Estudos de xénero

1000 12/16
Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Xénero.

Muller nunha fábrica de Texas, Estados Unidos, (1942).
Marcha do Orgullo LGTB en Berlín, verán de 2002.

Estudos de xénero —do inglés gender studies—[1] é a denominación dun campo interdisciplinario centrado no estudo académico de diversos temas relacionados co xénero como categoría central. Este inclúe os estudos feministas —relativos á muller, feminismo, xénero e política—, estudos das mulleres, estudos dos homes e os estudos LGBT.[2] Nalgunhas ocasións, os estudos de xénero inclúense dentro daqueles sobre sexualidade, onde poden compartir técnicas e sustento teórico-metodolóxico. Tales disciplinas estudan o xénero e a sexualidade en campos tan variados como a literatura e a linguaxe, historia, ciencias políticas, socioloxía, antropoloxía, estudos sobre o cinema e os medios de comunicación, o desenvolvemento humano, o dereito e a medicina.[3]

Existen varias correntes teóricas dentro desta rama, polo que non hai unha única forma de abordar a súa análise. Dentro destas, pódese mencionar aquela que expón a filósofa feminista Simone de Beauvoir e as/os súas/seus seguidoras/es que propón o uso do termo «xénero» para referirse ás construcións sociais e culturais sobre a masculinidade e a feminidade, non ao status purista de ser home ou muller.[4] Desde outra óptica, indican que esta rama inclúe a análise do rol que ten o status biolóxico de ser home ou muller —explicacións anatómicas, fisiolóxicas e xenéticas das partes do corpo masculino ou feminino, estrutura e natureza das funcións dos órganos, entre outros— no constructo social «xénero».[Cómpre referencia]

Este campo de estudo emerxeu desde distintas disciplinas: a socioloxía a partir da década de 1950, as teorías do psicanalista Jacques Lacan, a antropoloxía coas investigacións de Rita Segato[5] e o traballo de feministas tales como Judith Butler.

Xénero[editar | editar a fonte]

Artigo principal: Xénero (ciencias sociais).

O xénero, nun sentido amplo, refírese a «os roles socialmente construídos, comportamentos, actividades e atributos que unha sociedade considera como apropiados para homes e mulleres».[6] Ademais o xénero configuraría a ontoloxía (teorías sobre o ser) e epistemoloxía (teorías do coñecemento) dun individuo, así como o intelectual da forma na que se perciben a realidade, atribuíndo significados cargados de xénero.

Segundo estas teorías, o xénero estaría definido socialmente,[7] polo que a comprensión da masculinidade e feminidade evolucionaría durante o curso da vida. Por tanto, eses significados variarían de acordo coa cultura, a comunidade, a familia, as relacións interpersoais e as relacións grupais e normativas, e con cada xeración e no curso do tempo; así, este termo fai alusión ao «conxunto de características diferenciadas que cada sociedade asigna a homes e mulleres».[8]

Perspectiva de xénero[editar | editar a fonte]

A perspectiva de xénero, é un marco teórico adoptado en investigación, políticas públicas e accións para o desenvolvemento, co fin de ter en conta a análise dos roles e desigualdades de xénero.

O devandito enfoque implica:

  1. O recoñecemento das relacións de poder existentes entre os xéneros, considerando que, en xeral, estas relacións de poder favorecen os homes como grupo social e resultan discriminatorias para as mulleres.
  2. Unha interpretación histórica e social das devanditas relacións, considerando que foron construídas social e historicamente e que inflúen na constitución psíquica e social das persoas.
  3. Un enfoque transversal, que entende que as relacións de xénero atravesan todo o armazón social e articúlanse con outras relacións sociais, como as de clase, etnia, idade, orientación sexual e relixión.

A perspectiva de xénero sostén que as relacións desiguais de poder entre os xéneros teñen expresións concretas en distintos ámbitos da sociedade e a cultura: o traballo, a familia, a política, as organizacións, a arte, as empresas, a saúde, a ciencia, a sexualidade e a historia. Esta perspectiva non é exclusivamente adoptada polas mulleres nin está dirixida exclusivamente a elas.[9]

No campo dos estudos de xénero, non debe confundirse perspectiva de xénero con «ideoloxía de xénero». Mentres que a perspectiva de xénero é un enfoque analítico sobre as relacións entre os xéneros, a «ideoloxía de xénero» é a visión particular que persoas ou grupos adoptan respecto de ditas relacións. Considérase que a «ideoloxía de xénero», asumida consciente ou inconscientemente, inflúe nos xuízos, comportamentos e relacións sociais das persoas.[10]

É habitual nos estudos de xénero consideraren as distintas «ideoloxías de xénero» como un obxecto de estudo ou como unha variábel máis na súa análise. Así, por exemplo, unha investigación pode describir e comparar as diferentes «ideoloxías de xénero» na mocidade de determinada rexión, ou entre os partidos políticos en certos países e épocas etc.[Cómpre referencia]

Nos últimos anos, nalgúns ámbitos da opinión pública usouse o termo «ideoloxía de xénero» despectivamente para referirse ás ideas políticas favorábeis á igualdade de xénero e á liberdade sexual. Este uso do concepto foi promovido principal, aínda que non unicamente, por sectores católicos conservadores.[11][12][13][14] Os devanditos sectores oponse ás reformas na educación sexual, a lexislación sobre dereitos sexuais e reprodutivos, e o recoñecemento da diversidade sexual. Denuncian que estas políticas están baseadas no que consideran «ideoloxía de xénero», á que equipasen cun dogma. O termo é rexeitado por activistas feministas e LGBT, considerando que busca deslexitimar os obxectivos destes movementos e o rigor dos estudos de xénero[15] e foi rexeitado por Amnistía Internacional e polo relator Michel Forst para os dereitos humanos da ONU.[16]

Os estudos de xénero poden proporcionar análises acerca das posicións que asumen os suxeitos fronte a este tipo de controversias. Por exemplo, mediante a medición, a través de escalas e cuestionarios, das actitudes cara ao feminismo ou cara aos cambios impulsados por este movemento.[10]

Aspectos metodolóxicos[editar | editar a fonte]

Desde esta perspectiva teórica, o xénero é un fenómeno que ha de estudarse como unha construción social que se manifesta tanto nunha dimensión obxectiva como subxectiva. Os estudos de xénero, por tanto, analizan as relacións de xénero como unha orde que se impón aos individuos, mais que á vez os individuos reproducen continuamente nas súas prácticas. Así mesmo, as prácticas, os discursos e o contexto sociocultural das relacións de xénero poden presentar inconsistencias e cambiar a diferentes ritmos (por exemplo, o acceso máis igualitario das mulleres ao emprego e á educación non necesariamente modifican as concepcións tradicionais sobre as relacións entre homes e mulleres no fogar).

Estas articulacións e desfasamentos entre a dimensión de análise micro e macro ten implicacións metodolóxicas para os estudos con enfoque de xénero.[17]

  • Moitas análises complementan o uso de metodoloxías de investigación cuantitativas e cualitativas, para considerar tanto os aspectos estruturais, como da subxectividade dos actores.
  • As interrelacións entre os tempos individual, familiar e social expón a pertinencia de estudos lonxitudinais de traxectorias de vida e a súa conexión coas transformacións nas familias e nos contextos sociais en que estas traxectorias se desenvolven.
  • Nalgunhas liñas de traballo cobra importancia metodolóxica a análise das instancias mediadoras entre os niveis macro e micro social, xa que non habería unha influencia directa e unívoca das circunstancias sociais estruturais sobre as vivencias, roles e representacións de xénero. Esta influencia é selectiva e heteroxénea, e está mediada por outros aspectos, como o contexto familiar ou as redes sociais, que teñen importancia na vida dos individuos.
  • A heteroxeneidade coa que se manifesta a desigualdade de xénero en distintos ámbitos estimulou a aplicación da análise comparativa. Estes estudos examinan as distintas expresións da desigualdade en diversos sectores sociais e segundo múltiples variables como clase, etnia e idade.

Influencia dos estudos de xénero[editar | editar a fonte]

Os estudos de xénero e a teoría psicanalítica[editar | editar a fonte]

Sigmund Freud[editar | editar a fonte]

Artigo principal: Sigmund Freud.

Mentres que algunhas feministas critican a envexa do pene de Sigmund Freud por considerala sexista,[n 1] outras correntes dentro dos feminismos apoian o que se coñece como psicanálise feminista. Teóricas feministas como Juliet Mitchell, Nancy Chodorow, Jessica Benjamin, Jane Gallop, Bracha Ettinger, Shoshana Felman, Griselda Pollock e Jane Flax argumentaron que a teoría psicanalítica é vital para o proxecto feminista e debe, do mesmo xeito que outras disciplinas, ser reformulada desde o feminismo para liberala dos vestixios do sexismo. Shulamith Firestone en The Dialectic of Sex denomina a psicanálise freudiana como o feminismo equivocado e analiza como este é case completamente preciso, coa excepción dun detalle crucial: en todas as partes onde Freud escribe «pene», debería dicir «poder».

Jacques Lacan[editar | editar a fonte]

Artigo principal: Jacques Lacan.

A teoría de Lacan sobre a sexuación organiza a feminidade e a masculinidade de acordo ás diferentes estruturas inconscientes. Tanto os suxeitos masculinos como os femininos participan na organización «fálica», e o lado feminino da sexuación é «suplementaria», non principal nin complementaria.[19] A sexuación —situación sexual—, vale dicir, o desenvolvemento dos roles de xénero e os xogos de roles na infancia, cuestiona os conceptos de identidade de xénero como innatos ou bioloxicamente determinados, sendo estes o resultado da lóxica significante en xogo e a satisfacción asociada.[20] Críticas como Elizabeth Grosz acusan a Lacan de manter unha tradición sexista na psicanálise, mentres que outras como Judith Butler, Bracha Ettinger e Jane Gallop utilizaron o traballo de Lacan, aínda que de maneira crítica, para desenvolver a teoría de xénero.[21][22][23]

Julia Kristeva[editar | editar a fonte]

Artigo principal: Julia Kristeva.

Julia Kristeva desenvolveu significativamente o campo da semiótica. No seu traballo sobre a abxección, estrutura a subxectividade sobre a abxección da nai e sostén que a forma na que un individuo exclúe —ou despreza— a súa nai como medio para formar unha identidade é similar á maneira en que as sociedades se constrúen. Sostén que as culturas patriarcais, do mesmo xeito que os individuos, teñen que excluír o maternal e o feminino, para que poidan chegar a existir.[24]

Mark Blechner[editar | editar a fonte]

Os traballos de Mark Blechner expandiron os puntos de vista psicanalíticos do sexo e xénero, catalogando a psicanálise como a «ciencia queer pasada e futura».[25] Na súa opinión, existe un «fetiche de xénero» na sociedade occidental, onde se lle dá unha enorme e desproporcionada atención ao xénero das parellas sexuais sobre outros factores que interveñen na atracción sexual, como a idade ou a clase social. Propón que as palabras «homosexualidade» e «heterosexualidade» sexan prefixos, dependendo do nivel de diferenzas ou semellanzas existentes entre as/os que conforman a parella.[26] A «idade heterosexual» indicaría unha atracción entre persoas de diferentes idades, por exemplo. O que convencionalmente se chama «heterosexualidade» podería chamarse «heterosexualidade de xénero».

De acordo a Blechner, as culturas poden ter diferentes normas respecto do masculino e a masculinidade, e describe o terror dos homes occidentais á penetración. Así, en moitas sociedades o ser gai refírese soamente ao home que se deixa penetrar, mentres que aqueles que penetran a outros se consideran masculinos e non gais, polo que non son vítimas de prexuízos.[27] Noutras culturas con todo, a felación receptiva é a norma na adolescencia temperá e é vista como un requisito para o desenvolvemento da masculinidade normal.[28]

Desenvolvemento teórico[editar | editar a fonte]

Historia dos estudos de xénero[editar | editar a fonte]

Tras a revolución polo sufraxio universal durante o século XX e o Movemento de Liberación das Mulleres da década de 1970, promoveuse dentro do mundo feminista «examinar activamente» as versións máis comúns e aceptadas da historia coñecida até ese momento. Neste contexto, xestouse unha nova forma de analizar a historia, e que daría orixe aos Estudos de Historia de Xénero.[29]

Estudos sobre a muller[editar | editar a fonte]

Artigo principal: Estudos da muller.

Os estudos da muller son un campo académico interdisciplinario dedicado a temas relacionados coa muller, feminismo, xénero e política. A miúdo inclúe á teoría feminista, historia da muller e a historia social —por exemplo, a historia do sufraxio feminino—, a ficción feminina, a saúde da muller, a psicanálise feminista e todas aquelas prácticas influenciadas polo feminismo e os estudos de xénero dentro das humanidades e as ciencias sociais.[30]

Estudos sobre o home[editar | editar a fonte]

Artigo principal: Estudos do home.

Os estudos sobre a masculinidade son un campo académico interdisciplinario dedicado a temas relacionados co home, masculinismo, masculinidade, xénero e política. A miúdo inclúe a teoría masculinista, historia social, a ficción masculina, a saúde dos homes, a psicanálise masculinista e todas aquelas prácticas influenciadas polo masculinismo e os estudos de xénero dentro das humanidades e as ciencias sociais.[31][32][33] Algunhas das achegas teóricas claves tentan conciliar as interpretacións masculinista/feminista dos estudos de xénero, e inclúen entre outros a Does Feminism Discriminate Against Men de Warren Farrell e James Sterba[34], e Gendering, Courtship and Pay Equality de Rory Ridley-Duff.[35][36]

Teoría de xénero[editar | editar a fonte]

Protesta contra a chamada Ideoloxía de Xénero pola organización Cos meus fillos non te metas durante a Marcha pola Vida (2018).

A «teoría de xénero», ás veces tamén chamada «ideoloxía de xénero», é un concepto inventado no ámbito católico nos anos 1990 que se utiliza para referirse de forma crítica aos estudos de xénero. Os quen fan uso desta locución sosteñen que os estudos de xénero ocultan un proxecto predefinido enfocado na destrución da familia e da sociedade fundada sobre unha presunta «orde natural».[37]

O concepto mestura ideas orixinarias da teoría queer (o xénero como construción social), o construcionismo social (os roles sociais e de xénero), o feminismo (a igualdade social e legal entre homes e mulleres), ou os estudos de xénero (sobre a transexualidade e a diferenza entre identidade sexual ou de xénero e sexo biolóxico), para crear un pensamento crítico que non é defendido por ningún dos estudos anteriores. Como recurso retórico é empregado especialmente pola Igrexa católica para situarse en contra, defender as súas propias ideas por oposición e criticar os seus supostos propoñentes: construcionistas sociais, feministas, activistas LGBT, transexuais etc., ademais de dar a entender que existe unha estratexia política unificada detrás desta filosofía.[38][39][40][41]

Así, segundo unha carta pastoral do bispo de Córdoba, Demetrio Fernández,[42]

A ideoloxía de xénero é unha filosofía, segundo a cal o sexo xa non é un dato orixinario da natureza, que o home debe aceptar e encher persoalmente de sentido, senón un papel social do que se decide autonomamente.
Demetrio Fernández, bispo de Córdoba

Nunha definición algo máis longa, o diácono Girolamo Furio explica:[43]

La teoria del gender è una idea che sostiene la non-esistenza di una differenza biologica tra uomini e donne determinata da fattori scritti nel corpo, ma che gli uomini e le donne sono uguali da ogni punto di vista; c'è quella differenza morfologica, ma non conta niente. Invece la differenza maschile / femminile è una differenza esclusivamente culturale, cioè gli uomini sono uomini perché sono educati da uomini, le donne sono donne perché sono educate da donne.
Se non ci fossero queste costruzioni culturali non ci sarebbero differenze tra donne e uomini e il genere umano sarebbe fatto di persone uguali. In tal modo la sessualità viene dissociata dalla personalità, non viene naturalmente connessa con la costruzione di una persona.
A teoría do xénero é unha idea que sostén a non existencia dunha diferenza biolóxica entre homes e mulleres determinada por factores inherentes ao corpo, senón que os homes e as mulleres son iguais desde todos os puntos de vista; que existe esa diferenza morfolóxica, mais non conta. Así, a diferenza masculina / feminina é unha diferenza exclusivamente cultural, é dicir, os homes son homes porque son educados como homes, as mulleres son mulleres porque son educadas como mulleres.
De ser por estas construcións culturais non habería diferenzas entre mulleres e homes e o xénero humano estaría formado por persoas iguais. De tal modo disóciase a sexualidade da personalidade, non está conectada coa construción dunha persoa.
Girolamo Furio

Así, o cardeal Robert Sarah, arcebispo emérito de Conakry (Guinea), prefecto da Congregación para o Culto Divino e a Disciplina dos Sacramentos e presidente do Pontificio Consello Cor Unum, consideraba que existen actualmente «dúas forzas diabólicas: o ISIS ou Estado Islámico e a teoría do xénero».[44]

Notas[editar | editar a fonte]

  1. ↑ Karen Horney foi unha das primeiras en cuestionar a teoría da envexa do pene. Sostén que esta se trata de «unha real subordinación social das mulleres» que dá forma ao seu desenvolvemento: non á falta do órgano, senón do privilexio que vai con este.[18]
  1. ↑ Kaplan, Steven (2011). The Routledge Spanish Bilingual Dictionary of Psychology and Psychiatry. Taylor & Francis. 
  2. ↑ "Gender Studies" (en inglés). Whitman College. Arquivado dende o orixinal o 12 de decembro de 2012. Consultado o 24 de febreiro de 2013. 
  3. ↑ "About - Center for the Study of Gender and Sexuality (CSGS)" (en inglés). The University of Chicago. Consultado o 24 de febreiro de 2013. 
  4. ↑ Garrett, S. (1992). "Gender", p. vii.
  5. ↑ "“Si no entendemos las relaciones de género no entendemos nada”". 8300 Cooperativa de Trabajo para la Comunicación. 28 de setembro de 2011. Arquivado dende o orixinal o 23 de marzo de 2018. Consultado o 15 de maio de 2018. 
  6. ↑ WHO (2013). "What do we mean by "sex" and "gender"?". Gender, women and health (en inglés). Consultado o 22 de febreiro de 2013. 
  7. ↑ El género y el VIH/SIDA. Actualización técnica ONUSIDA Arquivado 20 de maio de 2019 en Wayback Machine. (páx. 2)(en castelán)
  8. ↑ Blanco Prieto, Pilar (2004). "La violencia contra las mujeres: prevención y detección, cómo promover desde los servicios sanitarios relaciones autónomas, solidarias y gozosas". Madrid: Ediciones Díaz de Santos: 269. ISBN 978-84-7978-628-1. (en castelán)
  9. ↑ "¿Qué es la perspectiva de género y los estudios de género?". www.mujeresenred.net. Consultado o 12 de marzo de 2017. (en castelán)
  10. ↑ 10,0 10,1 "Revisión de las propiedades psicométricas de las versiones larga y reducida de la Escala sobre Ideología de Género (PDF Download Available)". ResearchGate (en inglés). Consultado o 18 de marzo de 2017. 
  11. ↑ Cruz Martínez, Ángeles (26 de agosto de 2016). "Ideología de género, invención de la ultraderecha, denuncian expertos". La Jornada. Consultado o 27 de setembro de 2016. (en castelán)
  12. ↑ Mateos Silleros, Sara (Decembro de 2012). "La “ideología de género”. ¿Sólo una alusión despectiva?". Mujeres en Red. Consultado o 27 de setembro de 2016. (en castelán)
  13. ↑ Ruiz-Navarro, Catalina (31 de agosto de 2016). "La “ideología” de género y la paz". El Espectador. Arquivado dende o orixinal o 06 de outubro de 2016. Consultado o 27 de setembro de 2016. 
  14. ↑ Bracke, Sarah; Paternotte, David (30 de decembro de 2016). "Unpacking the Sin of Gender". Religion and Gender (en inglés) 6 (2). ISSN 1878-5417. doi:10.18352/rg.10167. Arquivado dende o orixinal o 20 de marzo de 2017. Consultado o 18 de marzo de 2017. 
  15. ↑ Méndez Illueca, Haydée (14 de xuño de 2016). "El género no es una ‘ideología'". La Estrella de Panamá. Arquivado dende o orixinal o 18 de xullo de 2016. Consultado o 27 de setembro de 2016. (en castelán)
  16. ↑ Icíar Gutiérrez (14 de febeiro de 2019). "Un relator de la ONU condena el uso del concepto de la "ideología de género" para atacar a las activistas feministas". Eldiario.es. Consultado o 15 de febreiro de 2019. 
  17. ↑ Ariza, Marina y de Oliveira, Orlandina (2000). "Contribuciones de la perspectiva de género a la sociología de la población en América Latina." (PDF). “Repensando la Sociología Latinoamericana”, XXII International Congress, Latin American Sociological Association (LASA). Consultado o 13 de marzo de 2017. (en castelán)
  18. ↑ Karen Horney (1922). "On the Genesis of the Castration Complex in Women" Psychoanalysis and Women. Ed. J.B. Miller. New York: Bruner/Mazel, 1973.
  19. ↑ Lacan, J. (1973). Encore. Paris: Seuil, 1975.
  20. ↑ Wright, E. (2003). "Lacan and Postfeminism (Postmodern Encounters)"
  21. ↑ Butler, J. (1999). "Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity".
  22. ↑ Ettinger, B. (Collected Essays from 1994–1999). "The Matrixial Borderspace", University of Minnesota Press, 2006
  23. ↑ Gallop, J. (1993). "The Daughter's Seduction: Feminism and Psychoanalysi", Cornell University Press
  24. ↑ Kristeva, J. "Powers of Horror: An Essay on Abjection" (PDF). 
  25. ↑ Blechner, M. J. (2009) (en inglés) Sex Changes: Transformations in Society and Psychoanalysis. Nueva York y Londresn: Taylor & Francis.
  26. ↑ Blechner, M. J. (1995) The shaping of psychoanalytic theory and practice by cultural and personal biases about sexuality. En T. Domenici y R. Lesser, (eds.) 'Disorienting Sexuality.' (en inglés) Nueva York: Routledge, pp. 265–288.
  27. ↑ Blechner, M. J. (1998) Maleness and masculinity.(en inglés) Contemporary Psychoanalysis. 34: 597–613.
  28. ↑ Herdt, G. (1981) (en inglés) Guardians of the Flute. Nueva York: McGraw-Hill.
  29. ↑ Liddington, Jill. University of Leeds Centre for Interdisciplinary Gender Studies: Working Paper 1 Feminist Scholarship: within/across/between/beyond the disciplines, ed. "History, Feminism and Gender Studies". 
  30. ↑ Bowles, Gloria; Klein, Renate Duelli, eds. (1983). Theories of women's studies (en inglés). Routledge. p. 277. ISBN 978-071-009-488-9. 
  31. ↑ The Victim's Revolution: The Rise of Identity Studies and the Closing of the Liberal Mind (en inglés). HarperCollins. ISBN 978-006-209-706-4. 
  32. ↑ Aboim, Sofia. Plural Masculinities: The Remaking of the Self in Private Life (en inglés). Ashgate Publishing. ISBN 978-0-7546-7467-2. 
  33. ↑ Meuser, Michael (2010). "Theorie: Geschlecht und Männlichkeit im soziologischen Diskurs". Geschlecht und Männlichkeit (en alemán) (3): 17 134. doi:10.1007/978-3-531-92046-7_2. 
  34. ↑ Farrell, Warren; Sterba, James (2007). Does Feminism Discriminate Against Men (en inglés). Nova York: Oxford University Press. 
  35. ↑ Ridley-Duff, R. J. "Gendering, Courtship and Pay Equity: Developing Attraction Theory to Understand Work-Life Balance and Entrepreneurial Behaviour" (PDF). 31st ISBE Conference, 5th–7th november, Belfast. 
  36. ↑ Ridley-Duff, R. J. Emotion, Seduction and Intimacy: Alternative Perspectives on Human Behaviour (en inglés). Seattle: Libertary Editions. ISBN 978-1-935961-00-0. 
  37. ↑ "«L'ideologia del genere»: l'irresistibile ascesa di un'invenzione retorica vaticana contro la denaturalizzazione dell'ordine sessuale". AboutGender (6). 
  38. ↑ "Genre : état des lieux. Entretien avec Laure Bereni" (PDF). La Vie des idées. 
  39. ↑ "History trouble". Vacarme (66, invierno). 
  40. ↑ "L’invention de la "théorie du genre": le mariage blanc du Vatican et de la science". Contemporary French Civilization (39(3)). ISSN 0147-9156. Arquivado dende o orixinal o 29 de marzo de 2019. Consultado o 15 de maio de 2018. 
  41. ↑ Laurent, Samuel; Parienté, Jonathan. "Cinq intox sur la " théorie du genre "" (en francés). Consultado o 6 de agosto de 2016. 
  42. ↑ Flick (4 de xaneiro de 2013). "Obispo de Córdoba: Herodes “sigue vivo” e intenta mentalizar a los niños de que hay otros tipos de familia distintos al tradicional". Dos Manzanas (en español). Consultado o 25 de marzo de 2016. 
  43. ↑ Furio, Girolamo. "L’ideologia del “gender”: se la conosci la eviti". Diaconi. Foglio notizie del diaconato dalla diocesi di Roma (en italiano). Arquivado dende o orixinal o 12 de abril de 2016. Consultado o 25 de marzo de 2016. 
  44. ↑ Hans. "El cardenal Sarah, prefecto vaticano, equipara la “ideología de género” al Estado Islámico y la sitúa como la mayor amenaza que ha conocido el mundo". Dos Manzanas (en español). Consultado o 7 de xullo de 2016. 

Véxase tamén[editar | editar a fonte]

Bibliografía[editar | editar a fonte]

Ligazóns externas[editar | editar a fonte]

Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Estudos_de_xénero&oldid=6605870»