135-94880-1|url=https://books.google.com/books?id=E2CTAgAAQBAJ&q=through+all+these+military+triumphs+and+reverses,+italian+merchants+constituted+the+mainstay&pg=PT303|páxina=273}}</ref>

Con todo, Europa empezou a rexurdir a medida que se foron formando estados máis organizados e centralizados na [[Baixa Idade Media]], tras o [[Renacemento]] do [[século XII]].
[[Ficheiro:De Engels-Nederlandse vloot in de Baai van Algiers ter ondersteuning van het ultimatum tot vrijlating van blanke slaven, 26 augustus 1816. Rijksmuseum SK-A-1377.jpeg|miniatura|upright|O [[Bombardeo de Alxer) (1816)|bombardeo de Alxer]] pola frota anglo-holandesa en apoio dun ultimato para liberar escravos europeos, agosto de 1816]]

O poder [[Imperio Otomán|otomán]] con base en [[Anatolia]] continuou crecendo, e en 1453 venceu o [[Imperio Bizantino]] coa [[Caída de Constantinopla|Conquista de Constantinopla]]. Os otománs gañaron o control de gran parte da parte oriental do mar no século XVI e tamén mantiveron [[Invernada da frota otomá en Toulon|bases navais no sur de Francia]] (1543–1544), Alxeria e Tunisia. [[Hayreddin Barbarossa|Barbarossa]], o capitán otomán é un símbolo desta dominación coa vitoria na [[batalla de Preveza]] (1538). A [[batalla de Djerba]] (1560) marcou a cúspide da dominación naval otomá no Mediterráneo oriental. A medida que aumentaba a destreza naval das potencias europeas, estas subleváronse á expansión otomá na rexión librando a [[batalla de Lepanto]] (1571) que puxo en xaque o poder da [[Armada otomá]]. Foi a última batalla naval librada principalmente entre [[Galera (barco)|galeras]].

Os [[piratas berberiscos]] do [[Magreb|noroeste de África]] aproveitábanse da navegación cristiá e das costas do Mediterráneo occidental.<ref>{{cita libro|url= https://archive.org/details/trent_0116405722392 |title= Christian Slaves, Muslim Masters: White Slavery in the Mediterranean, the Barbary Coast and Italy, 1500–1800 |autor= Robert Davis |editorial= Palgrave Macmillan |date= 5 December 2003|data-acceso=27 de febreiro do 2023|isbn= 978-0-333-71966-4}}</ref> Segundo Robert Davis, entre os séculos XVI e XIX, os piratas capturaron entre 1&nbsp;millón e 1,25&nbsp;millón de europeos como escravos<ref>{{cita web|url= http://www.bbc.co.uk/history/british/empire_seapower/white_slaves_01.shtml |title= British Slaves on the Barbary Coast |publisher= Bbc.co.uk |data-acceso=27 de febreiro do 2023}}</ref>

O desenvolvemento da navegación oceánica empezou a afectar a todo o Mediterráneo. Antes, a maior parte do comercio entre a Europa occidental e Oriente pasaba por esta rexión, pero a partir da década de 1490 o desenvolvemento dunha rota marítima cara ao [[océano Índico]] permitiu a importación de [[Comercio de especias|especias]] asiáticas e outras mercadorías a través dos portos atlánticos da Europa occidental.
<ref>C.I. Gable – [http://www.boglewood.com/timeline/ottomans.html Constantinople Falls to the Ottoman Turks] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141029132035/http://www.boglewood.com/timeline/ottomans.html |date=29 de outubro de 2014 }} -'' Boglewood Timeline'' – 1998 – Recuperado o 3 de setembro de 2011.</ref><ref>[http://www.sephardicstudies.org/ottoemp.html "History of the Ottoman Empire, an Islamic Nation where Jews Lived"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141018040430/http://www.sephardicstudies.org/ottoemp.html |date=18 de outubro de 2014 }} – ''Sephardic Studies and Culture'' – Recuperado o 3 de setembro de 2011.</ref><ref>Robert Guisepi – [https://web.archive.org/web/20150311160503/http://history-world.org/ottoman%20empire.htm The Ottomans: From Frontier Warriors To Empire Builders] – 1992 – ''History World International'' – Recuperado o 3 de setembro de 2011.</ref>

O mar seguía sendo estratexicamente importante. O dominio británico de [[Xibraltar]] asegurou a súa influencia en África e no suroeste de Asia. Especialmente despois das batallas navais de [[Batalla do Nilo|Abukir]] (1799) e [[Batalla de Trafalgar|Trafalgar]] (1805), os británicos fortaleceron durante moito tempo o seu dominio no Mediterráneo.<ref>Véxase: Brian Lavery "Nelson's Navy: The Ships, Men, and Organization, 1793–1815" (2013).</ref> 

Coa apertura do [[Canal de Suez]] sen esclusas en 1869, o fluxo comercial entre Europa e Asia cambiou radicalmente. A ruta máis rápida conducía agora a través do Mediterráneo cara a África Oriental e Asia. Isto provocou unha preferencia polos países mediterráneos e os seus portos ue experimentaron un rápido auxe económico, como [[Trieste]], con conexións directas con Europa Central e Oriental. No século XX, a [[Guerra naval no Mediterráneo durante a primeira guerra mundial|1ª]] e [[Fronte mediterránea na segunda guerra mundial|2ª]] guerras mundiais, así como a [[Guerra de Suez|Crise de Suez]] e a [[guerra fría]] provocaron un desprazamento das rutas comerciais cara aos portos europeos do norte, que volveu cambiar cara aos portos do sur grazas á integración europea, a activación da [[ruta da seda]] e o libre comercio mundial.<ref>Mary Pelletier "A brief history of the Suez Canal" In: Apollo 3 July 2018; Harry de Wilt: Is One Belt, One Road a China crisis for North Sea main ports? in World Cargo News, 17. December 2019; Marcus Hernig: Die Renaissance der Seidenstraße (2018), pp 112; Hans Reis "Der Suezkanal – die wichtigste von Menschen geschaffene Wasserstrasse wurde vor 150 Jahren gebaut und war oft umkämpft" In: Neue Zürcher Zeitung 17 November 2019; Bernhard Simon: Can The New Silk Road Compete With The Maritime Silk Road? in The Maritime Executive, 1 de xaneiro de 2020.</ref>
===Século XXI e migracións===
{{Véxase tamén|Crise migratoria en Europa}}
{{Recortar imaxe
|imaxe             = BlackMarble20161km.jpg
|tamaño base       = 2200
|ancho de corte    = 270
|alto de corte     = 110
|píxeles abaixo     = 55
|píxeles esquerda  = 265
|aliñamento        = 
|descrición        = [[Imaxe de satélite]] do mar Mediterráneo pola noite
|ligazón           = 
|texto alternativo = 
|páxina            = 
|magnify-link      = }}
En 2013, o presidente de [[Malta|maltés]] describiu o mar Mediterráneo como un "cemiterio" debido á gran cantidade de migrantes que morreron alí afogados despois do envorco das súas embarcacións.<ref>{{cita web|title=Migrant deaths prompt calls for EU action|url=https://www.aljazeera.com/news/2013/10/13/migrant-deaths-prompt-calls-for-eu-action/|website=Al Jazeera&nbsp;– English|data-acceso=5 de marzo do 2023|data=13 de outubro de 2013}}</ref> O presidente do [[Parlamento Europeo]] [[Martin Schulz]] dixo en 2014 que a política migratoria de Europa "converteu o Mediterráneo nun cemiterio", referíndose ao número de refuxiados afogados na rexión como resultado directo destas políticas.<ref>{{cita web|title=Schulz: EU migrant policy 'turned Mediterranean into graveyard'|url=http://euobserver.com/tickers/121894|website=EUobserver|data-acceso=5 de marzo do 2023|data=24 de outubro de 2013}}</ref> Un funcionario de [[Acerbaixán]] describiu o mar como "un cementerio... onde morre a xente".<ref>{{cita web|url=http://topnews.az/en/news/148766/Novruz-Mammadov-The-Mediterranean-become-a-burial-ground.html|title=Novruz Mammadov: The Mediterranean become a burial ground}}</ref>

Tras o [[naufraxio de migrantes en Lampedusa en 2013]], o [[goberno Letta|goberno italiano]] decidiu reforzar o sistema nacional de patrulla do mar Mediterráneo autorizando a "[[Operación Mare Nostrum]]", unha misión militar e humanitaria para rescatar aos migrantes e deter aos traficantes de inmigrantes. En 2015, máis dun millón de migrantes cruzaron o mar Mediterráneo cara a Europa.<ref>{{cita web|title=Over one million sea arrivals reach Europe in 2015 |url=http://www.unhcr.org/news/latest/2015/12/5683d0b56/million-sea-arrivals-reach-europe-2015.html |website=UNHCR – The UN Refugee Agency |data=30 de decembro de 2015 |data-acceso=5 de marzo do 2023}}</ref>

Italia viuse particularmente afectada pola [[Crise migratoria en Europa|crise dos migrantes europeos]] xa que desde o ano 2013, máis de 700.000 migrantes desembarcaron en Italia,<ref>{{cita novas |título=What will Italy's new government mean for migrants? |url=https://www.thelocal.it/20180521/what-will-italys-new-government-mean-for-migrants |xornal=The Local Italy |data=21 de maio de 2018 |data-acceso=14 de marzo do 2023}}</ref> principalmente africanos subsaharianos.<ref>{{cita novas |título=African migrants fear for future as Italy struggles with surge in arrivals |url=https://www.reuters.com/article/us-italy-migrants-africa/african-migrants-fear-for-future-as-italy-struggles-with-surge-in-arrivals-idUSKBN1A30QD |editor=Reuters |data=18 de xullo de 2017 |data-acceso=14 de marzo do 2023}}</ref>

== Natureza ==
A rexión mediterránea está caracterizada por un alto grao de endemismo, que ocasionou que se considere como un dos lugares de maior concentración de [[biodiversidade]] no ámbito mundial.<ref name="iucn-es">{{Cita Web |url = http://www.iucn.org/places/medoffice/es_conservation.html |título = Unión Mundial para la Naturaleza |dataacceso = 9 de novembro de 2007 |idioma = español |data-arquivo = 13 de outubro de 2007 |url-arquivo = https://web.archive.org/web/20071013160741/http://iucn.org/places/medoffice/es_conservation.html |url-morta = yes }}</ref> Devandita peculiaridade explícase de diversas formas: baixo impacto da última [[glaciación]] na zona, que produciu que actuase como reserva; a presenza de macizos montañosos importantes (por exemplo, o [[Cordilleira do Atlas|Atlas]], a cordilleira do Taurus ao sur, as zonas de Gúdar, Javalambre, Levante), que dota de diversidade estrutural ao [[biótopo]]; e tamén a longo prazo historia dos diversos usos da terra por parte da poboación local que creou e mantivo unha ampla gama de hábitats.<ref name="iucn-es" />

=== Xeoloxía ===
[[Ficheiro:Mediterranean Rupelian.jpg|miniatura|Mapa do primitivo mar [[Paratetis]], sucesor do mar de Tetis, e que formou o Mediterráneo cando se foi pechando. O mapa corresponde ao [[Oligoceno]].]]
O mar Mediterráneo formouse a partir do primitivo [[mar de Tetis]], de moita maior extensión que o Mediterráneo actual, e foi diminuíndo a medida que a [[placa tectónica|placa]] Africana aproximábase á Euroasiática. Hai uns 60 millóns de anos, a comezos do [[Era Terciaria|Terciario]], o mar de Tetis, antecesor do Mediterráneo, inundaba gran parte do norte de [[África]] e [[Europa]], que naquel tempo non era máis que un arquipélago de illas.<ref name=SAL>{{Cita Web
 |url         = http://homepage.mac.com/uriarte/tdesecacion.html
 |título     = O desecamento do Mediterráneo
 |dataacceso  = 4 de novembro de 2007
 |urlarquivo  = https://web.archive.org/web/20031021162726/http://homepage.mac.com/uriarte/tdesecacion.html
 |dataarquivo = 21 de outubro de 2003
 |urlmorta    = yes
}}</ref>

Durante o Terciario, o mar de Tetis foise estreitando polo leste ata que se formou unha gran cunca mariña case separada do océano aberto. Esta cunca abarcaba nunha mesma masa de auga o Mediterráneo, o [[mar Negro]] e o [[mar Caspio]]. Por occidente, seguía conectado ao mar aberto a través de superficies hoxe en día emerxidas do sur da [[Península Ibérica]] e o norte de [[Marrocos]].<ref name=SAL />

Hai uns 6 ou 5 millóns de anos, o Mediterráneo desecouse ao quedar desconectado do [[océano Atlántico]], un acontecemento coñecido como a [[crise salina do Mesiniense]]. Este fenómeno xerou enormes depósitos de sal no fondo do Mediterráneo e diminuíu a salinidade do océano global.<ref>Hsü, K.J., M.B. Cita, W.B.F. Ryan, The origin of the Mediterranean environments, Initial Report of the Deep Sea Drilling Project, vol. 13, US Government Print. Office, Washington, 1973, pp. 1203–1235.</ref> Tamén hoxe en día, se o [[estreito de Xibraltar]] se pechase, secaríase o Mediterráneo, posto que este é un mar no que se evapora máis auga da que entra polos ríos, debido ao clima cálido e temperado. Este déficit hídrico provoca actualmente unha salinidade máis elevada que no [[Océano Atlántico|Atlántico]], océano do cal recibe a auga que perde debido á [[evaporación]]. O fenómeno inspirou o proxecto [[Atlantropa]] na década de [[1930]], que prevía a construción dunha presa no [[estreito de Xibraltar]] que permitise producir enerxía e desecar parcialmente o mar.

Dentro duns 5 millóns de anos, o [[estreito de Xibraltar]] pecharase novamente e o Mediterráneo quedará reducido a uns poucos [[lago]]s hipersalinos. Sábese polos depósitos salinos do fondo do mar que isto xa sucedeu hai algúns millóns de anos, concretamente 5,33. Entón a diferenza de nivel entre o [[Atlántico]] e o Mediterráneo provocou a ruptura do dique de [[roca]] que se formou no Estreito. O que tardara miles de anos en secar, encheuse nuns poucos anos; especulouse con cifras de ata 2 anos, cunha enchente de 10 metros diarios.<ref>{{Cita Web
 |url         = http://www.publico.es/ciencias/investigacion/276743/gran/riada/creo/mediterraneo/anos
 |título     = Unha gran riada creou o Mediterráneo en dous anos
 |dataacceso  = 9 de decembro de 2009
 |autor       = Diario Público
 |lingua      = castelán
 |urlarquivo  = https://web.archive.org/web/20091212020802/http://www.publico.es/ciencias/investigacion/276743/gran/riada/creo/mediterraneo/anos
 |dataarquivo = 12 de decembro de 2009
 |urlmorta    = yes
}}</ref>

=== Fauna ===
[[Ficheiro:Phoque Moine Monachus.jpg|miniatura|[[foca monxe|Foca monxe mediterránea]], actualmente en estado crítico de extinción.]]
A diversidade fáunica do ambiente mediterráneo é enorme, comparable á das plantas. Analizando a riqueza de especies para algúns taxons, obtemos que: das 62 especies de [[anfibios]] que hai no Mediterráneo, 35 son endémicas, do mesmo xeito que 111 das 179 especies de [[réptiles]]; das 184 especies de [[mamífero]]s rexistradas, o 25% son endémicas e 52 especies están ameazadas (sen contar os [[mamíferos mariños]]); e que o 28% das especies mariñas achadas no Mediterráneo son endémicas. En canto ás [[aves]], o Mediterráneo é un mar de especial diversidade posto que se acha na ruta migratoria de multitude de especies. Estímase que uns 2.000 millóns de aves migratorias de 150 especies distintas paran nas súas zonas húmidas durante o seu traxecto ou se establecen alí nalgún período curto do ano.<ref name="iucn-es" />

== Notas ==
{{Listaref|30em}}

== Véxase tamén ==
{{commons|Mediterranean Sea}}
=== Ligazóns externas ===
* [http://cvc.cervantes.es/obref/atlas/default.htm ''Atlas ambiental del Mediterráneo'' no Centro Virtual Cervantes] {{es}}
* [https://web.archive.org/web/20080303020551/http://www.greenpeace.org/espana/el-mediterraneo/el-mediterraneo Valor natural, ameazas e solucións do Mediterráneo por Greenpeace] {{es}}
* [http://www.nature.com/nature/journal/v462/n7274/full/nature08555.html Rápida inundación do Mediterráneo] {{en}}
{{Lista de mares}}
{{Control de autoridades}}

{{ORDENAR:Mediterráneo, Mar}}
[[Categoría:Mares do Océano Atlántico]]
[[Categoría:Mar Mediterráneo]]
[[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Historia e xeografía)]]