Historias (Heródoto)

Ruínas de Persépole.

As Historias (en grego antigo ἱστορίαι historíai 'aproximacións, investigacións') de Heródoto de Halicarnaso (484–despois do 430 a. C.) é unha obra escrita en dialecto xonio que ten como obxectivo narrar os enfrontamentos que tiveron lugar entre gregos e bárbaros (asiáticos, especialmente persas) e, en concreto, as Guerras Médicas. Tamén contén unha descrición da historia e costumes do Antigo Exipto. Trátase da primeira obra historiográfica grega que nos chegou íntegra e está dividida en nove libros, cada un deles dedicado a unha musa.

Sinopse e composición

Hathor.

As Historias de Heródoto constitúen, dentro da prosa grega, o mellor exemplo de composición literaria aberta; é dicir, non opera de modo rectilíneo, senón que intercala todo tipo de retardacións e digresións no argumento central. Este trazo compárteo coa Ilíada.

Proemio: Heródoto expón a súa intención: evitar que as fazañas das xeracións que o precederon sexan relegadas ao esquecemento (I 1), explicando as causas dos seus enfrontamentos.

Libro I: Para expoñer as causas do conflito (as Guerras Médicas), Heródoto pasa a abordar as primeiras diferenzas e enfrontamentos que se produciron entre gregos e bárbaros en época mítica (secuestros de Europa, Medea e Helena, Guerra de Troia). Con todo, marca certa distancia con estas tradicións e acto seguido indica quen, polo que el sabe, cometeu en primeiro lugar actos inxustos (Creso, rei de Lidia). Temos, pois, exposta nitidamente que a agresión é a medida da responsabilidade moral e xurídica.

A atención pasa inmediatamente á figura de Creso, o primeiro agresor. A historia de Lidia permite entrar en contacto co grande eixe da súa Historia, Persia; ao mesmo tempo, senta as bases da súa concepción teleolóxica do acontecer humano (entrevista entre Solón e Creso, I 28–33). O resto do libro I traslada a súa atención a Persia, coa entronización de Ciro II o Grande e diversas campañas deste rei (submisión de Xonia, Caria e Licia).

Libro II: Está dedicado na súa totalidade a Exipto: Cambises II, descrición da xeografía e etnografía de Exipto, e historia do país.

Libro III: Causas que induciron a Cambises a atacar Exipto. Campaña militar. Detalles acerca do carácter soberbio e impío de Cambises. Morte de Cambises e entronización de Darío I.

Libro IV: Segue a expansión persa: Escitia. Digresións acerca dos escitas. Campañas contra os escitas. Campaña contra Libia.

Libro V: O avance persa cérnese contra Grecia. Operacións contra Macedonia e Tracia. Sublevación xonia. Aristágoras de Mileto pide axuda a Esparta e Atenas, o que serve para desenvolver a Historia destas dúas cidades.

Estatua de Filípides anunciando a vitoria de Atenas en Maratón.

Libro VI: I Guerra Médica. Incursión persa en Macedonia. Historia contemporánea de Esparta e Atenas. Desembarco persa no Ática. Batalla de Maratón. Asuntos de política interna en Atenas: Alcmeónidas e Milcíades.

Libro VII: Os acontecementos precipítanse. As digresións posúen unha estreita relación estrutural co núcleo do relato. Tras a morte de Darío, Xerxes I toma o mando do Imperio aqueménida e decide a invasión de Grecia. Descríbese a inxente expedición, o paso do Helesponto e o desenvolvemento das operacións. Preparativos gregos para resistir; batalla das Termópilas.

Libro VIII: Batalla de Artemisio. Ocupación e destrución de Atenas. A poboación e a frota ateniense refúxianse na illa de Salamina. Batalla de Salamina. Retirada de Xerxes.

Libro IX: Batallas de Platea e Micala. Tráxicos amores de Xerxes. Toma de Sestos polos atenienses. Opinión de Ciro sobre os riscos do expansionismo.

O final das Historias é problemático. A cuestión fundamental é se a obra está inacabada e se Heródoto chegou até a fin cronolóxica que, na súa opinión, poñía remate á guerra. Na obra, ademais, hai promesas incumpridas (como o prometido logos asirio) que se poden deber á falta dunha última revisión. O certo parece ser que Heródoto traballou durante moito tempo na obra con varios plans (uns logoi dispersos, unha Historia de Persia, as Guerras Médicas) e en varias etapas compositivas.

Metodoloxía

Milcíades.

O aspecto fundamental á hora de estudar a metodoloxía en Heródoto é o tratamento das fontes:

1. Como elemento primario para a obtención de datos, acostuma basearse na súa observación persoal (ὄψις), articulada, de acordo co procedemento dos logógrafos, seguindo un criterio ternario: descrición xeográfica dun país, descrición dos costumes do pobo establecido e atención aos aspectos máis sorprendentes (τὰ θωμάσια). Bo expoñente destas fases que compoñen a ὄψις son os λόγοι ('relatos'), que facilitan informacións que, en xeral, a crítica moderna tende a confirmar. En calquera caso, debe destacarse a súa sinceridade, pois nunca pretende ter visto máis do que viu.

2. Un segundo medio, coñecido co nome de ἱστορίη ('investigación'), baséase na obtención de datos a partir de fontes escritas, de importancia capital na composición da obra. Poden destacarse tres grandes grupos: poetas (Homero, Hesíodo, Arquíloco, Esopo, Solón, Safo, Simónides de Ceos, Alceo, Píndaro, Esquilo, Anacreonte...), as fontes epigráficas (en ocasións o seu descoñecemento de linguas non gregas lévao a interpretacións puerís) e logógrafos (Hecateo de Mileto, principalmente).

3. A terceira fonte é a ἀκοή, os testemuños orais. As Historias de Heródoto é fundamentalmente de tradición oral (fronte a Tucídides, por exemplo). O normal é que aluda estes testemuños de modo indeterminado, utilizando expresións do tipo «segundo os persas...», «uns din..., en cambio outros sosteñen...» etc.

4. Finalmente Heródoto completa a súa metodoloxía cunha serie de consideracións que se agrupan baixo o nome xenérico de γνῶναι. Son argumentacións que serven para establecer relacións de afinidade ou para afondar no exame crítico do argumentado.

É indubidable que estamos nos albores do xénero histórico, o que explica o exceso de detalles pouco contrastados, argumentacións inconsistentes e faltas de rigor analítico. Por outra parte, o descoñecemento da estratexia e a táctica militar é evidente.

O pensamento de Heródoto

Trirreme grego.

Heródoto representa o espírito arcaico de Grecia antiga. Moita se insistiu sobre as concomitancias (e a amizade) entre Sófocles e Heródoto, pero a dualidade teolóxica e humana que preside a obra posúe un estreito parangón con Esquilo. A dobre motivación factual da traxedia esquilea (responsabilidade humana e causalidade divina) non é diferente da posición de Heródoto para quen (I 32, 1) «a divindade é, en todos as ordes, envexosa e causa de perturbación». Pero ao tempo, aparece unha tendencia que busca no home mesmo a causa do seu sino. Atopámonos cun plano sobrenatural que pon en relevo a fraxilidade do ser humano, que é «todo continxencia».

O destino, entón, convértese nunha forza premoral que se impón de maneira inexorable. Isto implica un pesimismo que é consubstancial ao pensamento grego. O ser humano séntese suxeito á inestabilidade e é impotente (ἀμήχανος) ante os designios divinos. Con todo, o aparente dogmatismo do φθόνος θεῶν ('envexa dos deuses') non diminúe a responsabilidade do home. Os castigos que este sofre acostuman estar motivados por unha xusta reacción divina ante a soberbia (ὕβρις) do ser humano: Cando un home se encontra encumiado nunha posición que excede as súas posibilidades naturais, tende a incorrer en ὕβρις, e é culpable de crimes e desaforos que atentan contra a estabilidade ético-social. Para precaverse da hostilidade divina, o home debe intentar practicar a xustiza, a piedade e a modestia, sen que, como ocorre en Sófocles, sexa absolutamente seguro que baste con isto para logralo. É un plan similar ao da traxedia, a lírica e a épica.

Esta actitude de Heródoto presidida pola moderación, determina o seu pensamento político: obrigado a exiliarse da súa patria por un réxime tiránico, abomina a tiranía, cunha esencia que é a irresponsabilidade ante a lei e os demais membros da comunidade; móstrase convencido dos beneficios que representa a liberdade, de aí a súa admiración por Atenas e a explicación do seu auxe. Liberdade fronte a sometemento é esencialmente o trazo diferencial entre gregos e bárbaros.

Véxase tamén

Outros artigos

• Historiografía grega
• Esteganografía

Bibliografía

• Heródoto (1582). Obra completa. Madrid: Editorial Gredos, ed. Historia. ISBN 978-84-249-1477-6. 

1. Trad. e notas de C. Schrader. Intr. de F. Rodríguez Adrados. Rev.: M. Jufresa Muñoz, 1992 (ed.). Volumen I: Libros I–II. ISBN 978-84-249-3482-8. 
2. Trad. e notas de C. Schrader. Rev.: M.ª E. Martínez-Fresneda, 1987 (ed.). Volumen II: Libros III–IV. ISBN 978-84-249-3525-2. 
3. Trad. e notas de C. Schrader. Rev.: M.ª E. Martínez-Fresneda, 1988 (ed.). Volumen III: Libros V–VI. ISBN 978-84-249-0086-1. 
4. Trad. e notas de C. Schrader. Rev.: B. Cabellos Álvarez, 1994 (ed.). Volumen IV: Libro VII. ISBN 978-84-249-0994-9. 
5. Trad. e notas de C. Schrader. Rev.: B. Cabellos Álvarez, 1989 (ed.). Volumen V: Libros VIII–IX. ISBN 978-84-249-1399-1. 

• — (1999). Colección Letras Universales. Madrid: Ediciones Cátedra, ed. Historia. ISBN 978-84-376-1711-4. 
• — (1989/2004). Obra completa. Trad. Bartolomé Pou. Intr. Víctor de Lama de la Cruz. Madrid: Editorial Edaf, ed. Los nueve libros de la Historia. ISBN 978-84-7640-351-8. 
• — (1956). Obra completa. Trad. e estudo preliminar María Rosa Lida de Malkiel. Buenos Aires: Editorial Jackson, ed. Los nueve libros de la Historia (Clásicos Jackson — tomo 22). 

Ligazóns externas

• Texto español no sitio da Biblioteca de Clásicos Grecolatinos.
  • Texto inglés, con índice electrónico, no Proxecto Perseus. Na parte superior dereita atópanse os rótulos activos "focus" (para cambiar ás anotacións ou ao texto grego) e "load" (para visualizar ao mesmo tempo texto e anotacións ou para o texto bilingüe).
    • Texto grego en Wikisource.
    • Texto grego no sitio da Bibliotheca Augustana (Augsburgo).
• Comentarios en inglés, con índice electrónico, no Proxecto Perseus.