Historia de Xibraltar

A historia de Xibraltar remóntase aos tempos da antigüidade. A mitoloxía situou nos seus penedos un dos alicerces nos que se apoiou Hércules para separar os dous continentes.

Historia

Ata o século VIII de era cristiá a Rocha de Xibraltar estivo deshabitada. No ano 711 Tariq-ihn-Zyad desembarcou á fronte dunha expedición musulmá; a partir de entón a Rocha leva o seu nome: Gebel Tariq, «montaña de Tariq». Xibraltar permaneceu en poder dos mouros ata o ano 1309. As tropas cristiás do rei de Castela Fernando IV, ao mando do famoso Alonso Pérez de Guzmán, puxeron sitio á fortaleza e rendérona, non sen que antes perecera o mesmo «Guzmán o Bo». Posteriormente volveu caer outra vez en mans dos mouros e finalmente foi conquerido no ano 1462 polos casteláns.

A partir de entón Xibraltar sitúase no contexto da historia económico-social da nacente nacionalidade española. Outorgado ao duque de Medina Sidonia en 1465 (xunto a unha grande extensión de territorio daquela parte de Andalucía a Baixa, terras que seguen aínda na súa propiedade) foi un dos enclaves de maior litixio entre a Coroa e o ducado.

No século XVI aparece a Rocha ligada xa ao rei, que impuxera definitivamente os seus intereses en función do valor estratéxico-militar da praza.

A historia que interesa aquí comeza no momento en que o sol da dinastía dos Austrias chega ao seu ocaso no trono da coroa de Castela. Con Carlos II dinastía reinante herdeira das grandezas de Carlos I e de Filipe II acada os límites máis agudos da dexeneración fisiolóxica. Moito antes de morrer o rei, pensaban xa os monarcas europeos en repartir entre eles o imperio español.

A debilidade de Carlos II, o total abandono do país e a miseria galopante a que o levaron os reinados anteriores, converteran a España nun xigantesco moneco disputado polas potencias de Europa.

A incapacidade ou impotencia do rei para ter fillos e a falta de parentes próximos que puidesen optar ao trono converteran á corte no centro de intrigas dos presuntos pretendentes. Eran estes os seguintes:

• O arquiduque Carlos de Austria (Carlos VI de Alemaña), fillo de Margarita Teresa, que á súa vez era filla de Filipe IV e irmá, xa que logo, de Carlos II. O arquiduque era segundoxénito do emperador Leopoldo e estaba apoiado por Inglaterra, Países Baixos e Austria.
• Filipe de Anjou, cuxa avoa María Tareixa, filla tamén de Filipe IV, estaba casada co rei de Francia Lois XIV. O «Delfín» era pai de Filipe e, xa que logo, Francia apoiaba as súas aspiracións.
• Outros pretendentes foron Pedro II de Portugal, Vítor Amadeo de Savoia e o duque de Orleáns, de menor importancia por non contar co apoio das grandes potencias.

A educación practicamente ultrarrelixiosa que se lle inculcara ao rei español chegou ao extremo de poñer en mans do Papa entón reinante, Inocencio XI, o intento de resolver o problema da sucesión española. Carlos II acometía un asunto de Estado coma se fose de conciencia, e seguindo os consellos do Papa nomeou herdeiro a Filipe de Anjou, neto de Lois XIV de Francia. Era o ano 1700; terminaba un século e agonizaba unha dinastía.

A chegada dos ingleses

A chamada Guerra de Sucesión á coroa de España durou trece anos (de 1700 a 1713). A toma de Xibraltar ocorreu en agosto de 1704.

O famoso xeneral inglés Marlborough (o « Mambrú» dos cantares) proxectara no verán de 1704 que George Rooke, almirante da escuadra inglesa no Mediterráneo, trasladase o arquiduque Carlos, pretendente á coroa española apoiado polo bloque formado por Austria, Gran Bretaña e Holanda, ata a desembocadura do Taxo. As operacións aliadas no marco europeo aconsellaban desembarcar ao pretendente austríaco na Península para así animar aos defensores da súa causa.

Almirante Sir George Rooke

O almirante Rooke escoltou ao arquiduque ata Lisboa. A súa misión inmediata consistía en conducir logo á súa frota ata Riviera co fin de embarcar unhas tropas concertadas co duque de Savoia para a toma de Tolón, base naval francesa de capital importancia no Mediterráneo. Pero o duque de Savoia non tiña homes dispoñibles e Rooke viuse precisado a emprender a retirada coa súa escuadra. Ao chegar ao Estreito de Xibraltar recibiu unha expedición de axuda procedente da frota inglesa da Canle, reforzos que lle permitiron contar cunha escuadra de cincuenta navíos de liña. Foi entón cando o almirante inglés decidiu tomar a praza forte de Xibraltar.

«Tanto a guarnición de Xibraltar como as súas fortificacións eran insignificantes», isto di Ackinson, historiador da Universidade de Cambridge.

A cidade de Xibraltar, como case toda España por aquelas datas, prestara xuramento de fidelidade a Filipe V, candidato patrocinado por Francia. En consecuencia, os veciños e a guarnición trataron de opoñer resistencia aos atacantes.

Xibraltar era unha cidade máis do reino de Castela. O seu Concello estaba composto por 13 Rexedores, representantes duns veciños que eran donos absolutos da vila e dos terreos lindeiros, é dicir, do Campo chairo de Xibraltar (dividido hoxe día nos termos municipais da Liña da Concepción, Alxeciras, San Roque, Os Barrios e Tarifa). A fortaleza radicada na Rocha era en certo xeito a capital política dunha zona tan extensa como algunha provincia española. A cidade conta, xa daquela, con cinco mil habitantes, e cun magnifico porto que a protexía do mar, refuxio seguro contra os ventos de Levante.

Na fortaleza achábase destacada unha guarnición permanente da que era comandante o capitán don Diego de Salinas. A resistencia que puido opoñer ao ataque da escuadra do almirante Rooke foi puramente simbólica, dada a desproporción das forzas. Velaquí o que di a «Enciclopedia Británica» ( Vol. 10) en 1879:

«En aparencia, os conquistadores ingleses combateran en defensa dos intereses de Carlos, Arquiduque de Austria -máis tarde Carlos III de Austria-, pero aínda que o 24 de xullo de 1704 proclamouse a súa soberanía sobre a Rocha de Xibraltar, Sir George Rooke, baixo a súa exclusiva responsabilidade, deu orde de que se izara a bandeira inglesa e tomou posesión en nome da raíña Ana de Inglaterra».

Pero velaquí que a devandita «Enciclopedia» segue da forma seguinte:

«Di pouco en honor de Inglaterra tanto o feito de que con menosprezo dos máis elementais principios sancionou e ratificou a ocupación, como o de deixar sen recompensa ao xeneral a cuxo pouco escrupuloso patriotismo se debía a adquisición. Os españois sentiron profundamente a inxustiza que se lles facía e os habitantes da cidade de Xibraltar abandonaron en gran número os seus fogares antes de recoñecer a autoridade dos invasores».

Este último parágrafo desaparece nas posteriores edicións da «Enciclopedia Británica» e queda definitivamente redactado así:

«A conquista fíxose, durante a guerra, en defensa dos intereses de Carlos, Arquiduque de Austria, pero o almirante británico Sir George Rooke, baixo a súa exclusiva responsabilidade, ordenou que se izase a bandeira inglesa e tomou posesión en nome da raíña Ana de Gran Bretaña, cuxo goberno ratificou a ocupación».

Inglaterra, que non estaba en guerra con España e soamente defendía os intereses dun dos candidatos á sucesión monárquica, apropiábase dun anaco de terra castelá que xa nunca devolvería.

O comportamento dos soldados ingleses obrigou á poboación civil a abandonar a praza e reunirse en San Roque co seu Concello. A reacción militar española chegou pouco despois por medio dun ataque combinado terra-mar en colaboración coa escuadra francesa no Mediterráneo; chocaron os navíos de Rooke e os franco-españois á altura de Vélez-Málaga, con resultado igualado, polo que o almirante francés conde de Tolosa optou por retirarse cos seus barcos a Tolón.

A paz e o Tratado de Utrecht

Aínda que a paz non foi asinada oficialmente ata o 13 de xullo de 1713 polo Tratado de Utrecht as hostilidades cesaran xa case enteiramente en 1711. Os monarcas europeos estaban cansos de guerra e chegaran a un entendemento que se acomodaba ás pretensións de cada un. Os ánimos de Gran Bretaña arrefriáronse en canto albiscou a posibilidade de que o pretendente austríaco á Coroa de España puidese converterse tamén en Emperador de Alemaña ou reunir nos seus descendentes as coroas dos dous imperios, dando lugar así a unha nova edición do período Carlos V. Pola súa banda, o pretendente Borbón «preferiu a monarquía española, aínda que algo diminuída, á expectativa dunha monarquía francesa acrecentada», (C. T. Atkinson ).

É evidente que foi unha saída honorable posto que o propósito dos monarcas europeos consistía en repartirse a Coroa de España.

A comezos de 1713 iniciáronse as conversacións para asinar o tratado de paz. Como sinalan os historiadores, «o único representante español era francés»; cabe supoñer que dito embaixador non tomaría grande interese na defensa da integridade xeográfica española, como así foi. Como argumento xurídico para manter os representantes españois afastados da negociación esgrimiuse o feito de que a España de Filipe V non podía ser recoñecida ata que non asinase Francia o Tratado de Paz. Así, pois, cando se permitiu aos plenipotenciarios españois acceder ás deliberacións xa se estipularan as condicións e non tiveron máis remedio que asinar:

«O orgullo español -di un historiador inglés- e o bo sentido nacional houberon de sancionar unha adquisición feita case sen custo algún, pero defendida con pertinacia».

Finalmente o 13 de xullo de 1713 asinábase o tratado cuxo Artigo X outorga a Gran Bretaña a fortaleza e praza de Xibraltar. Dada a importancia fundamental e dado que foi esgrimido con diversas intencións en máis dunha ocasión, velaquí a reprodución da totalidade do artigo:

«O Rei Católico, por si e polos seus herdeiros e sucesores, cede por este Tratado á Coroa da Gran Bretaña a plena e enteira propiedade da cidade e castelo de Xibraltar, xuntamente co seu porto, defensas e fortaleza que lle pertencen, dando a devandita propiedade absolutamente para que a teña e goce con enteiro dereito e para sempre, sen excepción nin impedimento ningún. »

« Pero, para evitar calquera abuso e fraudes na introdución das mercadorías, quere o Rei Católico, e supón que así se ha de entender, que a devandita propiedade cédase á Gran Bretaña sen xurisdición territorial ningunha e sen comunicación ningunha aberta co país circunveciño por parte de terra. E como a comunicación por mar coa costa de España non pode estar aberta e segura en todos os tempos, e de aquí pode resultar que os soldados da guarnición de Xibraltar e os veciños daquela cidade véxanse reducidos a grandes angustias, sendo a mente do Rei Católico só impedir, como queda dito máis arriba, a introdución fraudulenta de mercadorías pola vía de terra, acordouse que nestes casos póidase comprar a diñeiro de contado en terra de España circunveciña a provisión e demais cousas necesarias para o uso das tropas do presidio, dos veciños e das naves surtas no porto».

« Pero se se aprehendesen algunhas mercadorías introducidas por Xibraltar, xa para permuta de víveres ou xa para outro fin, adxudicaranse ao fisco e presentada queixa desta contravención do presente Tratado serán castigados severamente os culpados ».

« E que A Súa Maxestade Británica, a instancia do Rei Católico, consente e convén en que non se permita por motivo ningún que xudeus e mouros habiten nin teñan domicilio na devandita cidade de Xibraltar, nin se dea entrada nin acollida ás naves de guerra mouras no porto daquela cidade, co que se pode cortar a comunicación de España a Ceuta, ou ser infestadas as costas españolas polo corso dos mouros. E como hai tratados de amizade, liberdade e frecuencia de comercio entre os ingleses e algunhas rexións da costa de África, ha de entenderse sempre que non se pode negar a entrada no porto de Xibraltar aos mouros e as súas naves que só veñen a comerciar ».

« Promete tamén A Súa Maxestade a Raíña de Gran Bretaña que aos habitantes da devandita cidade de Xibraltar concederáselles o uso libre da Relixión Católica Romana».

E a continuación chega o parágrafo máis importante, o que posúe máis actualidade nas circunstancias actuais e pode ser esgrimido polo reino de España como un dos seus argumentos fundamentais nas pretensións anexionistas da rexión:

«Se nalgún tempo á Coroa da Gran Bretaña parecéselle pertinente dar, vender ou allear de calquera modo a propiedade da devandita cidade de Xibraltar, conveuse e acordado por este Tratado que sempre se dará á Coroa de España a primeira acción antes que a outros para redimila».

Tres séculos de Xibraltar británico

Xibraltar na actualidade

O Tratado de Utrecht non pechou definitivamente as aspiracións españolas sobre a praza. En tres ocasións efectuáronse distintas tentativas militares para expulsar ás tropas inglesas, pero sen resultado positivo. Os tres intentos leváronse a cabo no mesmo século XVIII: 1705, 1725 e en 1779. A ocasión máis propicia, cando as forzas españolas tomaron verdadeiramente en serio o intento de tomar Xibraltar, correspondeu ao ano 1779. Transcorría entón a guerra de América e Gran Bretaña achábase acosada en distintas frontes. Tanto Francia como España apoiaban a independencia das colonias británicas. Foi nesta conxuntura cando Carlos III, que rexía por entón a monarquía española, decidiu poñer sitio á praza.

Tanto as tropas españolas como as británicas estaban mandadas por xenerais de prestixio, que fixeron honor ao seu nome. O almirante Barceló e o xeral Elliot enfrontáronse ao longo de catro anos (comezaron as hostilidades en 1779 e remataron en 1883). O sitio concluíu en táboas novamente.

Previamente, e cando peor ían as cousas para a Gran Bretaña na súa loita contra a emancipación das súas colonias de América, ofrecera a España a devolución de Xibraltar a condición de que cesase toda axuda aos rebeldes norteamericanos. Pero novamente púxose aquí de evidencia o descrédito de España e o menosprezo que causaba entre as nacións europeas cando nas negociacións previas á firma do Tratado de Paz de Versalles, os dous principais rivais europeos, Francia e Gran Bretaña, puxéronse de acordo para prescindir de toda consideración cara ás súas pretensións.

España viuse na necesidade de asinar a paz na que, aínda que recobraba a illa de Menorca (igualmente arrebatada na guerra de Sucesión), confirmaba o espolio de Xibraltar mediante unha cláusula que ratificaba «a configuración xurídica do Artigo X do Tratado de Utrecht». Este punto forma parte fundamental dos argumentos británicos que tratan de demostrar a permanente aquiescencia española á cesión de Xibraltar.

A partir dese momento (1783) rematan os intentos militares e comeza unha auténtica «guerra fría» que había de durar ata os nosos días. Os termos de tal guerra de nervios encádranse no marco da máis xenuína política colonialista practicada tradicionalmente por Gran Bretaña, sobre todo nos seus tempos de esplendor. A potencia colonial foi avanzando paulatina e progresivamente na usurpación do territorio español, aproveitándose da interpretación unilateral do Tratado de Utrecht ou ben mercé ao a desenvoltura da forza bruta fronte a un país pobre e en plena decadencia.

Non se lles ocultaba aos británicos a importancia do bastión xibraltareño, auténtica chave do Mediterráneo e porta do paso cara á India e o remoto Oriente logo de abrirse a canal de Suez.

Nos séculos XVIII e XIX, Gran Bretaña realizaba unha política pragmática e eficiente, moi por encima das demais potencias mundiais. alumara ás bravas conmoción que representou a Industrialización e coas súas naves espallaba, xa con tratados ou a canonazos, o espírito comercial do liberalismo económico. Xibraltar era unha peza clave no xigantesco mecanismo do Imperio.

A firma do Tratado de Utrecht foi o espaldarazo que deu vía ao imperialismo da Grande Bretaña e o gran desenvolvemento británico; mentres as monarquías europeas dedicábanse a desfollar a Margarita de posibles dereitos hereditarios, cando non a perder as súas coroas a golpes da Revolución.

España intentou polo menos, en 15 ocasións, recuperar este enclave estratéxico, punto de paso entre o océano Atlántico e o mar Mediterráneo, pero Xibraltar permaneceu sempre unha fortaleza inexpugnable. A expresión «As safe as the Rock » na lingua inglesa, o que corresponde en galego á expresión de: «Duro como a Rocha».

Gran Bretaña fixo vir inmigrantes traballadores de Italia (Xénova), Malta, Portugal, de Marrocos etc. Esta mestura de inmigrantes permitiu a creación do spanglish chamado en castelán o llanito.

O territorio se convertía oficialmente nunha colonia británica en 1830. Durante a Guerra civil española (1936-1939), a cidade de Xibraltar foi un porto de recepción para numerosos refuxiados españois. Durante a segunda guerra mundial, se evacúo á poboación civil en Inglaterra, a Xamaica e nas illas Madeira. Se cavaron algúns quilómetros de túneles na rocha calcara e tamén se construía ao comezo desta guerra na zona neutral, unha pista de aterraxe. En novembro de 1942, Xibraltar serviu de base de operacións ás tropas de intervención en África Setentrional.

Xibraltar, 70 anos de contencioso (1936-2006)

A experiencia da primeira guerra mundial demostraría aos militares británicos que a utilidade da súa base en Xibraltar dependía da neutralidade española. Por iso, o Gabinete tratou sempre de manter relacións correctas co Goberno español e evitar que inimigos potenciais aos seus intereses estratéxicos puidesen acceder ao poder; e poida que así se entenda a súa política de non-belixerancia durante a guerra civil española.

A base de Xibraltar ante a guerra civil española

O inicio do conflito forzou a moitos xibraltareños, residentes habituais na Linea, a abandonar as súas casas e a buscar refuxio na Rocha. A eles sumáronse algúns españois, que salvaron as súas vidas acolléndose á hospitalidade británica. Calculouse que unhas 4.000 persoas chegaran alí naquelas datas.

Preparáronse campos de refuxiados en zonas militares e, con grandes problemas, deuse acubillo a aquela poboación flotante. Os xibraltareños eran antirrepublicanos. Envorcados ao comercio e ao servizo do Exército, non vían con simpatía os ensaios revolucionarios e a desorde que en Andalucía se dera na época de preguerra. Recibiron o « Alzamento » como unha liberación, aínda que non sentisen especial simpatía polos seus dirixentes.

Os planificadores militares británicos entenderon en todo momento que en España estábase a desenvolver un conflito que podía xeneralizarse e no que terían que enfrontarse á poderosa Alemaña. A sinatura do Pacto Anti-Komintern, en 1937, foi interpretada como un perigoso paso, que consolidaba un bloque fascista. Ante iso, a máquina bélica británica comezou a ser reforzada.

Obras e construción dunha pista de aterraxe

A base de Xibraltar sufriu algúns cambios. A súa privilexiada situación xeoestratéxica permitía a Gran Bretaña controlar unha das entradas do Mediterráneo e contar cun valioso punto de apoio para os seus buques en ruta cara á India ou África. Para aseguralo considerouse necesario mellorar o aeródromo. Xa en 1933 fálase en Londres da conveniencia de construír unha pista de aterraxe de herba na Rocha. O único espazo posible era a zona neutral. O plan aprobouse e desde 1935 viña usándose como pista de adestramento, para o embarque de avións establecidos en portaavións e para casos de urxencia.

Nestas datas a pista ampliouse. Ante as queixas que o embaixador de España presentou en Londres, respondeuse dando garantías de que nunca sería utilizada contra España e que continuaría dedicándose aos mesmos fins.

Tamén se fixeron obras nos peiraos, para dar cabida a barcos de maior envergadura; preparáronse refuxios para a poboación e estudouse a instalación de artillería antiaérea, que chegaría en 1940, xunto con unidades adestradas para a construción de túneles. A Rocha converteuse nun búnker, dentro do cal se instalaron servizos de todo tipo para poder resistir asedios prolongados.

Franco ante a proposición alemá do Plan Félix

A entrada de España na guerra sería, a partir daquel momento, o tema central das relacións hispano-alemás. Neste contexto desenvolveuse o Plan Félix, cuxo obxectivo era que España participara ao lado de Alemaña na toma de Xibraltar, sería o primeiro acto bélico español. Para a súa elaboración, técnicos alemáns desprazáronse a La Linea e sucedéronse algunhas conversacións ao máis alto nivel militar.

As queixas españolas polo sobrevoo de avións británicos convertéronse en resposta militar, sendo derribado un deles. Se o Plan non se levou a cabo foi porque Hitler negouse a conceder a Franco non soamente os territorios coloniais franceses, así como a axuda bélica que demandaba, senón máis ben porque a evolución da guerra demostrou ás autoridades franquistas que esta non sería o paseo previsto, a prolongación da guerra facía imposible a participación española polas limitacións económicas polas que atravesaba o país.

A partir da invasión alemá á Unión Soviética, diminuíu o perigo de que tropas daquela nacionalidade penetrasen en España e a confianza volveu ao Estado Maior británico. A tranquilidade reinante fíxose patente ao decidir, no mes de outubro de 1941, a realización de novas obras no aeroporto, penetrando no mar e violando augas de soberanía española, algo ao que non se atreveu poucos meses antes.

A base de Xibraltar xogou un papel relevante nos preparativos e execución do desembarco aliado en Marrocos. A Forza H e a Oitava Flotilla de submarinos debían asegurar o control do Estreito. No interior da Rocha instalouse un máximo responsable, o xeneral Eisenhower, e o pequeno territorio tivo que dar acubillo a 400 avións, aos seus pilotos, municións... Franco, convencido de que non podía sumarse ás Forzas do Reich e dependente das subministracións anglosaxoas, mantívose neutral, confiando en que as seguridades que recibira dos aliados cumpriríanse e os territorios de soberanía ou de protectorado fosen respectados.

O contraste entre a importancia e a vulnerabilidade da base de Xibraltar levou ao Gabinete británico a buscar novas fórmulas que garantisen a neutralidade de España. Para iso practicouse un estrito control sobre as necesarias subministracións que este país adquiría en Gran Bretaña e Estados Unidos, cortándose ou limitándose cando Franco parecía inclinarse cara ás teses intervencionistas. Ademais, Churchill non dubidou en prometer a Franco compensacións territoriais, a costa do imperio colonial francés, e aspiracións ata a Xibraltar se impedía o paso das tropas alemás polo seu territorio.

Concluída a guerra, nin Churchill nin Eden recordaron facer aquelas promesas e ningunha constancia foi achada polos funcionarios do Foreign Office nos seus arquivos

Os anos da guerra fría

Finalizado o conflito bélico, a administración británica estudou as súas necesidades estratéxicas no Mediterráneo. Consideraron as posibilidades dun rearmamento alemán e dun cambio nas relacións coa Unión Soviética, cuxo comportamento en Europa Oriental facía presaxiar problemas en breve. Gran Bretaña necesitaba ter asegurada a ruta mediterránea cara á India e, como xa quedara demostrado en anteriores situacións, a posesión de Xibraltar era fundamental. Ademais, a presenza no na Rocha permitía a Londres actuar como potencia mediterránea, podendo intervir nos conflitos entre os países ribeiriños.

Tanto no Próximo e Medio Oriente como en Europa Oriental había fundadas expectativas de problemas e Gran Bretaña, se quería seguir xogando a gran potencia, tería que estar presente. Unha vez máis, a garantía da presenza na Rocha pasaba por unha España amiga ou neutral, polo que era fundamental impedir que un goberno antibritánico accedese ao poder.

Nos anos da posguerra as previsións cumpríronse. Stalin consolidou a presenza do Exército Vermello nos países ocupados e tratou de desestabilizar os gobernos non comunistas de Estados veciños. A guerra civil grega, as demandas territoriais e garantías de navegación polos estreitos esixidas a Turquía, a negativa a retirar as súas tropas en Irán obrigaron a Londres a despregues na rexión, utilizando para iso as facilidades da Rocha.

Proceso descolonizador

O papel protagonista británico no Mediterráneo viuse pronto ameazado por dous importantes elementos: as súas dificultades económicas e o proceso descolonizador. Os danos producidos pola guerra na estrutura económica británica esixían un serio control presupostario, no que non cabían aventuras militares.

A principios de 1947, o Gabinete británico comunicou aos Estados Unidos que non se atopaba en condicións de seguir apoiando ás forzas anticomunistas gregas, o que levou a un maior compromiso norteamericano nos asuntos continentais. As antigas colonias comezaron a acceder á independencia, dando a impresión de que, en breve, a Gran Bretaña pasaría a ser unha potencia media máis. Por todo iso no goberno español, en especial en círculos falanxistas e no propio Franco, prendeu a idea de que Xibraltar era froita madura, pois a base xa non sería de grande utilidade para Londres, o seu custo resultaría excesivo e o proceso descolonizador acabaría arrastrando a Rocha a mans españolas.

As relacións hispano-británicas non eran boas. Londres presionaba para lograr a restauración da monarquía e esixía a desaparición de Franco e da Falanxe. Opúxose ás sancións da ONU, pero, unha vez aprobadas, negouse a derrogalas por considerar que sería un éxito inmerecido de Franco. Finalmente, a guerra fría liberou o réxime franquista das presións internacionais e en 1950 esperábase a chegada dun embaixador británico. Nesas datas produciuse o primeiro episodio da nova etapa do contencioso xibraltareño.

O 20 de xullo de 1950 os gobernos de ambos estados ratificaron un Convenio que regulaba o tráfico aéreo. No intercambio de notas achegado, a parte británica facía alusión ao aeródromo militar de Xibraltar. Inexplicablemente, a parte española aceptouno, recoñecendo unha instalación levantada sobre terreos non cedidos no Tratado de Utrecht, senón ocupados posteriormente. As Cortes rexeitaron a súa ratificación en decembro de 1951 e houbo que volver a negociar o convenio sen facer mención ningunha a Xibraltar.

Mentres tanto ocorrera un feito que alarmara ao goberno español. A pequena comunidade xibraltareña viña presionando a Londres, desde o final da guerra, para que se lle concedesen institucións de autogoberno. O Gabinete comprometeuse a avanzar aos poucos neste sentido.

O 23 de novembro de 1950 o duque de Edimburgo desprazouse á Rocha para inaugurar a primeira sesión do Legislative Council, órgano asesor do Gobernador, que permitía unha maior presenza xibraltareña na Administración, aínda que sen atentar contra o control británico.

O goberno de Franco interpretou aquilo como un intento británico de evitar a descolonización, convertendo a pequena poboación xibraltareña, dedicada ata entón aos servizos da base e ao comercio, en especial ao contrabando, na parte colonizada, ignorando o pobo español. Para evitar que a operación fose consumada, o goberno animou unha belixerante campaña de prensa, que tomou tinturas moi antibritánicas. Juan de la Cosa, pseudónimo que escondía ao almirante Luis Carrero Blanco, denunciou desde Radio Nacional de España a inauguración do Legislative Council, cualificándoo de:

(...) golpe sobre a vendaxe dunha ferida aberta, e a irritación conseguinte ao ser o autor do golpe o mesmo que aleivosamente produciu a ferida:

(...) un acto ao que non pode atopar outra xustificación que a intención dunha afirmación sobre Xibraltar, que é un anaco do chan español que nos foi arrebatado (...) os españois dicimos ao mundo (... ) que Xibraltar é español, que nos foi arrebatado inicuamente, que hoxe non serve para nada aos ingleses e que ten que volver a España (. . .) Calar neste caso sería outorgar.

A avaliación española non era totalmente correcta. O proceso de descolonización e as dificultades económicas británicas non diminuían o interese da base militar.

O enfrontamento coa Unión Soviética forzaba aos aliados a controlar o Estreito e o único membro da OTAN alí presente era o Reino Unido mediante Xibraltar. A base xa non era só de interese británico, senón aliado. O Parlamento de Londres non tiña dúbidas sobre os seus dereitos de soberanía na Rocha e non tiñan intención de entregarllo a España.

A forma populista e altiva empregada polo réxime de Franco reforzaba a posición do Gabinete, que non cedería ante ese tipo de presións e que non entregaría cidadáns británicos á xurisdición dun goberno ditatorial, reiteradamente reprobado polos Comúns e pola sociedade.

No Foreign Office sospeitábase que a campaña antibritánica buscaba lograr unha maior cohesión entre a Falanxe e o pobo español, aproveitando unha pseudoagresión exterior, por iso preferiron rebaixar a tensión, que só beneficiaba á Falanxe, e limitarse a sinalar que o tema da soberanía estaba fóra de lugar.

Internacionalización do contencioso

A negociación dos acordos hispanoamericanos volveu suscitar o problema de Xibraltar, pero esta vez fose do contexto bilateral. Gran Bretaña e Francia presearon en contra, como xa o fixeran antes, para impedir o ingreso español na OTAN. Londres pediu garantías a Washington de que non diminuirían a importancia da base de Xibraltar, que a soberanía británica sobre a Rocha non sería posta en cuestión e que se recoñecería a relevancia de Xibraltar no dispositivo de seguridade occidental. A resposta norteamericana foi un primeiro éxito da diplomacia española, ao lograr que se fosen inclinando cara á neutralidade, abandonando ao principal dos seus aliados.

A campá antibritánica rexurdiu en 1954. Os días 10 e 11 de maio a raíña Isabel II e o seu marido visitaron Xibraltar, na súa primeira viaxe como soberana. O goberno español protestou con anterioridade, logrando só unha dura resposta. Ante iso, aplicou unha serie de sancións. Pechou o consulado, impuxo restricións aos visitantes españois, negou novos permisos de traballo e dificultou a adquisición de alimentos frescos e materiais de construción aos xibraltareños.

Ata esa data cruzaban diariamente o istmo para traballar en Xibraltar en torno a 13.000 españois, que atopaban alí mellores salarios e a oportunidade de exercer un pequeno contrabando. A non concesión de pases supuxo a redución de 300 traballadores ao ano. Ao cabo duns meses as dificultades para cruzar a fronteira fóronse suavizando. Comezaba así un proceso que se agravaría en diante. Ante o rexeitamento británico ás demandas españolas este último goberno impoñía sancións, que só lograban estreitar os lazos entre Londres e Xibraltar.

En 1956 o problema de Xibraltar reapareceu por iniciativa española. Na Asemblea Xeral das Nacións Unidas a delegación española reclamou a devolución do Rocha. Paralelamente, o xeneral Franco declarou aos medios de comunicación os fundamentos da proposta española para solucionar o contencioso: a cambio do recoñecemento da soberanía española ofrecía garantías de goce da base na Rocha.

En canto á poboación, Franco non consideraba necesario ningún tratamento especial. Esta oferta, que no esencial foi o alicerce da posición española ata os nosos días, sería desenvolvida máis adiante polo ministro de Asuntos Exteriores Castiella a través dunha estratexia baseada en catro elementos:

1. Internacionalización do contencioso - suscitándoo nas Nacións Unidas como un problema de descolonización.
2. Bloqueo económico.
3. Entorpecemento das labores da base militar.
4. Desenvolvemento económico do Campo de Xibraltar.

Con iso trataríase de colocar ao Reino Unido nunha incómoda situación ante a comunidade mundial, ao mesmo tempo que se lle demostraría a imposibilidade de manter a posesión sen contar con España. A defensa dos seus intereses, a súa presenza estratéxica no Estreito lograríase mellor cedendo ás demandas españolas.

Un «asunto exterior»

As Nacións Unidas creara un comité especial para controlar os procesos de descolonización, por delegación da IV Comisión. Era o denominado Comité dos 24. A el remitiuse toda a documentación, incluída a « Oversees Dependent Territories » que o Reino Unido presentara en 1946 e na que catalogaba a Xibraltar como territorio colonial. En setembro de 1963 o Comité decidiu estudar o caso do Rocha. Gran Bretaña manobrou sen logralo para que se pospuxese, co argumento de que os xibraltareños non estaban interesados.

Se estaba abofé que Xibraltar era unha colonia e que Gran Bretaña era a potencia colonizadora, non o estaba tanto quen era o colonizado. Para Londres e Xibraltar era a comunidade xibraltareña. O goberno británico executou un golpe de efecto para reforzar a súa posición En xullo de 1964 concedeu á súa colonia os Instrumentos de Estado, que implicaban un desenvolvemento constitucional e unha maior autonomía. Habería un consello de ministros e un xefe de goberno con maioría na cámara lexislativa, aínda que a metrópole retiña o poder.

Con iso tratábase de consolidar a existencia dun pobo. Trala exposición de razóns, o Comité optou por unha solución de compromiso. O 16 de outubro de 1964 aprobou unha « Resolución » pola que con-minaba a España e Gran Bretaña a iniciar conversacións de acordo co establecido na Resolución 1514 (XV). A solución adoptada pecaba de ambigüidade, pois mentres na súa parrafea 2, defendíase a autodeterminación, na 6, se primaba o principio de integridade territorial. Cada parte entendeuno segundo interesáballe.

Política de « bloqueo » contra o principio de « autodeterminación »

O goberno español iniciou os pasos para transformar economicamente o Campo de Xibraltar e comezou a aplicar unha política de bloqueo. O paso polo posto fronteirizo fíxose máis penoso e o contrabando foi perseguido. Algunhas familias xibraltareñas residentes en La Linea tiveron que volver a Rocha, complicando o clásico problema da vivenda.

Se, en xaneiro de 1964, 8.691 persoas cruzaran a fronteira, un ano despois só o fixeron 873 . Transcorrido un tempo, o Comité informou á Asemblea Xeral do fracaso da súa iniciativa. O 16 de decembro de 1965 a Asemblea aprobou unha "Resolución", a 2.070 (XX), pola que retomaba a proposta no mesmo sentido, invitando ás partes a iniciar sen demora as conversacións.

O 17 de xaneiro do ano seguinte España solicitou formalmente á Gran Bretaña a celebración dunha reunión de ministros de Asuntos Exteriores. Tres días despois, dentro da estratexia do novo ministro para forzar a vontade británica, o goberno español comunicou a todos os Estados membros da NATO á excepción do Reino Unido, que:

(...) non considera Xibraltar como unha base da OTAN e que, xa que logo, non consentirá ningunha facilidade que dependa de España aos países membros desa organización para que a utilicen, formulando desde agora toda clase de reservas a calquera acción da NATO que tome como apoio Xibraltar.

A partir de entón negouse permiso para atracar en portos españois a barcos que antes o fixeron en Xibraltar e negouse autorización para sobrevoar territorio español a avións que tivesen como destino Xibraltar.

O 14 de febreiro de 1966 o goberno británico contestou favorablemente á proposta española de conversacións. O 18 de maio o ministro Castiella entrevistouse en Londres co seu homologo Michael Stewart. O primeiro presentou un documento, Alegación e propostas españolas, que contiña os argumentos do goberno de Madrid e a súa proposta de solución:

• Rexeitábase a soberanía británica, pois só se cedeu o dereito a instalar unha base militar.

Negábase á poboación xibraltareña o carácter de comunidade, por ser unha mestura de grupos étnicos que vivían da base.

• Denunciábase o contrabando, que, historicamente, fora a actividade fundamental de devandita poboación co visto e prace de Londres.
• Destacábase a humillación e o prexuízo que a permanencia da base militar supoñía para España, ao romper a continuidade das súas costas e crear unha ameaza nunha zona de máximo interese estratéxico.
• Denunciábase a violación do Tratado de Utrecht ao ocupar o istmo e construír o aeroporto.

A todo iso había que sumar a Resolución de Nacións Unidas, que, segundo a interpretación española, negaba o dereito a aplicar o principio de auto-determinación en beneficio da integridade territorial.Como solución, o goberno español propoñía:

• A concesión ao Reino Unido, tras unha negociación, do dereito de manter a súa base militar mentres fose necesaria.
• O recoñecemento español, tras outra negociación, da nacionalidade británica dos xibraltareños- , da súa liberdade relixiosa, do dereito de residencia e de traballo.
• O compromiso a desenvolver economicamente o Campo de Xibraltar, para asegurar o benestar xeral.

A cambio, ambas partes asinarían un convenio cancelando o Artigo X do Tratado de Utrecht. A proposta española era, no esencial, a mesma que había feito Franco persoalmente, aínda que manifestando agora maior sensibilidade cara á comunidade xibraltareña. Michael Stewart rexeitou a argumentación española. Desde o punto de vista británico, no Tratado había unha clara concesión de soberanía, polo que o tema non era discutible; defendeu á comunidade xibraltareña; rexeitou que a base representase un problema para a seguridade española e negou a súa responsabilidade no contrabando.

O 12 de xullo entregouse á parte española un documento contendo a proposta británica de solución. Fronte ao enfoque español, que centraba o contencioso no problema da soberanía, Londres ignoraba este tema e propoñía medidas que creasen un marco de confianza e que asegurasen o futuro da comunidade xibraltareña:

«Derribar a reixa, aceptar un axente español - en cuxa residencia ondearía a súa bandeira -, compromiso de consultas en caso de cambios constitucionais, adaptación das institucións administrativas para darlles unha forma máis acorde coa dun municipio, medidas para combater o contrabando e uso conxunto do aeroporto e base naval en tempo de paz».

Fracasada a iniciativa española, o goberno de Madrid volveu a unha política de sancións. Da cenoria pasábase ao pau. O 21 de xullo de 1966 comunicouse a Londres que, por razóns de seguridade militar, non se permitiría que avións británicos sobrevoasen territorio español e esixiuse a desaparición da reixa, establecida na zona neutral. O 4 de outubro o Ministerio de Facenda suprimiu a Aduana Subalterna da Liña, establecendo no seu lugar un punto habilitado de terceira clase dependente da Aduana de Alxeciras.

A proposta do Reino Unido

A disputa sobre a soberanía e a diferente interpretación da Res. 1.514 (XV) bloqueaban as negociacións. As medidas que España estaba aplicando creaban serios problemas en Xibraltar. Para evitar a degradación do contencioso e resolver finalmente o problema da soberanía, o Reino Unido propuxo, o 11 de outubro de 1966, levar o caso ao Tribunal Internacional de Xustiza. España negouse, convencida de que en Nacións Unidas podía lograr, « en breve prazo, o éxito das súas teses ».

A reacción española reforzou a convicción británica na súa postura e proporcionoulle unha importante baza de propaganda. Desde entón viñeron repetindo que se España realmente crese na súa interpretación do Tratado de Utrecht aceptaría a súa proposta de acudir a Háxaa.

O 20 de decembro de 1966, a Asemblea Xeral volveu pronunciarse sobre o contencioso xibraltareño. Na Res. 2.231 (XXI) lamentábase do atraso na aplicación da Res. 1.514 (XV) e invitaba ás partes a continuar as súas negociacións. Con todo, ao non precisar que parágrafo da Res. 1.514 debía ser tido en conta, a ambigüidade seguiría obstruíndo as conversacións.

España continuou coa súa política de sancións. O 11 de abril de 1967 publicouse unha Orde da Presidencia do Goberno pola que se prohibía sóbrevoar a zona de Alxeciras. A medida dificultaba o uso do aeroporto de Xibraltar, podendo chegar a ser perigoso o eterrizaxe en determinadas condicións meteorolóxicas. Dous días máis tarde chegou a resposta británica, suspendendo as conversacións en marcha, que algún tempo despois volverían renovarse.

A posición británica ía debilitándose. En Nacións Unidas consolidábase a tese española de primar o principio de integridade territorial sobre o de autodeterminación. A negativa española a tratar o problema da soberanía no Tribunal lnternacional de Xustiza convertía á ONU na última instancia. Para fortalecer o seu argumentación, o 14 de xuño de 1967 o Reino Unido fixo pública a súa vontade de convocar un referendo en Xibraltar, no que a poboación pronunciaríase entre a oferta española, tal como fora exposta na Alegación de Castela, ou o mantemento do vínculo co Reino Unido. O resultado era fácil de prever. O seu obxectivo era dificultar o triunfo das teses españolas na ONU. Xa non sería só un problema xurídico.

A defensa do principio de integridade territorial implicaría o rexeitamento da vontade popular, libremente expresada, en favor dunha ditadura, repudiada por Nacións Unidas.

O goberno británico invitou a España e ao secretario xeral da ONU a enviar observadores. Para España a convocatoria do referendo supoñía unha violación das resolucións de Nacións Unidas, que circunscribían a negociación ao Reino Unido e España, polo que se negou a enviar observadores.

A fins de agosto o Comité dos 24 discutiu o tema. O resultado foi un grande éxito diplomático español. O día 31 foi aprobada unha « Resolución » que, finalmente, precisaba que era o parágrafo sexto da Res. 1.514 (XV) o que debía ser aplicado no contencioso xibraltareño. O texto facía referencia ao principio da integridade territorial, condenaba o referendo e invitaba ás partes a renovar as negociacións. Só Gran Bretaña e Australia votaron en contra, destacando a abstención dos Estados Unidos.

Gran Bretaña ignorou a vontade do Comité dos 24 e seguiu adiante cos preparativos do referendo, que se celebraría o 10 de setembro cun contundente resultado:

• 12.138 votos a favor do vínculo con Gran Bretaña
• 44 a favor da proposta española
• 55 nulos.

A Resolución do Comité dos Vinte e catro pasou á IV Comisión, onde tamén foi aprobada. O 19 de decembro de 1967 púxose a votación na Asemblea Xeral, logrando:

• 73 votos a favor da proposta española
• 19 en contra
• 27 abstencións.

Entre os primeiros destacaban os votos latinoamericanos, árabes e do bloque comunista. Con Gran Bretaña aparecían os Estados da Commonwealth. O bloque occidental se decantaba pola abstención. Finalmente, coa nova Resolución 2.353 (XXII), Nacións Unidas consagrara a tese española. O Reino Unido valorou o resultado e decidiu ignoralo.

O peche da Reixa, 22 de xuño de 1969

Entre o custo político de incumprir unha resolución de Nacións Unidas, sendo membro permanente do Consello de Seguridade, e a entrega de Xibraltar á ditadura franquista optou polo primeiro. En febreiro de 1968 comezaron a traballar nun texto constitucional para a Rocha.

En maio España aplicou novas medidas restritivas no paso fronteirizo. Un ano despois, en maio de 1969, publicábase a Constitución de Xibraltar. Á parte do desenvolvemento institucional destaca, sobre todo, o seu Preámbulo. Nel, Gran Bretaña comprométese a manter Xibraltar dentro dos seus dominios, mentres unha Lei do Parlamento non dispoña o contrario, nin entrar en acordos con outro estado para ceder a soberanía de Xibraltar en contra da vontade da súa poboación. Gran Bretaña fala consumado a súa política fronte a España e Nacións Unidas. Ante iso, a coherencia da política española ata entón executada levou á consumación do bloqueo.

O 8 de xuño o goberno español retirou os permisos de traballo en Xibraltar aos 4.778 que aínda o tiñan. A cifra fora diminuíndo gradualmente desde os 12.000 que se calculaba a principios dos anos cincuenta. O día 22 a fronteira española foi clausurada. O 27 o ferry que unía Alxeciras coa Rocha foi suspendido. O 1 de outubro pecháronse as liñas telefónicas e telegráficas. Ante o incumprimento británico da Resolución de Nacións Unidas, España pasaba a respectar só os dereitos expresamente recoñecidos no Tratado de Utrecht.

A pechadura da reixa danou gravemente a economía xibraltareña, pero reforzouse identidade e o seu vínculo con Gran Bretaña. Londres tivo que axudar a soster o seu financiamento e, aos poucos, a man de obra española foi substituída por marroquís. A política franquista tiña un aspecto testemuñal e outro estratéxico. En primeiro lugar queríase expresar a vontade de recuperar á Rocha e a súa protesta pola actitude británica. En segundo lugar buscábase, a longo prazo, afogar a súa economía ata o punto de converter a súa posesión nunha carga excesiva para Londres.

Esta política tiña un prezo. Como sinalou o embaixador López-Schümmer, a estratexia deseñada por Castiella supoñía un vínculo coa descolonización e co Terceiro Mundo e un certo lonxamento do bloque occidental, cando España era unha potencia colonial que trataba de romper o illamento no que se atopaba para acceder aos organismos europeos. Por coherencia, o goberno viuse obrigado a acelerar a descolonización de Ifni, Guinea Ecuatorial e o Sáhara, o que entúrboo as relacións con Portugal, ao mesmo tempo que a entrada na Cronicidade Europea afastábase A longo prazo, a política de Castiella atentaba contra os intereses do réxime.

Á volta do verán, Franco provocou unha crise na que o nacionalista Castiella foi substituído polo tecnócrata pro-norteamericano López Bravo, persoa de confianza de Carrero, que deu un xiro á política seguida. Mantivo pechada a reixa, pero o contencioso non volveu suscitarse en Nacións Unidas e a campaña de prensa detívose. Esta espectacular falta de continuidade minóo a posible efectividade da política de Castiella.

Xibraltar cara ou ingreso de España na CE e na OTAN

As contradicións da política de Castiella se suscitaron á morte de Franco. Unha vez que España dotouse dun réxime democrático, non quedaba ningún obstáculo político que impedise o ingreso de España na CE. Con todo, como pronto recordarían as autoridades británicas, eran impensable a entrada de España mentres se mantivese pechada a reixa, illándoa do territorio comunitario. Adolfo Suárez tornou a iniciativa e, na súa visita a Londres en outubro de 1977, presentou ao premier Callaghan un novo plan. En realidade era unha nova versión do Alégato de Castiella, punto de referencia constante da política española desde entón. Se Gran Bretaña recoñecía a soberanía española sobre o Rocha, Madrid comprometíase a poñer fin ás sancións, a recoñecer un réxime de autonomía para a poboación e a garantir o mantemento da base. Callaghan non aceptou a oferta. En sinal de boa disposición, España comprometeuse a levantar as restricións telefónicas e Gran Bretaña a abrir unha rolda negociadora.

Ao mes seguinte reuníronse en Estrasburgo os ministros de Asuntos Exteriores, Oreja e Owen, coa asistencia de dirixentes xibraltareños. Nesta ocasión se perfilou máis a oferta española. Oreja propuxo un plan gradual polo que se sucederían as concesións por ambas partes ata concluír na recuperación da soberanía. Owen limitouse a esixir o fin das sancións para empezar a negociar.

En marzo de 1978 volveron reunirse, esta vez en Londres. Alí acordaron crear grupos de traballo que estudasen medidas beneficiosas para ambas partes. A presión británica aumentou e sucedéronse as declaracións de persoalidades deste país, advertindo que as sancións eran incompatibles co ingreso na CE. O 10 de abril de 1980 chegouse a un primeiro acordo. Lord Carrington, sucesor de Owen no Foreign Office, e Oreja asinaron a Declaración de Lisboa.

No esencial, España comprometíase a levantar as sancións a cambio de que Gran Bretaña aceptase tratar « todas as diferenzas sobre Xibraltar' », é dicir a soberanía. A gradualidade non fora recíproca. Como sinalou Antonio Marquina, Gran Bretaña logrou todo o que buscaba, mentres que España perdeu as súas bazas negociadoras a cambio dunha promesa substancial. Suárez cedeu ás presións do responsable da diplomacia e o Consello de Ministros non quedou convencido cos argumentos de Oreja. A Declaración foi considerada como unha concesión española para despexar o camiño cara á CE. As dúbidas sobre a súa interpretación e a dimisión de Suárez abortaron a súa execución.

O breve goberno de Calvo Sotelo herdou un problema sen resolver, mal suscitado e sen tempo para tratar de renegocia-lo. O contencioso complicouse coa guerra das Malvinas, a visita dos príncipes Carlos e Diana a Xibraltar, a ausencia dos reis de España na súa voda e co debate sobre a entrada de España na OTAN. Para Calvo Sotelo o primeiro obxectivo da política exterior española era o ingreso na CE e na OTAN e calquera outro tema debía soubenditarse a este. España necesitaba o apoio da Gran Bretaña. Calvo Sotelo entrevistouse con Margaret Thatcher o 8 de xaneiro de 1982, acordando aplicar o estipulado na Declaración de Lisboa.

O 20 de abril se restablecería a comunicación peonil e comezarían novas conversacións técnicas para superar as diferenzas existentes. O goberno español podía esgrimir como éxito unha concesión británica xa perseguida por Oreja, " « Concretamente queda asegurada a igualdade para os españois en Xibraltar en canto ao dereito a pernoctar e en materia de emprego, seguridade social, salarios e dereito a formar parte de sindicatos »".

Con todo, unha vez máis, os acontecementos fixeron imposible avanzar no sentido do pactado. No mes de abril estalou o conflito das Illas Malvinas. Nun primeiro momento, Calvo Sotelo tratou de situar a España á beira das potencias europeas, pero os lazos tradicionais con Latinoamérica forzaron un cambio pro-arxentino. As relacións con Gran Bretaña arrefriáronse e a dimisión de Lord Carrington produciu un novo atraso.

As conversacións sobre Xibraltar complicáronse co debate nacional sobre o ingreso na OTAN. Para Calvo Sotelo, consciente da fin da UCD e da chegada do PSOE ao poder, era urxente arrimar, na medida do posible, a España no bloque occidental, ante as tentacións antimilitaristas e neutralistas que ese partido sufría naqueles anos. O proceso acelerouse para lograr o obxectivo antes da substitución gobernamental. Durante a transición foise perfilando unha nova estratexia. O concepto central era a afirmación de que o Eixe Baleares-Estreito-Canarias era a zona de máximo interese.

Con todo, ademais da presenza de España e Marrocos, o Reino Unido e os Estados Unidos mantiñan alí importantes destacamentos, un en Xibraltar e o outro en Rota, devaluando o valor estratéxico de España. Se Estados Unidos compartía base coas forzas españolas, Gran Bretaña dispoñía de territorio de soberanía no que estaba instalado un sumando OTAN, o GIBMED, especializado en labores de control e vixilancia do tráfico marítimo e, sobre todo, submarino.

Para o PSOE, a entrada de España na OTAN supoñía recoñecer devandito submando, unha razón máis para non dar ese paso. Só cando o contencioso xibraltareño estivese resolto sería posible ingresar no Pacto Atlántico. Este argumento era compartido por amplos sectores da dereita parlamentaria. Para o goberno, a única vía para facer desaparecer o submando GIBMEO era desde dentro da OTAN, negociando a creación dun novo submando español no que aquel quedase incluído. A curta vida do goberno Calvo Sotelo permitiu o ingreso na OTAN e o inicio das negociacións antes apuntadas, pero pouco máis.

A apertura da Reixa e a revisión socialista

O goberno de Felipe González aprobou, o 7 de decembro de 1982, a esperada apertura da reixa para o tráfico peonil, que se consumaría o día 15, pero iniciou unha importante revisión da política española sobre a Rocha. O 3 de xaneiro de 1983 o ministro Morán desprazouse a Londres para suscitar a Margaret Thatcher e ao seu ministro Pym a nova posición española. Non faría avances as conversacións cara á plena normalización a menos que Gran Bretaña comprometésese a tratar en data fixa o tema da soberanía. Era unha rectificación da Declaración de Lisboa. Mantíñanse as súas liñas fundamentais, pero se esixía ao Reino Unido unha maior reciprocidade.

A reacción de Londres foi, nun principio, negativa. Sucedéronse as declaracións ameazando co veto ao ingreso de España na CE a menos que a reixa abrísese plenamente. Morán mantívose firme e, en setembro, logrou que Gran Bretaña aceptase unha revisión do acordado.

Tras algúns meses de traballo, o 27 de novembro de 1984 fíxose público o Acordo de Bruxelas, comunicado conxunto no que España se comprometía a finalizar co réxime de sancións antes do 15 de febreiro de 1985 e acordábase o :

« (...) establecemento da igualdade e reciprocidade de dereitos dos españois en Xibraltar e dos xibraltareños en España. Iso traduciríase na concesión mutua dos déreitos de que gozan os cidadáns dos países comunitarios ( ...) e tamén o libre transito de persoas, vehículos e mercancías ».

Xunto ao novo marco legal, o comunicado recollía o compromiso británico a tratar o problema da soberanía, aínda que tamén reafirmaba o seu vínculo cos xibraltareños estipulado no preámbulo da Constitución. O 5 de febreiro de 1985 a reixa foi plenamente aberta.

O Acordo de Bruxelas supoñía un éxito español limitado. A política ensaiada por Castiella fracasara pola negativa británica e pola falta de apoio de Franco. Durante os anos da UCD, a ameaza de que Gran Bretaña vetase o ingreso de España na Unión Europea obrigou a aceptar a apertura da reixa a cambio de vagas promesas e algunhas concesións laborais. Morán daba un paso máis neste sentido, logrando maiores concesións. Con todo, o problema fundamental quedaba sen resolver. España desandaba os pasos dados en 1969 a cambio de case nada, sen ningunha garantía de recuperar a Rocha. Gran Bretaña logrou superar a presión de Nacións Unidas e o cerco. Ademais, conseguiu canalizar o contencioso cara á negociación de medidas de mutuo interese.

O goberno de Londres repetiu insistentemente que, trala aprobación da Constitución de Xibraltar(en inglés), a solución da demanda española está unicamente en Xibraltar e no Parlamento británico. Con todo, mentres Whitehall manteña os privilexios actuais de Xibraltar, pois só nun acto de tolemia renunciarían os seus habitantes ao seu actual estado.

Veto de España á liberalización do espazo Aéreo

Coa entrada de España na CE pechábase un período importante na historia da política exterior española e do seu tratamento do contencioso xibraltareño. Para salvar o obstáculo que a Rocha representaba, realizouse un intercambio de cartas que recollían a demanda española e o propósito negociador de ambas partes. O ingreso non supoñía, xa que logo, recoñecemento da soberanía británica sobre Xibraltar. Ao estar todas as partes na CE e na OTAN era previsible que as novas regulaciones -políticas, económicas ou de defensa- afectasen ao vello contencioso, dándolle un novo marco internacional. En palabras de Fernández Ordóñez:

« Xibraltar é como o esqueleto do armario. Está alí, todos sabemos que o esqueleto téñeno gardado no armario e ninguén di nada. Pero se alguén abre o armario, non temos máis remedio que sinalar co dedo »

O primeiro incidente chegou coa Directiva Comunitaria sobre Liberalización do Espazo Aéreo. O 6 de xullo de 1987 España vetou a súa aprobación, por implicar o recoñecemento do aéroporto de Xibraltár como británico, malia ser construído en territorio nunca cedido por España. De non habelo feito, o proceso iniciado a partir do Acordo de Bruxelas perdese parte do seu sentido. Delegacións españolas e británicas comezaron a estudar conxuntamente unha fórmula para resolver o problema.

A solución chegou dunha vella iniciativa británica, xa ofrecida polo entón responsable de Foreign Office, Michael Stewart, a Castiella e repetida en posteriores ocasións por altos funcionarios desa nacionalidade: compartir o aeroporto. Tras duras negociacións, o 2 de decembro de 1987 ambas partes concluíron un acordo polo que a explotación do aeroporto sería conxunta, unha nova terminal española levantaríase na Linea, os cidadáns provenientes ou con dirección a España non terían que pasar pola aduana británica e un comité de coordinación, formado por representantes de ambos gobernos, velaría polo futuro do aeroporto, o que daba a España un importante poder sobre o futuro da Rocha e da súa economía. Unha cláusula recollía a reserva española sobre a soberanía, o transbordador Xibraltar-Alxeciras restableceríase e a regulación comunitaria quedaba desbloqueada. O acordo era un importante éxito da diplomacia española e da súa política de "paciencia activa" como Ordoñez así bautizouna. Con todo, nunca foi aplicado. O goberno xibraltareño, dirixido por Bassano, opúxose en todo momento por considerar que implicaba unha cesión de soberanía con España.

O resultado foi que Xibraltar quedou excluída da normativa comunitaria mencionada e que a tensión volveu presidir as relacións hispano-británicas. A falta de presións de Londres sobre o goberno xibraltareño e a defensa que fixo dos dereitos dos llanitos produciu o lóxico malestar en Madrid, seguro de que podían facer moito máis para convencer a Bassano.

A diplomacia española sentíase enganada, non acababa de crer a argumentación británica de que os Comúns non aceptarían ningunha presión, e non vía ningún esforzo do Gabinete por tratar de convencer aos parlamentarios. A pesar do fracaso do acordo sobre o aeroporto a política de «paciencia activa» seguiu adiante. A diplomacia española confiaba nos efectos do Mercado Unico sobre a anacrónica situación da Rocha, crendo que forzarían unha maior integración daquela comunidade no Campo de Xibraltar. Para fomentarla, o goberno suscitou facilidades para que empresas xibraltareñas puidesen instalarse alén dá reixa. Pola contra, Bassano, preocupado pola garantía de independencia fronte a España, deseñou un intelixente plan para asegurar a estabilidade económica dá Rocha. Apoiábase na súa particular situación na CE, como territorio europeo cuxas relaciones exteriores asume un Estado membro e no seu estatuto xurídico, exento do estipulado pola Unión Aduanera, do IVE imposto sobre o valor engadido e da Política Agrícola Común. Con estas garantías fiscais, Bassano intentou, con éxito, converter na Rocha nun centro financeiro internacional, atraendo o diñeiro establecido en Hong-Kong -medorento do futuro con Chinesa- e fondos ansiosos de discreción provenientes de todas partes do mundo.

Entre 1988 e 1990 creáronse 26.000 sociedades anónimas, na actualidade parece que chegaron ás 30.000, e os depósitos bancarios triplicáronse, alcanzando, en febreiro de 1990, os 370.000 millóns. Os crónicos problemas de espazo na Rocha aumentaron, aínda que non na proporción previsible. A maioría destas empresas estaban afincadas só legalmente en Xibraltar, realizando as súas actividades desde outros puntos do planeta. Para satisfacer as necesidades de oficinas, Xibraltar contratou cun grupo danés a construción dun centro financeiro sobre terreos roubados ao mar, o que supoñería unha ampliación do 16 por cento do chan dispoñible.

Diplomacia española da «paciencia activa»

A transformación de Xibraltar atentaba contra os plans españois, fundados na precariedade da súa economía e na dependencia da súa contorna. Para evitar o seu éxito, Ordóñez lanzou duras acusacións ás autoridades xibraltareñas, apoiadas por informacións aparecidas en importantes medios de comunicación. Denunciábase a permisividad británica co tradicional tráfico ilegal de tabaco, o crecente contrabando de droga e a chegada de diñeiro negro ou procedente do narcotráfico para ser lavado e poder penetrar no mercado europeo e, en especial, na Costa do Sol, privando a empresas españolas da súa participación nestes investimentos.

O contrabando de tabaco é a forma máis tradicional desta industria, a máis importante na Rocha desde hai séculos. Londres nunca se opuxo, polos beneficios para o seu comercio e porque supoñía uns ingresos para a economía llanita que liberaban á súa Facenda de maiores gastos. A aduana británica tiña coñecementos das saídas de mercancías e, polo tanto, estaba en condicións, de querer, de intermar ás autoridades españolas. O contrabando de droga é máis sofisticado, pois a mercancía raramente entra en Xibraltar. As lanchas rápidas propiedade de empresas xibraltareñas, saen cara a Marocos, cargan a droga e, en mar aberto, traspásana a buques españois.

As acusacións sobre o lavado de diñeiro procedente do narcotráfico eran as máis graves, pero carentes de probas, o Reino Unido limitouse a manifestar a súa vontade de cooperación, a condición de que se lle aportasen probas, e a incluír a Xibraltar no ámbito do Tratado de Extradición con España, o Acordo de Prevención e Loita contra a Droga e o Convenio Aduanero de Nápoles de 1967. Malia todo, a opacidad do centro financeiro seguía garantida e, xa que logo, tamén o estaba o futuro da Rocha. A paciencia activa de Ordóñez non estaba dando resultados importantes ao non lograr modificar a actitude de Londres cara á súa colonia. Na súa viaxe a Londres en maio dese ano, o presidente González tratou de reanimar as lánguidas conversacións propoñendo a Major un xiro radical aínda que considerado desde tempo atrás, a co-soberanía de Xibraltar, seguindo o modelo de Andorra.

A oferta recibiu a mesma resposta que as acusacións de falta de decisión pola non aplicación do acordo sobre o aeroporto ou a solicitude de irnaqinaóión para atopar fórmulas que permitan canalizar o contencioso. As negociacións, no fundamental, parecen estancadas, ao negarse o Gabinete británico a forzar a vontade dos Ilanitos. España carece de medios para facer cambiar a Londres de actitude, polo que o malestar segue presente, bloqueando as relacións entre ambos países. En palabras do presidente González,

« (...) para os británicos, Gibraltar é unha visita ao dentista unha vez ao ano, cando nos atopamos para falar diso. Para nós é un pedra no zapato todos os días.

No terreo militar, a retórica terceiromundista e nacionalista do PSOE dos primeiros días mudouse en pragmatismo. España non formaría parte da denominada estrutura militar da OTAN, pero estaría presente en moitos do seu comités e, mediante a distinción entre mando e control operativo, lograría a integración cando esta fose necesaria. Ao optar por este modelo fíxose imposible a incorporación do submando GIBMED noutro novo español, ou a súa codirección, pois España estaba fóra da estrutura de mandos. Só cabía non recoñecer a súa existencia e asumir as súas funcións.

Durante estes anos, España negociou coa OTAN as directrices que rexerían a súa participación e os seis acordos de colaboración que definirían en detalle a relación. Relacionado ao control do Estreito, non foi asinado, aínda que parece que as conversacións estaban adiantadas, polo menos ao referente de que España poida ignorar a existencia do submando GIBMED. A asunción das súas funcións desde a base de Rota parece máis difícil, dada a falta de equipamento técnico necesario.

Sen a colaboración británica, a política española vese abocada a continuar bloqueando, en calquera foro, normas que poidan garantir a soberanía británica de Xibraltar ou o futuro da colonia e a denunciar a súa existencia malia o aprobado en Nacións Unidas. Ben poderíase dicir que, o futuro do contencioso, verase con optimismo, o día que os xibraltareños e os españois favorezan o cambio na política británica.

Os anos 80

Un acordo de principio para os anos 80, foi alcanzado para normalizar a reapertura da reixa, pero non foi posto en execución debido a problemas de tramitación e foi atrasado aínda máis profundamente en 1981, cando o príncipe e a princesa do País de Gales elixiron a Rocha como a primeira estancia na súa lúa de mel, unha opción que España vío como unha afronta.

En 1982, con todo, ambos países comprometéronse outra vez a resolver as súas diferenzas, e en febreiro de 1985, pola primeira vez en 16 anos, a reixa da fronteira co continente español foi aberta de novo. Isto era debido á accesión inminente de España á Unión Europea (entón a Comunidade Europea), onde se requiren as fronteiras abertas entre todos os Estados membros.

A nova lei para a lexislación de aviación da CE de decembro 1987, decretou que a menos que os xibraltareños aceptasen o control común do seu aeroporto con España, o aeroporto de Xibraltar sería excluído dunha medida de dereito comunitario sobre a aviación civil. A administración xibraltareña rexeitou o acordo en execución de 1987 porque crían que iso era facer concesións de soberanía a España. Consecuentemente, seguía habendo certas restricións sobre o uso do aeroporto e do espazo aéreo de Xibraltar.

Os anos 90

As relacións hostís entre España e Xibraltar continuaron nos anos 90, o goberno español demandando que a roca era unha acolleita para o contrabando da droga e do tabaco, branqueo de diñeiro, e evasión fiscal. En xaneiro de 1997 o presidente do goberno de España Felipe González fixo unha nova oferta ao Reino Unido para establecer unha soberanía común sobre Xibraltar, que foi rexeitada, aínda que as negociacións entre os gobernos británico e español sobre o futuro de Xibraltar continuaron.

Os primeiros anos do 2000

Nas últimas eleccións do 2000, Gran Bretaña e España acordaron alcanzar unha repartición sobre a soberanía. Con todo, en protesta a calquera suxestión da implicación española no seu futuro, os milleiros de xibraltareños, pensando ser a maioría absoluta da poboación da illa, manifestáronse polas rúas contra a idea da soberanía común.

Os controis na fronteira continuaban atrasando tramítelos de entrada-saída e as restricións nas liñas telefónicas impostas polo goberno español non axudaran a mellorar as relacións. Logo de 12 meses de negociacións no 2002, o secretario do Ministro de Asuntos Exteriores, Jack Straw da Gran Bretaña anunciou os plans revisados para que Gran Bretaña comparta a soberanía con España. O acordo final de calquera repartición sería baseado nas tres condicións seguintes:

• Xibraltar debe ter máis autonomía de goberno.
• Xibraltar debe manter as súas tradicións, os seus costumes, e o xeito de vida británica.
• Os seus cidadáns deben conservar o dereito á nacionalidade británica así como tamén o dereito á nacionalidade española.

Estes plans foron inmediatamente rexeitados polo Primeiro Ministro de Xibraltar Peter Caruana, que se opón á idea dunha soberanía compartida. Se os gobernos británicos e españois alcanzan un consenso na aplicación da soberanía de Xibraltar, a última decisión recaería sempre no desexo dos xibraltareños, que se votaría nun referendo.

Xibraltar celebrou o seu propio referendo independente en novembro de 2002, no cal os xibraltareños votaron de forma esmagadora para rexeitar calquera acordo que dese a España a soberanía común. Con todo, a Gran Bretaña e España ambas indicaron que non recoñecerían o resultado de ningún voto que non fose organizado oficialmente polos seus gobernos.

Acordo Tripartito de Córdoba do 2006

Sen tratar o espiñento asunto da soberanía, España, Reino Unido e Xibraltar asinan a tres bandas en Córdoba un acordo histórico, no que resalta o uso conxunto do aeroporto de Xibraltar.

A finais do mes do mes setembro 2006, nunha cita histórica en Córdoba a tres bandas, asinouse un acordo co que se pretenden resolver, de momento, moitos dos problemas históricos que mantiveron as partes en conflito durante os últimos séculos. A coparticipación pola primeira vez do ministro principal da colonia nas negociacións conxuntamente con España e Londres. Este encontro histórico é o primeiro a nivel ministerial do denominado Foro de Diálogo Tripartito sobre Xibraltar, que desembocou no acordo definitivo entre as partes, anunciado o pasado 25 de xullo pero que ata agora non chegara a frutificar definitivamente tras limar as últimas asperezas. Para iso foron necesarias outras cinco reunións e dous longos anos de negociacións.

O grande acordo asinado en Córdoba a tres bandas implica un plan de cooperación na colonia británica que, entre outros aspectos, permitirá o uso conxunto do seu aeroporto, un asunto que Madrid viíña reclamando a Londres desde había dúas décadas. Na rúbrica participaron o ministro español de Exteriores, Miguel Angel Moratinos; o secretario de Estado británico para Asuntos Europeos, Geoff Hoon; e o ministro principal da Rocha, Peter Caruana.

En 1982 ordenouse a reapertura da reixa, despois de que o ditador Franco a pechase no ano 1969.

Agora, o pacto de Córdoba deixou fóra das negociacións o espiñento asunto da soberanía. O Goberno de José María Aznar intentou en balde que o Reino Unido compartísea con España, e agora José Luis Rodríguez Zapatero nin sequera quixo volver tratar este apartado concreto das conversacións.

Boa parte deste último acordo vira en tomo ao uso do aeroporto da colonia, de carácter militar, do que España non recoñece a soberanía sobre el ao estar situado sobre o istmo, unha zona non contemplada no Tratado de Utrech. Ata este momento, Madrid impuxera limitacións á súa utilización e os xibraltareños só podían voar ao Reino Unido.

A única pista dispoñible do aeródromo cruza perpendicularmente a estrada dá Rocha, que conecta coa localidade campoxibraltareña de La Línea de la Concepción. Cada vez que engala un avión faise obrigatorio cortar o tráfico rodado cunhas barreiras de paso a nivel.

O acordo sobre o apartado concreto do aeroporto foi dos máis difíciles de levar á práctica posto que o goberno da colonia británica pechouse en banda desde un principio á presenza de policías españois no seu territorio. Pese a todo, o acordo é xa unha realidade. En virtude del, está previsto que antes de 2008 existirá só unha terminal, instalado ao sur da Reixa, en territorio xibraltareño, aínda que se contempla que inclúa un acceso dende a parte norte, xa en territorio español. Esta terminal será construída e financiada por Xibraltar, España só se comprometeu a financiar os accesos.

Unha empresa mixta hispano-xibraltareña será a encargada de xestionar a terminal. Un comité de enlace permanente a tres bandas será o encargado de afrontar as incidencias que poidan xurdir. O acordo de Córdoba non tratou o uso militar do aeroporto, posto que iso empolicaría directamente falar da soberanía.

Outro asunto importante abordado nesta reunión foi o das compensacións a traballadores españois que tiveron que deixar os seus traballos na colonia en 1969 debido á instalación da famosa Reixa. O acordo posibilita agora que 5.700 persoas recibirán do Goberno británico unha cantidade equivalente á actualización das súas pensións desde 1989, o que supón 35,3 millóns de euros.

A Seguridade Social estimou que os beneficiarios recibirán unha media de 6.200 euros e verán "case duplicadas" as súas actuais pensións. O Goberno español, a cambio, decidiu retirar a denuncia presentada ante a Unión Europea.

Doutra banda, España acepta de inmediato que o 350 sexa o prefixo telefónico da colonia (ata agora había que marcar o 956 desde España, o mesmo de Cádiz) a cambio de que Xibraltar adopte toda a lexislación comunitaria en materia de telecomunicacións, o que empolica a libre competencia.

Coa aplicación deste acordo, quedán libres 35.000 números con prefixo 956 que poden ser reasignados a novos clientes. Da outra parte da fronteira, Xibraltar verá aumentado o seu número de liñas telefónicas, despois de que España comprometésese a facilitar a itinerancia ou roaming para os teléfonos móbiles xibraltareños que utilizan o código 350 autorizado pola Unión Internacional de Telecomunicacións (UIT).

Nos acordos do Foro Tripartito prevén ademais á mellóra das telecomunicaciones na colonia, o pago por parte do Reino Unido da revalorización das prestaciones dos extraballadores españois da colonia e o uso conxunto do aeroporto.

Durante ás negociacións, España tamén esixiu que a Rocha acometiese a liberalización das telecomunicacions no seu territorio seguindo as directrices europeas, paso que o Goberno xibraltareño realizou o pasado 5 de xuño. Grazas a iso, ábrese a vía á competencia comercial neste sector que ata agora funcionaba en réxime de monopolio e, por extensión, á entrada de empresas españolas no mesmo.

Tamén se abrirá unha sede do Instituto Cervantes na Rocha, onde ondeará a bandeira española. Fontes diplomáticas españolas consideran de vital importancia que todos os llanitos falen un castelán correcto, algo que se había perdido nos últimos anos.

Véxase tamén

Bibliografía

• Antonio Figueruelo, Informe sobre Gibraltar, Barcelona 1968 - Ediciones de Cultura Polpular, S.A.
• HISTORIA16, El problema de Gibraltar. Ano XVI, N°186, Nov 1991.
• "Primer vuelo de un avión español al aeropuerto de Gibraltar", artigo en El País, 16 de decembro de 2006 (en castelán)

Ligazóns externas

• Informacións sobre Xibraltar (en inglés)
• Xibraltar: outra diplomacia (en inglés)
• Gorham (Xibraltar): Unha cova santuario na antigüidade (en castelán)
• Augas mariñas do Estreito de Xibraltar(en castelán)