Galicia: Diferenzas entre revisións
Sen resumo de edición |
Sen resumo de edición |
||
Liña 1: | Liña 1: | ||
{{fusióndesde}} [[Galiza]] |
|||
''Este artigo trata de '''Galiza''' no noroeste da Península Ibérica. Para outras páxinas con títulos homónimos, vexa: [[Galicia (homónimos)|Galiza (homónimos)]].'' |
|||
{{Outroshomónimos|Galicia (homónimos)}} |
|||
{{Galicia info}} |
|||
{{Galiza info}} |
|||
==Información xeral== |
==Información xeral== |
||
'''Galiza'''<ref>O termo [[Galiza]], segundo as novas normas da RAG (Real Academia Galega) do ano 2003, acéptase para referírmonos á Comunidade Autónoma de Galicia (mantendo este último como recomendado).</ref> |
'''Galicia''' ou '''Galiza'''<ref>O termo [[Galiza]], segundo as novas normas da RAG (Real Academia Galega) do ano 2003, acéptase para referírmonos á Comunidade Autónoma de Galicia (mantendo este último como recomendado).</ref> é unha nación<ref>Nación (lat. natione). s. f. Comunidade de individuos cunha lingua, territorio, vida económica e idiosincrasia colectivos, con vínculos culturais e historia común.</ref> establecida xurídica e administrativamente como [[Comunidade Autónoma]] con estatuto de "nacionalidade histórica" segundo a [[Constitución española]] e o seu [[Estatuto de Autonomía]] (ver [[Estatuto de Galicia]]) dentro do Reino de [[España]] e situada ao noroeste da [[Península Ibérica]]. Linda ao leste con [[Asturias]] e [[Castela e León]], ao oeste co [[Océano Atlántico]], ao norte co [[Mar Cantábrico]]) e ao sur coa República de [[Portugal]]. |
||
Ten como lingua oficial o [[galego]], similar e de orixe común co [[portugués]], que comparte o dito estatuto co [[castelán]], que é oficial en todo o estado. |
Ten como lingua oficial o [[galego]], similar e de orixe común co [[portugués]], que comparte o dito estatuto co [[castelán]], que é oficial en todo o estado. O termo [[Galiza]], segundo as novas normas da RAG (Real Academia Galega) do ano 2003, acéptase para referírmonos á Comunidade Autónoma de Galicia (mantendo este último como recomendado). |
||
A |
A Galicia pertencen o [[arquipélago]] das [[Illas Cíes]] (formado pola [[illa do Faro]], [[illa de Monteagudo]] e a [[illa de San Martiño]]), o [[arquipélago de Ons]] (formado pola [[illa de Ons]] e a [[illa de Onza]]), o [[arquipélago de Sálvora]] (formado polas [[illas de Sálvora]], [[illa de Vionta]] e [[Sagres]]), así como outras illas como [[Cortegada]], [[Arousa]], as [[illas Sisargas]], ou [[Malveiras]]; a meirande parte das cales pertencen ao Parque nacional das Illas Atlánticas. |
||
Galicia ten a súa orixe cultural na [[cultura megalítica da fachada atlántica europea]] e na [[cultura castrexa]]. Os primeiros poboadores de Galicia son os nativos [[oestrimnios]] e outros pobos de orixe [[indoeuropea]]. A fusión destes pobos no noroeste peninsular dará lugar á [[cultura dos castros]] entre o [[macizo galaico]] e o río [[Douro]], cultura na que deixaron a súa impronta tamén os [[Imperio Romano|romanos]]. |
|||
Posteriormente |
Posteriormente Galicia será invadida por varias vagas xermánicas. Nun primeiro momento os [[Suevo|Suevos]] farán de Galicia o primeiro Reino independente de [[Europa]], posteriormente este reino será anexionado polos [[Visigodo|Visigodos]]. |
||
Galicia recibirá tamén no transcorrer da súa historia a [[viquingos]], [[bretóns]] e [[musulmáns]]. Coa chegada dos musulmáns á Península Ibérica dúas cidades galegas serán atacadas: [[Santiago de Compostela]] e [[Lugo]]. O reparto do antigo reino visigodo, que se fai entre [[árabe]]s, sirios e [[bérber]]es, dalle a estos últimos a franxa noroeste. As condicións climáticas incomodan a este pobo, procedente do [[Magreb]], así que deciden non asentarse. |
|||
Galicia igual que outros territorios da [[Península Ibérica]] tamén chegaría a ter nalgunhas cidades unha comunidade [[xudeu|xudía]] importante, principalmente na zona de Rivadavia e Ourense. |
|||
Tamén cabe destacar na cultura galega a influencia cultural chegada dende [[América Latina]], dende as [[Illas Británicas]] e dende o centro de Europa grazas ao Camiño de Santiago. |
Tamén cabe destacar na cultura galega a influencia cultural chegada dende [[América Latina]], dende as [[Illas Británicas]] e dende o centro de Europa grazas ao Camiño de Santiago. |
||
Liña 23: | Liña 22: | ||
A cultura galega, entón, é froito da fusión de elementos culturais achegados por moi diversos pobos que se estableceron en Galicia ao longo da súa historia. |
A cultura galega, entón, é froito da fusión de elementos culturais achegados por moi diversos pobos que se estableceron en Galicia ao longo da súa historia. |
||
A consideración de |
A consideración de Galicia como [[nación]] e unha procura constante dun maior grao de autogoberno que son defendidas por un número significativo de cidadáns. |
||
As tendencias nacionalistas e mesmo non-nacionalistas en |
As tendencias nacionalistas e mesmo non-nacionalistas en Galicia son na súa meirande parte de tipo federalista, isto é, a formación dunha federación co resto dos actuais territorios españois. |
||
Tamén existen grupos independentistas. |
Tamén existen grupos independentistas. |
||
Ten uns 2,8 millóns de habitantes (2002) cunha distribución poboacional que aglomera a meirande parte da franxa entre [[Ferrol]] e [[Vigo]]. [[Santiago de Compostela]] é a capital cun estatuto especial, dentro da [[provincia da Coruña]]. |
Ten uns 2,8 millóns de habitantes (2002) cunha distribución poboacional que aglomera a meirande parte da franxa entre [[Ferrol]] e [[Vigo]]. [[Santiago de Compostela]] é a capital cun estatuto especial, dentro da [[provincia da Coruña]]. |
||
==Denominación== |
|||
Na Antigüidade os gregos a chamaban "Kallaikia" (καλλαικια) e aos seus habitantes "kallaikoi" (καλλαικoι), que era o nome con que os habitantes da [[cultura castrexa]] se coñecían a sí mesmos. O topónimo evoluíu a Gallaecia baixo administración romana. Na época medieval se constituíu como reino independente, co nome de "Reyno de Galicia" formando parte integrante posteriormente do Reino de León, malia manter o seu carácter de reino (Reyno de Galicia) ata a chegada do absolutismo no s. XIX, momento no cal se crearon as actuais provincias galegas e se creou como tal a coroa española, unificando as diversas coroas de "las españas", que o monarca posuía. No período transicional entre a Idade Antiga e a Idade Media, Galicia foi chamada ocasionalmente Suevia debido a que este territorio foi o centro no cal se estableceron as etnias invasoras dos xermanos suevos (ou suavos). |
|||
===Símbolos institucionais=== |
|||
*Ver [[Bandeira de Galicia]] |
|||
*Ver [[Escudo de Galicia]] |
|||
*Ver [[Himno galego]] |
|||
==Administración do Territorio== |
==Administración do Territorio== |
||
Liña 42: | Liña 50: | ||
* [[Lista de concellos de Ourense|Ourense]] |
* [[Lista de concellos de Ourense|Ourense]] |
||
* [[Lista de concellos de Pontevedra|Pontevedra]]. |
* [[Lista de concellos de Pontevedra|Pontevedra]]. |
||
* [[Concellos de Galicia|Todos os concellos de |
* [[Concellos de Galicia|Todos os concellos de Galicia]]. |
||
{| border=1 align=right cellpadding=4 cellspacing=0 width=300 style="margin: 0 0 1em 1em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |
{| border=1 align=right cellpadding=4 cellspacing=0 width=300 style="margin: 0 0 1em 1em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |
||
|+'''Divisións administrativas de |
|+'''Divisións administrativas de Galicia''' |
||
|- |
|- |
||
| Provincias |
| Provincias |
||
Liña 58: | Liña 65: | ||
|- |
|- |
||
| [[Parroquias de Galicia|Parroquias]] |
| [[Parroquias de Galicia|Parroquias]] |
||
| 3.778 |
| 3.778 |
||
|- |
|- |
||
|colspan="2"| |
|colspan="2"| |
||
Liña 64: | Liña 71: | ||
|- |
|- |
||
|colspan="2"| |
|colspan="2"| |
||
[[Image:Concellos menos poboados de Galiza.PNG|center|thumb|280px|Concellos menos poboados de |
[[Image:Concellos menos poboados de Galiza.PNG|center|thumb|280px|Concellos menos poboados de Galicia.]] |
||
|} |
|} |
||
===Comarcas=== |
===Comarcas=== |
||
*Ver [[Comarcas de Galicia |
*Ver [[Comarcas de Galicia]] |
||
===Partidos xudiciais |
===Partidos xudiciais=== |
||
*Ver [[Partidos xudiciais de Galicia |
*Ver [[Partidos xudiciais de Galicia]] |
||
== |
==Demografía== |
||
===Concellos máis poboados=== |
|||
(Censo do 2006) |
|||
*[[Vigo]] 293.255 |
|||
*[[A Coruña]] 243.320 |
|||
*[[Ourense]] 108.137 |
|||
*[[Santiago de Compostela]] 93.458 |
|||
*[[Lugo]] 93.450 |
|||
*[[Pontevedra]] 80.096 |
|||
*[[Ferrol]] 76.399 |
|||
*[[Vilagarcía de Arousa]] 36.519 |
|||
*[[Narón]] 35.664 |
|||
===Poboación segundo sexo e idade=== |
|||
:''(Datos do [[IGE]] para o ano [[2006]])'' |
|||
<TABLE BORDER=1 cellspacing=2 cellpadding=4> |
|||
<TR ><TD> </TD> |
|||
<TD colspan=1 rowspan=1 align=center><b>Total</b></TD><TD colspan=1 rowspan=1 align=center><b>Homes</b></TD><TD colspan=1 rowspan=1 align=center><b>Mulleres</b></TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''Total'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">2.767.524</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">1.333.797</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">1.433.727</TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''0-4'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">101.014</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">52.120</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">48.894</TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''5-9'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">99.198</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">51.271</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">47.927</TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''10-14'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">112.212</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">57.729</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">54.483</TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''15-19'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">132.872</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">67.953</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">64.919</TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''20-24'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">171.976</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">87.551</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">84.425</TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''25-29'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">219.911</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">110.586</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">109.325</TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''30-34'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">219.368</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">110.159</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">109.209</TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''35-39'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">211.651</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">105.372</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">106.279</TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''40-44'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">201.146</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">99.709</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">101.437</TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''45-49'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">195.558</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">97.001</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">98.557</TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''50-54'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">174.915</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">86.872</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">88.043</TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''55-59'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">173.410</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">85.083</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">88.327</TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''60-64'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">159.797</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">76.873</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">82.924</TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''65-69'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">140.425</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">64.900</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">75.525</TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''70-74'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">159.504</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">70.938</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">88.566</TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''75-79'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">126.788</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">52.973</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">73.815</TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''80-84'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">90.200</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">33.578</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">56.622</TD> |
|||
</TR> |
|||
<TR> |
|||
<TD >'''85 e máis'''</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">77.579</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">23.129</TD> |
|||
<TD ALIGN="right">54.450</TD> |
|||
</TR> |
|||
</TABLE> |
|||
*[[A Coruña]] |
|||
*[[Ferrol]] |
|||
*[[Narón]] |
|||
*[[Fene]] |
|||
*[[Santiago de Compostela]] |
|||
*[[Lugo]] |
|||
*[[Ourense]] |
|||
*[[Pontevedra]] |
|||
*[[Vigo]] |
|||
==Economía== |
==Economía== |
||
Galicia é unha terra de contrastes económicos. Mentres a costa oeste, sé dos maiores centros de poboación, e tamén das industrias manufactureiras e de derivados da pesca, é próspera e incrementa a súa poboación, a zona rural das provincias de Ourense e Lugo basa a maioría da súa economía na agricultura tradicional, asentada no [[minifundio]], ou pequenas explotacións agrícolas e/ou gandeiras. O crecemento do turismo, aproveitamento forestal sostible e agricultura orgánica e natural, así como explotacións gandeiras de certo tamaño están aumentando as posibilidades da economía galega. |
|||
Aséntanse en |
Aséntanse en Galicia poucas grandes industrias. Cabe contar entre elas coa planta de [[Alúmina]]-[[Aluminio]] que a multinacional Alcoa ten en [[San Cibrao]], a industria manufactureira de automóbiles da tamén multinacional Citroën en Vigo, a refinería de A Coruña ou os asteleiros de Ferrol e Vigo, con desigual sorte e en proceso de reconversión case contínua na súa maioría dende os anos 80. Nos anos 90 unha industria galega estase a desenvolver de xeito internacional, a manufactureira téxtil Zara, con sé en [[Arteixo]]. |
||
As industrias manufactureiras de produtos agrícolas están en pleno retroceso, caendo en mans foráneas as industrias de derivados lácteos e outras sufrindo unha |
As industrias manufactureiras de produtos agrícolas están en pleno retroceso, caendo en mans foráneas as industrias de derivados lácteos e outras sufrindo unha reestruturación, como lle pasou á antiga industria estatal 'FRIGSA' ('Frigoríficos Industriales de Galicia') que acabou sendo desmantelada e tratando de ocupar o seu lugar unha serie de empresas moito máis pequenas. |
||
A pesca, na que tradicionalmente |
A pesca, na que tradicionalmente Galicia é unha potencia, ven mermando o número de capturas dende hai anos tanto polo esgotamento das pesquerías tradicionais como polas condicións políticas de acceso ás mesmas. Estánse comezando a desenvolver os cultivos mariños, algúns deles seguindo a liña tradicional das mexiloneiras (que aínda hoxe representan a maioría do valor de especies cultivadas) ou as cetáreas. |
||
A agricultura e gandeiría pasaron nunha xeración de ser practicamente de subsistencia a ser de comercialización, e seguen a sufrir cambios debido |
A agricultura e gandeiría pasaron nunha xeración de ser practicamente de subsistencia a ser de comercialización, e seguen a sufrir cambios debido ó impacto da incorporación na [[UE]] e as condicións de entrada. O número de explotacións agrarias está caendo rapidamente, así como se está a concentrar a cuota leiteira, por citar dous indicadores. |
||
O turismo, de desenvolvemento máis tardío que noutras zonas da península, representa hoxe en día unha importante fonte de ingresos, |
O turismo, de desenvolvemento máis tardío que noutras zonas da península, representa hoxe en día unha importante fonte de ingresos, se ben se concentran na costa (en particular nas rías baixas) e Santiago. |
||
A balanza exterior galega ten signo positivo, obtendo |
A balanza exterior galega ten signo positivo, obtendo preto de 600 millóns de euros de superávit no ano [[2002]]. Os principais socios comerciais de Galicia atópanse na [[Unión Europea]]. |
||
Case a metade dos empregos en |
Case a metade dos empregos en Galicia están adicados ó sector servizo (582.000 persoas dun total de 1.072.000 traballadores, (2002)), seguido pola industria (máis de douscentos mil), e agricultura e construción con aproximadamente a mesma cantidade de traballadores. Curiosamente, é no sector agrario onde é menor a taxa de paro: 2,9%, estando no sector terciario no 9%. |
||
'''Ver tamén:''' |
'''Ver tamén:''' |
||
*[[Agricultura de Galicia |
*[[Agricultura de Galicia]] |
||
*[[Denominacións de orixe de Galicia |
*[[Denominacións de orixe de Galicia]] |
||
==Xeografía== |
==Xeografía== |
||
===Límites=== |
===Límites=== |
||
[[Image:Tamaño de Galicia.jpg|right|300px|Dimensións de Galicia]] |
|||
O territorio da Comunidade Autónoma de Galiza está comprendido entre 43º47'N (Estaca de Bares) e 41º49'N (Fronteira con Portugal no parque do Xerés) en latitude. En lonxitude, entre 6º42'O (límite coa provincia de Zamora) e 9º18'O (Acadado practicamente en dous lugares: cabo da Nave en Fisterra e cabo Touriñán). |
|||
O territorio de Galicia está comprendido entre 43º47'N (Estaca de Bares) e 41º49'N (Fronteira con Portugal no parque do Xerés) en latitude. En lonxitude, entre 6º42'O (límite entre Ourense e Zamora) e 9º18'O (Acadado prácticamente en dous lugares: cabo da Nave en Fisterra e cabo Touriñán). |
|||
[[Image:Portos de Galicia.jpg|left|thumb|120px|[[Porto]]s]] |
|||
===A Costa=== |
===A Costa=== |
||
A costa galega ten multitude |
A costa galega ten multitude entrantes e saíntes e illas pequenas, e en xeral é escarpada ou con descensos pouco suaves. Alternan lugares con características diferentes, como [[Corrubedo]] nas Rías Baixas ou a [[Rasa Cantábrica]] na [[Mariña de Lugo]], a primeira un lugar de características dunares nunha costa de perfil baixo, e a segunda unha zona de deposición xeolóxica elevada sobre o seu nivel orixinal. Os dous puntos citados son exemplos de lugares que reciben moitas visitas debido ás súas características físicas e fermosura: alí se atopan respectivamente o [[Parque Dunar de Corrubedo]] e a [[Praia das Catedrais]]. |
||
A maioría da poboación vive |
A maioría da poboación vive na zona das rías atlánticas, nos maiores núcleos urbáns e as súas zonas de influencia. As rías teñen importancia pesqueira, contribuíndo a que a costa galega sexa unha das zonas pesqueiras máis importantes do mundo. Asemade atraen multitude de turistas polas magníficas vistas e praias (a maioría de area branca e suave) e mar tranquilo. |
||
====As |
====As rías==== |
||
Xeograficamente, |
Xeograficamente, un dos puntos característicos de Galicia é a presenza das [[ría]]s, indentacións na costa nas que o mar anega vales fluviais por descenso do nivel terrestre (ascenso relativo do nivel mariño). As rías están tradicionalmente divididas en [[Rías Altas]] e [[Rías Baixas]], segundo a súa posición respecto a [[Fisterra]] como punto máis occidental de Galiza. |
||
As Rías Altas son |
As Rías Altas son a de [[Ría de Ribadeo|Ribadeo]], [[Ría de Foz|Foz]], [[Ría de Viveiro|Viveiro]], [[Ría do Vicedo|O Vicedo]], no [[Mar Cantábrico]] (é dicir, ó leste de [[Estaca de Bares]] como punto máis ó norte de Galiza), e [[Ría de Ortigueira|Ortigueira]], [[Ría de Cedeira|Cedeira]], [[Ría de Ferrol|Ferrol]], [[Ría de Betanzos|Betanzos]] [[Ría da Coruña|A Coruña]], [[Ría de Corme e Laxe|Corme e Laxe]] e [[Ría de Camariñas|Camariñas]]. |
||
As Rías Baixas, todas na fachada atlántica, son de maior tamaño. Enumeradas (de norte a sur) son [[Ría de Muros e Noia|Muros e Noia]], [[Ría de Arousa|Arousa]], [[Ría de Pontevedra|Pontevedra]] e [[Ría de Vigo|Vigo]]. |
As Rías Baixas, todas na fachada atlántica, son de maior tamaño. Enumeradas (de norte a sur) son [[Ría de Muros e Noia|Muros e Noia]], [[Ría de Arousa|Arousa]], [[Ría de Pontevedra|Pontevedra]] e [[Ría de Vigo|Vigo]]. |
||
Liña 124: | Liña 258: | ||
====Cabos==== |
====Cabos==== |
||
Os máis coñecidos son: |
Os máis coñecidos son: |
||
* [[Estaca de Bares]], que marca o punto máis |
* [[Estaca de Bares]], que marca o punto máis ó norte de Galicia e a separación entre [[Océano Atlántico]] e [[Mar Cantábrico]], entre as rías de O Vicedo e Ortigueira. |
||
* [[Cabo Ortegal]], entre a ría de Ortigueira e os cantís de Teixido. |
* [[Cabo Ortegal]], entre a ría de Ortigueira e os cantís de Teixido. |
||
* [[Cabo Prior]], |
* [[Cabo Prior]], ó norte de Ferrol. |
||
* [[Punta Santo Adrao]], |
* [[Punta Santo Adrao]], preto a [[Malpica]]. |
||
* [[Cabo Vilán]], que limita a ría de Camariñas. |
* [[Cabo Vilán]], que limita a ría de Camariñas. |
||
* [[Cabo Touriñán]], |
* [[Cabo Touriñán]], ó sur da ría de Camariñas. |
||
* [[Cabo Fisterra]], tendo nunha das súas beiras o punto máis occidental de |
* [[Cabo Fisterra]], tendo nunha das súas beiras o punto máis occidental de Galicia. |
||
* [[Cabo Silleiro]], que pecha polo sur a ría de Vigo. |
* [[Cabo Silleiro]], que pecha polo sur a ría de Vigo. |
||
====Illas==== |
====Illas==== |
||
[[Image:A Toxa 040516 55.jpg|thumb|Illa [[A Toxa|da Toxa]]]] |
|||
*[[Illa de Arousa]] |
*[[Illa de Arousa]] |
||
*[[Illas Cíes]] |
*[[Illas Cíes]] |
||
Liña 145: | Liña 280: | ||
*[[Illa de San Martiño]] |
*[[Illa de San Martiño]] |
||
*[[Illa Ansarón]] |
*[[Illa Ansarón]] |
||
*[[Os |
*[[Os Farallons]] |
||
*[[Illa Pancha]] |
*[[Illa Pancha]] |
||
Non se listan multitude de illas máis pequenas e illotes. |
Non se listan multitude de illas máis pequenas e illotes. |
||
Liña 151: | Liña 286: | ||
===O interior=== |
===O interior=== |
||
demograficamente, o interior galego está pouco densamente poboado, sufrindo emigración ás cidades costeiras (antes a Madrid, Barcelona e Europa, e antes aínda a América, onde os peninsulares aínda hoxe son chamados 'gallegos'), de xeito que se mantén a estructura poboacional en pequenos núcleos, pequenas vilas e a poboación diseminada en [[aldea|aldeas]], o que se reproduce na costa pero con características diferentes debido á moito maior densidade poboacional. |
|||
O aspecto orográfico que presenta |
O aspecto orográfico que presenta Galicia no seu interior é de montañas baixas e romas, con multitude de ríos, estruturados como tributarios do [[Río Miño]] no interior, e nas cuncas atlántica e cantábrica, ríos máis curtos (en particular os que van ó [[Mar Cantábrico]]). As pendentes suaves ás veces ceden o paso a ladeiras escabrosas, como ocorre nos [[Canóns do Sil]]. Noutras zonas aparecen amplios vales, se ben son minoritarios. |
||
Galicia é percorrida de norte a sureste por dúas fallas tectónicas, partindo as características do chan galego por ditos lugares. Así, atopámonos na zona de [[Porriño]] con canteiras de [[granito]], material moi abondante en boa parte de Galiza, pero ausente no extremo nordeste. |
|||
====Ríos==== |
====Ríos==== |
||
Galicia califícase moitas veces como a terra dos ríos pola cantidade de cursos fluviais que mantén. En xeral, e debido á súa pequenez, salvo o [[Río Miño|Miño]] na súa desembocadura ou nos moitos encoros, non son navegables (excepción feita para pequenas barcas no tramo final sen pendente dalgúns, que propicia a celebración de festas semi-acuáticas como as chamadas "[[zalea|zaleas]]"). |
|||
Son ríos moi curtos na |
Son ríos moi curtos na vertiente cantábrica e algo máis longos na atlántica, coas excepcións novamente de Miño e [[Río Sil|Sil]] que teñen unha lonxitude de varios centos de km. |
||
Existen moitos encoros para |
Existen moitos encoros para produción de enerxía eléctrica, debido ó caudal, pendente e angostura, o que produce tamén o fenómeno dos 'canóns', como os célebres [[canóns do Sil]] (moitos deles aproveitados para encoros). |
||
Ver o [[Ríos de Galicia|listado de ríos de Galiza]] |
Ver o [[Ríos de Galicia|listado de ríos de Galiza]] |
||
====Montes==== |
====Montes==== |
||
As montañas máis |
As montañas máis altas son Pena Trevinca, con altura superior ós 2000 m (no límite administrativo da Comunidade Autónoma) e Cabeza de Manzaneda, ambas en Ourense. |
||
Porén, coas características antes citadas, existen diversas serras ou cadeas montañosas, entre elas: |
Porén, coas características antes citadas, existen diversas serras ou cadeas montañosas, entre elas: |
||
* [[O Xistral]] entre [[A Mariña]] e a [[Terra Chá]], |
* [[O Xistral]] entre [[A Mariña de Lugo]] e a [[Terra Chá]], con Cadramón (1019 m) e Monseiván (929 m) como puntos máis altos, |
||
* [[Os Ancares]], |
* [[Os Ancares]], facendo fronteira con [[León]] e [[Asturias]], co pico de Pena Rubia (1821 m) como altura raíña, |
||
* [[O Courel]], |
* [[O Courel]], ó norte do [[río Sil]], tamén en fronteira con León, co monte Faro (1606 m), |
||
* [[Serra do Eixo]], con [[Pena Trevinca]] (2124 m), fronteira |
* [[Serra do Eixo]], con [[Pena Trevinca]] (2124 m), fronteira entre Ourense e [[Zamora]], |
||
* [[Macizo |
* [[Macizo de Manzaneda]], con Cabeza de Manzaneda (1778 m), no corazón da provincia de Ourense, |
||
* [[Serra do Faro]], co monte Cantelle (1222 m) |
* [[Serra do Faro]], co monte Cantelle (1222 m) fronteira entre Lugo e Pontevedra, |
||
* [[Cova da Serpe]], co pico do mesmo nome (841 m), |
* [[Cova da Serpe]], co pico do mesmo nome (841 m) entre Lugo e A Coruña, |
||
* [[Montemaior]], co pico de Meda (565 m) , |
* [[Montemaior]], co pico de Meda (565 m) na provincia da Coruña, |
||
* [[Montes do Testeiro]], co Faro de Avión (1151 m), |
* [[Montes do Testeiro]], entre Pontevedra e Ourense, co Faro de Avión (1151 m), |
||
* [[Serra da Peneda]], Serra do [[Xerés]] e [[Serra do Larouco]] facendo fronteira entre |
* [[Serra da Peneda]], Serra do [[Xerés]] e [[Serra do Larouco]] facendo fronteira entre Ourense e [[Portugal]] con montes como o Aguioncha (1240 m) |
||
==Natureza== |
==Natureza== |
||
===Flora=== |
===Flora=== |
||
Galicia ten unha grande porcentaxe de [[bosque]], onde se desenvolven importantes especies forestais en estado natural, se ben nas últimas décadas as características boscosas están cambiando debido á importación do [[eucalipto]], quedando un número de [[fraga]]s reducido, en particular no centro-norte da provincia de Lugo. |
Galicia ten unha grande porcentaxe de [[bosque]], onde se desenvolven importantes especies forestais en estado natural, se ben nas últimas décadas as características boscosas están cambiando debido á importación do [[eucalipto]], quedando un número de [[fraga]]s reducido, en particular no centro-norte da provincia de Lugo. |
||
Dentro do aproveitamento da terra fóronse introducindo |
Dentro do aproveitamento da terra fóronse introducindo diversos cultivos, pero respecto á cantidade de terra dedicada compiten cos pastos debido á presión do aproveitamento económico do [[gando]]. |
||
Galicia é unha forte potencia de riqueza forestal para o Estado Español. A pesares dos [[incendio]]s forestais que queiman moitas hectáreas tódolos anos, a madeira producida en Galicia é unha importante fonte de ingresos, así como a pasta de celulosa procedente de madeiras brandas. A |
Galicia é unha forte potencia de riqueza forestal para o Estado Español. A pesares dos [[incendio]]s forestais que queiman moitas hectáreas tódolos anos, a madeira producida en Galicia é unha importante fonte de ingresos, así como a pasta de celulosa procedente de madeiras brandas. A rexión é unha zona de transición entre tres climas e os seus biotopos: |
||
* atlántico, con bosques de [[carballo]]s, [[bidueira|bidueiro]]s, [[amieiro]]s, etc.; |
* atlántico, con bosques de [[carballo]]s, [[bidueira|bidueiro]]s, [[amieiro]]s, etc.; |
||
* mediterráneo, principalmente nos vales interiores dos grandes ríos, con elementos significativos coma [[esteva]]s, [[sobreira]]s, [[erbedo]]s, etc.; |
* mediterráneo, principalmente nos vales interiores dos grandes ríos, con elementos significativos coma [[esteva]]s, [[sobreira]]s, [[erbedo]]s, etc.; |
||
Liña 195: | Liña 331: | ||
* chegada do [[castiñeiro]] (''Castanea sativa'') cos romanos, rapidamente aclimatado e agora xa considerado coma autóctona; |
* chegada do [[castiñeiro]] (''Castanea sativa'') cos romanos, rapidamente aclimatado e agora xa considerado coma autóctona; |
||
* chegada das [[repoboación]]s de [[piñeiro]] rodeno (''Pinus pinaster''), co tempo chamado mesmo piñeiro do país ou piñeiro galego, dende a descobremento de [[América]], sobre todo para a construción de barcos; |
* chegada das [[repoboación]]s de [[piñeiro]] rodeno (''Pinus pinaster''), co tempo chamado mesmo piñeiro do país ou piñeiro galego, dende a descobremento de [[América]], sobre todo para a construción de barcos; |
||
* chegada das repoboacións de [[eucalipto]] (especialmente ''Eucalyptus globulus''), dende |
* chegada das repoboacións de [[eucalipto]] (especialmente ''Eucalyptus globulus''), dende finais do século XIX. |
||
===Fauna=== |
===Fauna=== |
||
Os animais que se ven |
Os animais que se ven tópicamente como máis característicos de Galicia son domésticos, e corresponden as explotacións gandeiras. Nembargantes, os bosques e montes galegos albergan unha variedade de pequenos mamíferos (lebres, coellos) e outros non tan pequenos (como [[xabaril|xabarís]] ou [[corzo|corzos]]) que son aproveitados nas tempadas de caza. |
||
Dentro das aves, cabe citar |
Dentro das aves, cabe citar ós varios sitios de paso ou invernada, zonas ZEPA, etc, como a da [[Ría de Ribadeo]] |
||
==Climatoloxía== |
==Climatoloxía== |
||
Galicia ten un clima suave de tipo oceánico, caracterizado por precipitacións abundantes e permanentes. |
|||
En xeral, Galiza ten un clima suave de influencia oceánica, moi chuvioso. Nembargantes, a irregular orografía ten como consecuencia a existencia de múltiples microclimas, con fortes variacións en áreas con pouco máis de 200 km2. |
En xeral, Galiza ten un clima suave de influencia oceánica, moi chuvioso. Nembargantes, a irregular orografía ten como consecuencia a existencia de múltiples microclimas, con fortes variacións en áreas con pouco máis de 200 km2. |
||
Liña 220: | Liña 358: | ||
*'''Ribeira Sacra''', cun clima continental moi cálido propiciado polo Val do río Miño e os diversos montes que rodean a cidade de Ourense. No verán acostuman a ser bastantes os días nos que se rexistra a temperatura diaria máis elevada de España. |
*'''Ribeira Sacra''', cun clima continental moi cálido propiciado polo Val do río Miño e os diversos montes que rodean a cidade de Ourense. No verán acostuman a ser bastantes os días nos que se rexistra a temperatura diaria máis elevada de España. |
||
Resumo dos datos do Observatorio Ramón María Aller de Santiago respecto ó ano 2002 como exemplo ilustrativo desta normalidade: |
|||
* |
* Choiva: 189 días de choiva (distribución normal de 50% de días chuviosos) con 2415,9 l/m2, distribuída na súa maioría nos tres derradeiros meses do ano. |
||
* Temperatura: |
* Temperatura: mínima rexistrada de +0,6ºC e máxima de 32,8ºC. |
||
* Insolación: 1.663 horas e 40 minutos, a cantidade máis baixa con |
* Insolación: 1.663 horas e 40 minutos, a cantidade máis baixa con diferenza dos últimos anos (media anual, 2000 horas). |
||
* Outros: 28 días de tormenta. |
* Outros: 28 días de tormenta. |
||
O clima varía entre as costas, con oscilacións máis suaves, e o interior, no que se acadan |
O clima varía entre as costas, con oscilacións máis suaves, e o interior, no que se acadan en inverno as temperaturas máis frías (Manzaneda) e en verán as máis cálidas (Ourense). |
||
==Historia== |
==Historia== |
||
Artigo principal [[Historia de Galiza]]<br> |
Artigo principal [[Historia de Galiza]]<br> |
||
As etapas culturais máis importantes datadas |
As etapas culturais máis importantes datadas en Galicia son: |
||
===Cultura [[megalítico|megalítica]]=== |
===Cultura [[megalítico|megalítica]]=== |
||
:''Artigo principal: [[Megalitismo en Galicia]]'' |
:''Artigo principal: [[Megalitismo en Galicia]]'' |
||
A primeira claramente identificada, caracterízase pola súa capacidade construtora e arquitectónica, xunto co seu sentido relixioso, fundamentado no culto |
A primeira claramente identificada, caracterízase pola súa capacidade construtora e arquitectónica, xunto co seu sentido relixioso, fundamentado no culto ós mortos como mediadores entre o home e os deuses. Este sentido relixioso abrangue a súa importancia ata a actualidade. |
||
Estaban constituídos en clans. Desa época dan testemuña milleiros de [[mámoa|mámoas]] e [[medorra|medorras]] espalladas. |
Estaban constituídos en clans. Desa época dan testemuña milleiros de [[mámoa|mámoas]] e [[medorra|medorras]] espalladas por todo o territorio. |
||
===[[Idade de Bronce]]=== |
===[[Idade de Bronce]]=== |
||
É nestes tempos cando se |
É nestes tempos cando se acada o desenvolvemento metalúrxico, impulsado pola riqueza mineira. Parece que debido ós cambios climáticos, pobos da meseta se trasladaron á zona, incrementando a poboación e os conflitos entre pobos. |
||
É a época de produción de diversos utensilios e xoias de ouro ou de bronce, que mesmo foron levadas máis aló dos Pirineos. |
É a época de produción de diversos utensilios e xoias de ouro ou de bronce, que mesmo foron levadas máis aló dos Pirineos. |
||
Liña 248: | Liña 386: | ||
===Etapa [[castro|castrexa]]=== |
===Etapa [[castro|castrexa]]=== |
||
:''Artigo principal: [[Cultura Castrexa]]'' |
:''Artigo principal: [[Cultura Castrexa]]'' |
||
Floreceu na segunda metade da [[Idade de Ferro]], resultado da fusión da cultura da [[Idade de Bronce]] e outras contribucións posteriores, coexistindo en parte coa época romana. Os [[celta]]s trouxeron novas variedades de gando, o [[cabalo]] domesticado e probablemente o [[centeo]]. |
|||
O primeiro pobo celta que invade Galicia é o dos Saefes, no [[século XI a.C.]] Someterá ó Oestrymnio, pero este influirá no primeiro sobre todo no eido da relixión, da organización política e das relacións marítimas con [[Bretaña]] e [[Inglaterra]]. O seu carácter eminentemente guerreiro fixo que [[Estrabón]] dixera deles que eran os máis difíciles de vencer de toda [[Lusitania]]. |
|||
Floreceu na segunda metade da [[Idade de Ferro]], resultado da fusión da cultura da Idade de Bronce e outras achegas posteriores, coexistindo en parte coa época romana. Os celtas trouxeron novas variedades de gado, o cabalo domesticado e probablemente o centeo. |
|||
Os [[castro]]s son recintos fortificados de forma circular, provistos dun ou varios muros concéntricos, precedidos xeralmente do seu correspondente foxo e situados, os máis deles, no cume de outeiros e montañas. Entre os castros de tipo costeiro destacan o de Fazouro, Santa Trega, Baroña e O Neixón. No interior poden mencionarse os de Castromao e Viladonga. Común a todos eles é o feito de que o home se adapta ó terreo e non ó contrario. |
|||
O primeiro pobo celta que invade Galiza é o dos Saefes, no XI a.C., quen someterá o Oestrymnio; pero este influirá no primeiro sobre todo nos eidos da relixión, da organización política e das relacións marítimas con Bretaña e Inglaterra. O seu carácter eminentemente guerreiro fixo que Estrabón dixera deles que eran os máis difíciles de vencer de toda a Lusitania. Cómpre dicir que a provincia romana da Gallaecia propia dos galaicos aínda non estaba constituída políticamente e administrativamente. |
|||
En canto ós templos, a única construción atopada é a de Elviña. O de Meirás conserva unha [[necrópole]]. Noutros castros existían pequenas construcións en forma de caixa onde se gardaban as cinzas ([[cultura sorotáptica]], dos campos de enterramento de furnas ou ''Urnenfelder'' como se coñecen pola súa denominación en [[alemán]]). Existe tamén outras parcialmente soterradas, cun depósito para a auga, nas que os vestixios de lume indican que debían servir para incinera-los cadáveres. |
|||
Os castros son recintos fortificados de forma circular, provistos dun ou varios muros concéntricos, precedidos xeralmente do seu correspondente foxo e situados, os máis deles, no cume de outeiros e montañas. Entre os castros de tipo costeiro destacan os de Fazouro, Baroña e O Neixón. No interior poden mencionarse os de Castromao, Viladonga ou Santa Tegra. Común a todos eles é o feito de que o home se adapta ao terreo e non ao contrario. |
|||
Dende finais do [[Megalítico]] aparecen insculturas sobre as rochas graníticas a ceo aberto das que se descoñece aínda a verdadeira orixe e significado. |
|||
Canto aos templos, a única construción atopada é a de Elviña. O de Meirás conserva unha necrópole. Noutros castros existían pequenas construccións en forma de caixa onde se gardaban as cinzas. Existe tamén outras parcialmente soterradas, cun depósito para a auga, nas que os vestixios de lume indican que debían servir para incinerar os cadáveres. |
|||
Dende finais do Megalítico aparecen inscricións sobre as rochas graníticas a ceo aberto das que se descoñece aínda o verdadeiro orixe e significado (son moi coñecidas as de Campo Lameiro). |
|||
===A [[Imperio Romano|romanización]]=== |
===A [[Imperio Romano|romanización]]=== |
||
:''Artigo principal: [[Gallaecia]]'' |
:''Artigo principal: [[Gallaecia]]'' |
||
Os romanos someteron a |
Os romanos someteron a Galicia para aproveita-los seus recursos mineiros. Co tempo convertiríana en provincia do imperio e recoñecerían a súa personalidade chamándoa Gallaecia. Con eles, os castros perderon o seu vello valor defensivo. Trouxeron novas técnicas, novas vías de comunicación, novas formas de organiza-la propiedade e unha lingua nova, pero foron tolerantes coa cultura existente. |
||
O [[cristianismo]] chegaría a |
O [[cristianismo]] chegaría a Galicia cos romanos. Lograría o que non acadou o [[latín]] e impúxose ó [[arrianismo]] dos [[suevo]]s e ó [[paganismo]] prerromano. Os suevos, que mantiveron Galicia como reino independente cento setenta anos, foron progresivamente mediatizados polos [[visigodo]]s. Foi na súa época na que se impuxeron definitivamente a lingua latina e o cristianismo, evolucionando o primeiro cara o galego e mesturándose a segunda cos costumes paganos. |
||
O [[Islam]] chegaría ó sur de |
O [[Islam]] chegaría ó sur de Galicia e só o norte se mantería como bastión da [[Reconquista]] ata que, logo de recupera-lo sur, este se independizara co nome de Portugal. |
||
As actividades económicas dos castrexos baséanse na agricultura e gandería-pastoril. |
As actividades económicas dos castrexos baséanse na agricultura e gandería-pastoril. |
||
Liña 272: | Liña 409: | ||
:''Artigo principal: [[Idade Media en Galicia]] |
:''Artigo principal: [[Idade Media en Galicia]] |
||
A aparición do Sepulcro do Apóstolo 'Sant Iago' en plena guerra da |
A aparición do Sepulcro do Apóstolo 'Sant Iago' en plena guerra da reconquista conferiulle a Galiza unha importancia clave dento do fortalecemento dos reinos cristiáns, erixíndose Santiago como centro relixioso e destino de pelegríns que fortaleceron as ligazóns con Europa. O 'Camiño de Santiago convertiuse nun eixe cultural polo que se espallaron, entre outros, a arte románica ou a lírica dos trobadores, facendo dela tamén un contrapeso cultural fronte ó centralismo. |
||
===[[Idade Moderna]]=== |
===[[Idade Moderna]]=== |
||
:''Artigo principal: [[Galicia |
:''Artigo principal: [[Galicia na Idade Moderna]]'' |
||
A partir da escriturización normativa en castelán comezada por [[Afonso X]], o galego como lingua comezou unha decadencia acelerada dentro do proceso de uniformización de España, pasando polos chamados "[[Séculos Escuros]]", nos que a supervivencia lingüística foi só oral. No [[século XVIII]] comezouse a tomar conciencia da situación de división lingüístico-social entre o pobo galegofalante e os poderosos, castelánfalantes. |
A partir da escriturización normativa en castelán comezada por [[Afonso X]], o galego como lingua comezou unha decadencia acelerada dentro do proceso de uniformización de España, pasando polos chamados "[[Séculos Escuros]]", nos que a supervivencia lingüística foi só oral. No [[século XVIII]] comezouse a tomar conciencia da situación de división lingüístico-social entre o pobo galegofalante e os poderosos, castelánfalantes. |
||
Liña 282: | Liña 419: | ||
:''Artigo principal: [[Galicia na Idade Contemporánea]]'' |
:''Artigo principal: [[Galicia na Idade Contemporánea]]'' |
||
En [[1833]] |
En [[1833]] Galicia perde a súa representatividade como unidade administrativa e desaparece a Xunta do "Reino de Galicia". É aqui que nacen as actuais catro [[provincia]]s galegas que estruturan o territorio baixo administración do goberno central. Atopamos neste século o primeiro xurdimento dun movemento político que vai defender Galicia por causa desta perda de poder. |
||
O pronunciamento de [[Solís]] vai levantar en armas a unha parte do exército para defende-la Unidade de |
O pronunciamento de [[Solís]] vai levantar en armas a unha parte do exército para defende-la Unidade de Galicia contra a perda da desa administración anterior. Finalmente foron masacrados na batalla de Compostela e en [[23 de Abril]] de [[1846]] fusilados os sobreviventes, coñecidos a partir de aí coma os Mártires pola Liberdade ou [[Mártires de Carral]]. |
||
O [[Rexurdimento]] supón unha tentativa culturalista de defensa da galeguidade posterior a esa tentativa política o afianzamento da conciencia de diferenciación cultural parella a un ideal político de autopertenza. Isto supón a recuperación da lingua galega como vehículo de expresión culto. Desta época son [[Rosalía de Castro]], [[Murguía]], [[Leiras Pulpeiro]] ou [[Eduardo Pondal]], entre outros. |
O [[Rexurdimento]] supón unha tentativa culturalista de defensa da galeguidade posterior a esa tentativa política o afianzamento da conciencia de diferenciación cultural parella a un ideal político de autopertenza. Isto supón a recuperación da lingua galega como vehículo de expresión culto. Desta época son [[Rosalía de Castro]], [[Murguía]], [[Leiras Pulpeiro]] ou [[Eduardo Pondal]], entre outros. |
||
Liña 290: | Liña 427: | ||
===[[Século XX]]=== |
===[[Século XX]]=== |
||
Logo do provincialismo, federalismo e rexionalismo do século anterior, xorde a etapa da Solidaridad Gallega, de [[1907]] á [[Primeira Guerra Mundial]], co obxectivo de conseguir unha fronte electoral unida para eliminar o caciquismo e acadar unha representación galega (o que se saldou cun fracaso). |
|||
Unha primeira etapa, ata [[Primo de Rivera]], é a marcada polas |
Unha primeira etapa, ata [[Primo de Rivera]], é a marcada polas Irmandades da Fala, cunha preocupación fundamental pola defensa da lingua. Ó extendérense, vai callando de novo a idea política do galeguismo. Así, Vicente Risco e Otero Pedrayo traballaron no aspecto cultural e tiveron contraparte no aspecto político en Porteira e Lois Peña Novo. O relevo constitúeo a chamada 'xeración Nós', en torno a revista do mesmo nome, acompañada de [[1920]] á [[Segunda República]] por unha preocupación pola creación dun galeguismo controlado e instrumental dende o moder político central. |
||
Na Segunda República hai dúas tendencias fundamentais: a correspondente á |
Na Segunda República hai dúas tendencias fundamentais: a correspondente á Organización Republicana Gallega Autónoma e a contraparte no Partido Galleguista. O PG xorde da unión de varias tendencias representadas nas figuras de Vicente Risco, R. Otero Pedrayo, Ramón Cabanillas, Suárez Picallo, Castelao...En [[1936]] o PG, para logra o estatuto para Galiza, aliouse coa Frente Popular e a resultas desa alianza sufríu unha escisión. Nembargantes, logrouse o Estatuto e Castelao presentouse a Cortes pouco antes da Guerra Civil española. |
||
====Franquismo==== |
====Franquismo==== |
||
Durante o franquismo, cualificado por [[Celso Emilio Ferreiro]] de "longa noite de pedra", sucedéronse diferentes etapas represivas coas ideas galeguistas, a partir da loita armada de moitos galeguistas en contra de [[Franco]]. |
Durante o franquismo, cualificado por [[Celso Emilio Ferreiro]] de "longa noite de pedra", sucedéronse diferentes etapas represivas para coas ideas galeguistas, a partir da loita armada de moitos galeguistas en contra de [[Franco]]. |
||
Na posguerra créase en [[Bos Aires]] o [[Consello de Galicia]], comandado por [[Castelao]] e [[Suárez Picallo]]. No ano [[1944]] sae do prelo 'Sempre en Galiza', guía ideolóxica do galeguismo. Pouco a pouco |
Na posguerra créase en [[Bos Aires]] o [[Consello de Galicia]], comandado por [[Castelao]] e [[Suárez Picallo]]. No ano [[1944]] sae do prelo 'Sempre en Galiza', guía ideolóxica do galeguismo. Pouco a pouco váise optado polo mantemento dunha acción cultural, como manifesta a criación da [[editorial Galaxia]]. |
||
No ano [[1964]] fúndanse a [[Unión do Povo Galego|Unión do Pobo Galego]] (UPG, partido nacionalista de esquerda revolucionaria segundo o definiu [[Méndez Ferrín]]) e o [[Partido Socialista Galego]] (PSG, con [[Xosé Manuel Beiras Torrado|X.M.Beiras]] e [[García Bodaño]]). |
No ano [[1964]] fúndanse a [[Unión do Povo Galego|Unión do Pobo Galego]] (UPG, partido nacionalista de esquerda revolucionaria segundo o definiu [[Méndez Ferrín]]) e o [[Partido Socialista Galego]] (PSG, con [[Xosé Manuel Beiras Torrado|X.M.Beiras]] e [[García Bodaño]]). |
||
Liña 311: | Liña 448: | ||
|- |
|- |
||
| [[1975]] |
| [[1975]] |
||
| Constitución da |
| Constitución da Xunta Democrática de Galicia |
||
|- |
|- |
||
| [[1976]] |
| [[1976]] |
||
| Constitución da |
| Constitución da Táboa Democrática de Galicia |
||
|- |
|- |
||
| [[1977]] |
| [[1977]] |
||
| Constitución da |
| Constitución da Asemblea de Parlamentarios de Galicia |
||
|- |
|- |
||
| [[1978]] |
| [[1978]] |
||
| |
| Xunta Preautonómica presidida por Antonio Rosón Pérez |
||
|- |
|- |
||
| [[1979]] |
| [[1979]] |
||
| Xunta Preautonómica presidida por |
| Xunta Preautonómica presidida por José Quiroga Suárez |
||
|- |
|- |
||
| [[1980]] |
| [[1980]] |
||
| |
| Referendo do Estatuto de Autonomía. Aprobado facendo referencia á Nacionalidade Histórica. |
||
|- |
|- |
||
| [[1981]] |
| [[1981]] |
||
Liña 332: | Liña 469: | ||
|- |
|- |
||
| [[1982]] |
| [[1982]] |
||
| Presidente da Xunta de |
| Presidente da Xunta de Galicia: [[Xerardo Fernández Albor]] |
||
|- |
|- |
||
| [[1987]] |
| [[1987]] |
||
| Presidente da Xunta de |
| Presidente da Xunta de Galicia: [[Fernando González Laxe]] |
||
|- |
|- |
||
| [[1991]] |
| [[1991]] |
||
| Presidente da Xunta de |
| Presidente da Xunta de Galicia: [[Manuel Fraga Iribarne]] |
||
|- |
|- |
||
| [[2005]] |
| [[2005]] |
||
| Presidente da Xunta de |
| Presidente da Xunta de Galicia: [[Emilio Pérez Touriño]] |
||
|} |
|} |
||
==Lingua== |
==Lingua== |
||
O [[Lingua galega|galego]], idioma romance derivado do [[latín]] que se falaba na antiga [[Gallaecia]] romana, é a lingua propia de [[ |
O [[Lingua galega|galego]], idioma romance derivado do [[latín]] que se falaba na antiga [[Gallaecia]] romana, é a lingua propia de [[Galicia]] e constitúe a máxima expresión cultural do pobo galego. |
||
Dende o punto de vista filoxenético é de orixe común ao [[portugués]] e similar a outros romances ibéricos tales coma o [[asturiano]] ou o [[castelán]]. |
Dende o punto de vista filoxenético é de orixe común ao [[portugués]] e similar a outros romances ibéricos tales coma o [[asturiano]] ou o [[castelán]]. |
||
A lingua galega desenvolveu tradición literaria temperá canda outros romances coma o [[occitano]]. Esta prematura tradición acredita o seu prestixio. Atravesou posteriormente períodos de decadencia literaria e [[sociolingüística]] debido ao estatus político de |
A lingua galega desenvolveu tradición literaria temperá canda outros romances coma o [[occitano]]. Esta prematura tradición acredita o seu prestixio. Atravesou posteriormente períodos de decadencia literaria e [[sociolingüística]] debido ao estatus político de Galicia ao longo da súa historia. |
||
Actualmente, a lingua galega posúe un estándar elaborado pola [[Real Academia Galega]] en base á súa tradición literaria. O galego contemporáneo, como lingua oficial, posúe unha variante culta que é empregada tanto nos [[medios de comunicación]] de |
Actualmente, a lingua galega posúe un estándar elaborado pola [[Real Academia Galega]] en base á súa tradición literaria. O galego contemporáneo, como lingua oficial, posúe unha variante culta que é empregada tanto nos [[medios de comunicación]] de Galicia coma no [[ensino]] primario, secundario e universitario. |
||
A [[lingua castelá|castelán]] comezou a se introducir na Baixa [[Idade Media]] sobre todo ao accederen casteláns a postos na [[Igrexa]] e na política galega, e acabou por converterse na lingua da clase dirixente e de facto na única lingua oficial e ao longo do [[século XX]] tamén na lingua falada por unha parte dos habitantes das cidades galegas. Despois de varios séculos de imposición política da lingua castelá, o galego acadou nos últimos decenios tamén o estatus de lingua oficial na comunidade autónoma galega, e ámbolos dous son aprendidos nos centros de ensino. Existe un forte movemento social que busca a plena normalización da lingua de |
A [[lingua castelá|castelán]] comezou a se introducir na Baixa [[Idade Media]] sobre todo ao accederen casteláns a postos na [[Igrexa]] e na política galega, e acabou por converterse na lingua da clase dirixente e de facto na única lingua oficial e ao longo do [[século XX]] tamén na lingua falada por unha parte dos habitantes das cidades galegas. Despois de varios séculos de imposición política da lingua castelá, o galego acadou nos últimos decenios tamén o estatus de lingua oficial na comunidade autónoma galega, e ámbolos dous son aprendidos nos centros de ensino. Existe un forte movemento social que busca a plena normalización da lingua de Galicia. |
||
Hai que notar que tanto o galego coma o [[Lingua portuguesa|portugués]] son derivados do antigo [[galego-portugués]]. As dúas linguas comezaron a se afastaren progresivamente coa separación política de [[Portugal]] e Galicia. |
Hai que notar que tanto o galego coma o [[Lingua portuguesa|portugués]] son derivados do antigo [[galego-portugués]]. As dúas linguas comezaron a se afastaren progresivamente coa separación política de [[Portugal]] e Galicia. |
||
Liña 386: | Liña 523: | ||
==Persoas destacables== |
==Persoas destacables== |
||
===A Ciencia en |
===A Ciencia en Galicia=== |
||
Ver [[A Ciencia en Galiza|A Ciencia en Galicia]] |
|||
===Arquitectos=== |
===Arquitectos=== |
||
*[[Mestre Mateo]] |
|||
*[[Fernando de Casas Novoa]] |
|||
*[[Simón Rodríguez]] |
|||
*[[Antonio Palacios]] |
|||
*[[Rafael Baltar]] |
*[[Rafael Baltar]] |
||
*[[Mestre Mateo]] |
|||
*[[César Portela]] |
*[[César Portela]] |
||
*[[Antonio Palacios]] |
|||
*[[Manuel Gómez Román]] |
*[[Manuel Gómez Román]] |
||
*Manuel Gallego |
|||
===Escritores=== |
===Escritores=== |
||
En orde alfabética (polo primeiro apelido). |
|||
En galego: |
En galego: |
||
*[[Manuel Antonio]] |
|||
*[[Francisco Añón Paz]] |
*[[Francisco Añón Paz]] |
||
*[[Xosé María Álvarez Cáccamo]] |
|||
*[[Antón Avilés de Taramancos]] |
*[[Antón Avilés de Taramancos]] |
||
*[[Eduardo Blanco Amor]] |
*[[Eduardo Blanco Amor]] |
||
Liña 412: | Liña 546: | ||
*[[Fermín Bouza-Brey]] |
*[[Fermín Bouza-Brey]] |
||
*[[Ramón Cabanillas]] |
*[[Ramón Cabanillas]] |
||
*[[Xohán de Cangas]] |
|||
*[[Luis Amado Carballo]] |
*[[Luis Amado Carballo]] |
||
*[[Carlos Casares]] |
|||
*[[Fina Casalderrey]] |
|||
*[[Rosalía de Castro]] |
|||
*[[Martín Códax]] |
|||
*[[Armando Cotarelo Valledor]] |
*[[Armando Cotarelo Valledor]] |
||
*[[Bieito Cupeiro]] |
|||
*[[Manuel Curros Enríquez]] |
*[[Manuel Curros Enríquez]] |
||
*[[Rosalía de Castro]] (Rosalía Castro de Murguía) |
|||
*[[Álvaro Cunqueiro]] |
*[[Álvaro Cunqueiro]] |
||
*[[Bieito Cupeiro]] |
|||
*[[Rafael Dieste]] |
*[[Rafael Dieste]] |
||
*[[Manuel Forcadela]] |
|||
*[[Celso Emilio Ferreiro]] |
*[[Celso Emilio Ferreiro]] |
||
*[[Victor F. Freixanes]] |
|||
*[[Xesús Ferro Couselo]] |
*[[Xesús Ferro Couselo]] |
||
*[[Ánxel Fole]] |
*[[Ánxel Fole]] |
||
*[[Manuel García Barros]] |
|||
*[[Francisca Herrera Garrido]] |
*[[Francisca Herrera Garrido]] |
||
*[[Aquilino Iglesia Alvariño]] |
*[[Aquilino Iglesia Alvariño]] |
||
*[[Valentín Lamas Carvajal]] |
|||
*[[Manuel Lago González]] |
*[[Manuel Lago González]] |
||
*[[Valentín Lamas Carvajal]] |
|||
*[[Manuel Leiras Pulpeiro]] |
*[[Manuel Leiras Pulpeiro]] |
||
*[[Xaquín Lorenzo]] |
*[[Xaquín Lorenzo]] |
||
Liña 438: | Liña 567: | ||
*[[Antonio López Ferreiro]] |
*[[Antonio López Ferreiro]] |
||
*[[Antón Losada Diéguez]] |
*[[Antón Losada Diéguez]] |
||
*[[Manuel María]] |
|||
*[[Xosé Luís Méndez Ferrín]] |
|||
*[[Mendinho]] |
|||
*[[Manuel Murguía]] |
*[[Manuel Murguía]] |
||
*[[Gonzalo Navaza]] |
|||
*[[Antonio Noriega Varela]] |
*[[Antonio Noriega Varela]] |
||
*[[Ramón Otero Pedrayo]] |
*[[Ramón Otero Pedrayo]] |
||
Liña 449: | Liña 574: | ||
*[[Eduardo Pondal]] |
*[[Eduardo Pondal]] |
||
*[[Manuel Rivas]] |
*[[Manuel Rivas]] |
||
*[[Vicente Risco]] |
*[[Vicente Martínez Risco y Agüero]] |
||
*[[Eladio Rodríguez]] |
*[[Eladio Rodríguez]] |
||
*[[Xoán Paulo Rodríguez Yañez]] |
|||
*[[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao]] |
*[[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao]] |
||
*[[Frei |
*[[Frei Martiño Sarmiento]] |
||
*[[Luis Seoane]] |
*[[Luis Seoane]] |
||
*[[Suso de Toro]] |
*[[Suso de Toro]] |
||
*[[Marcial Valladares Núñez]] |
*[[Marcial Valladares Núñez]] |
||
*[[Antón Vilar Ponte]] |
*[[Antón Vilar Ponte]] |
||
*[[ |
*[[Xoán V. Viqueira Cortón]] |
||
(sen apelido) |
|||
*[[Manuel Antonio]] |
|||
*[[Manuel María]] |
|||
*[[Mendinho]] |
|||
*[[Martín Códax]] |
|||
*[[Xohán de Cangas]] |
|||
... (ver [[Día das Letras Galegas]]) |
... (ver [[Día das Letras Galegas]]) |
||
Liña 464: | Liña 596: | ||
En castelán: |
En castelán: |
||
*[[Gonzalo Torrente Ballester]] |
|||
*[[Camilo José Cela]] |
*[[Camilo José Cela]] |
||
*[[Ramón María del Valle |
*[[Ramón María del Valle Inclán]] |
||
*[[Emilia Pardo Bazán]] |
|||
===Cine e Vídeo=== |
===Cine e Vídeo=== |
||
Algúns Directores e Guionistas dos que hai páxinas nesta Galipedia: |
Algúns Directores e Guionistas dos que hai páxinas nesta Galipedia: |
||
*[[ |
*[[Carlos Velo]] |
||
*[[Chano Piñeiro]] |
*[[Chano Piñeiro]] |
||
*[[Xavier Villaverde]] |
*[[Xavier Villaverde]] |
||
*[[Daniel Domínguez]] |
|||
Para unha información máis completa véxase: |
Para unha información máis completa véxase: |
||
*[[Cine galego]] |
*[[Cine galego]] |
||
Liña 482: | Liña 613: | ||
*[[Tono Arias]] |
*[[Tono Arias]] |
||
*[[Ramón Capotillo]] |
*[[Ramón Capotillo]] |
||
*[[Andrea Costas]] |
|||
*[[Manuel Ferrol]] |
*[[Manuel Ferrol]] |
||
*[[Mariano Grueiro]] |
*[[Mariano Grueiro]] |
||
Liña 491: | Liña 623: | ||
==Política== |
==Política== |
||
=== Cronoloxía de Presidentes da Comunidade Autónoma de |
=== Cronoloxía de Presidentes da Comunidade Autónoma de Galicia === |
||
{{Crono presidentes Galiza}} |
{{Crono presidentes Galiza}} |
||
Liña 497: | Liña 629: | ||
===Partidos políticos=== |
===Partidos políticos=== |
||
*[[BNG]] 'Bloque Nacionalista Galego' |
|||
*[[PP de G]] 'Partido Popular de Galicia' |
*[[PP de G]] 'Partido Popular de Galicia' |
||
*[[PSdeG]] 'Partido Socialista de |
*[[PSdeG]] 'Partido Socialista de Galicia-PSOE' |
||
*[[BNG]] 'Bloque Nacionalista Galego' |
|||
*[[Partido Galeguista]] 'Partido Galeguista' |
|||
*[[FPG]] 'Frente Popular galega' |
|||
*[[EU]] 'Esquerda Unida' |
*[[EU]] 'Esquerda Unida' |
||
*[[Nos-UP]] 'Nós- Unidade Popular' |
*[[Nos-UP]] 'Nós- Unidade Popular' |
||
*[[FPG]] 'Frente Popular galega' |
|||
*[[Partido Galeguista]] |
|||
== Notas == |
== Notas == |
||
{{listaref|1}} |
{{listaref|1}} |
||
==Ligazóns externas== |
==Ligazóns externas== |
||
:[http://www.concellos.info/ Portal galego] |
|||
:[http://www.xunta.es/xeral/cifras/galego/gestatuto.htm Estatuto de Autonomía de Galiza] |
:[http://www.xunta.es/xeral/cifras/galego/gestatuto.htm Estatuto de Autonomía de Galiza] |
||
:[http://ige.xunta.es/ga/home.htm Instituto Galego de Estatística (I.G.E.)] |
:[http://ige.xunta.es/ga/home.htm Instituto Galego de Estatística (I.G.E.)] |
||
:[http://www.galizalivre.org Galizalivre.org] |
|||
:[http://www.bng-galiza.org Bloque Nacionalista Galego] |
|||
:[http://www.vieiros.com Xornal electrónico galego] |
:[http://www.vieiros.com Xornal electrónico galego] |
||
Liña 531: | Liña 661: | ||
:[http://www.usc.es Universidade de Santiago de Compostela] |
:[http://www.usc.es Universidade de Santiago de Compostela] |
||
:[http://www.udc.es Universidade |
:[http://www.udc.es Universidade de A Coruña] |
||
{{ProvinciasGalegas}} |
{{ProvinciasGalegas}} |
||
Liña 539: | Liña 669: | ||
[[Category:Galicia]] |
[[Category:Galicia]] |
||
[[an:Galizia]] |
|||
[[ar:منطقة جليقية الذاتية الحكم]] |
|||
[[ar:منطقة جليقية ذاتية الحكم]] |
|||
[[ast:Galicia]] |
[[ast:Galicia]] |
||
[[bg:Галисия]] |
[[bg:Галисия]] |
||
[[br:Galiza]] |
|||
[[bs:Galicija, Španija]] |
|||
[[ca:Galícia]] |
[[ca:Galícia]] |
||
[[cs:Galicie]] |
[[cs:Galicie]] |
||
[[cy:Galicia]] |
[[cy:Galicia]] |
||
[[da:Galicien]] |
|||
[[de:Galicien]] |
[[de:Galicien]] |
||
[[el:Γαλικία]] |
|||
[[en:Galicia (Spain)]] |
[[en:Galicia (Spain)]] |
||
[[eo:Galegio]] |
[[eo:Galegio]] |
||
Liña 554: | Liña 689: | ||
[[fi:Galicia]] |
[[fi:Galicia]] |
||
[[fr:Galice]] |
[[fr:Galice]] |
||
[[frp:Galice]] |
|||
[[ga:An Ghailís]] |
|||
[[gv:Galicia]] |
|||
[[he:גליסיה]] |
|||
[[hr:Galicija, Španjolska]] |
[[hr:Galicija, Španjolska]] |
||
[[hsb:Galicija]] |
|||
[[hu:Galícia tartomány]] |
|||
[[ht:Galisiya]] |
|||
[[hu:Galícia (autonóm közösség)]] |
|||
[[ia:Gallecia]] |
[[ia:Gallecia]] |
||
[[ |
[[id:Galicia (Spanyol)]] |
||
[[ |
[[io:Galisia]] |
||
[[it:Galizia (Spagna)]] |
|||
[[ja:ガリシア州]] |
|||
[[ka:გალისია]] |
|||
[[ko:갈리시아 지방]] |
|||
[[kw:Galisi]] |
[[kw:Galisi]] |
||
[[ |
[[la:Gallaecia]] |
||
[[lad:Galizia]] |
|||
[[lb:Galicien]] |
|||
[[lij:Galissia]] |
|||
[[lt:Galisija]] |
|||
[[mi:Galicia]] |
|||
[[ms:Galicia]] |
|||
[[nah:Galixia]] |
|||
[[nl:Galicië (Spanje)]] |
[[nl:Galicië (Spanje)]] |
||
[[ |
[[no:Galicia (Spania)]] |
||
[[oc:Galícia]] |
|||
[[pam:Galicia (Spain)]] |
|||
[[pl:Galicia]] |
|||
[[pt:Galiza]] |
[[pt:Galiza]] |
||
[[qu:Galicia]] |
|||
[[ro:Galicia]] |
[[ro:Galicia]] |
||
[[ru:Галисия]] |
|||
[[scn:Galizzia (Spagna)]] |
|||
[[simple:Galicia (Spain)]] |
|||
[[sk:Galícia]] |
|||
[[sr:Галиција]] |
|||
[[sv:Galicien]] |
[[sv:Galicien]] |
||
[[th:แคว้นกาลิเซีย]] |
|||
[[tl:Galiza]] |
|||
[[tl:Galicia (Espanya)]] |
|||
[[tr:Galiçya (İspanya)]] |
|||
[[zh:加利西亚 (西班牙)]] |
Revisión como estaba o 10 de novembro de 2007 ás 23:01
Suxeriuse que "[[{{{1}}}]]" sexa fusionado con este artigo ou apartado (conversa). Para realizar a fusión dos artigos sigue estes pasos. |
Información xeral
Galicia ou Galiza[1] é unha nación[2] establecida xurídica e administrativamente como Comunidade Autónoma con estatuto de "nacionalidade histórica" segundo a Constitución española e o seu Estatuto de Autonomía (ver Estatuto de Galicia) dentro do Reino de España e situada ao noroeste da Península Ibérica. Linda ao leste con Asturias e Castela e León, ao oeste co Océano Atlántico, ao norte co Mar Cantábrico) e ao sur coa República de Portugal.
Ten como lingua oficial o galego, similar e de orixe común co portugués, que comparte o dito estatuto co castelán, que é oficial en todo o estado. O termo Galiza, segundo as novas normas da RAG (Real Academia Galega) do ano 2003, acéptase para referírmonos á Comunidade Autónoma de Galicia (mantendo este último como recomendado).
A Galicia pertencen o arquipélago das Illas Cíes (formado pola illa do Faro, illa de Monteagudo e a illa de San Martiño), o arquipélago de Ons (formado pola illa de Ons e a illa de Onza), o arquipélago de Sálvora (formado polas illas de Sálvora, illa de Vionta e Sagres), así como outras illas como Cortegada, Arousa, as illas Sisargas, ou Malveiras; a meirande parte das cales pertencen ao Parque nacional das Illas Atlánticas.
Galicia ten a súa orixe cultural na cultura megalítica da fachada atlántica europea e na cultura castrexa. Os primeiros poboadores de Galicia son os nativos oestrimnios e outros pobos de orixe indoeuropea. A fusión destes pobos no noroeste peninsular dará lugar á cultura dos castros entre o macizo galaico e o río Douro, cultura na que deixaron a súa impronta tamén os romanos.
Posteriormente Galicia será invadida por varias vagas xermánicas. Nun primeiro momento os Suevos farán de Galicia o primeiro Reino independente de Europa, posteriormente este reino será anexionado polos Visigodos. Galicia recibirá tamén no transcorrer da súa historia a viquingos, bretóns e musulmáns. Coa chegada dos musulmáns á Península Ibérica dúas cidades galegas serán atacadas: Santiago de Compostela e Lugo. O reparto do antigo reino visigodo, que se fai entre árabes, sirios e bérberes, dalle a estos últimos a franxa noroeste. As condicións climáticas incomodan a este pobo, procedente do Magreb, así que deciden non asentarse. Galicia igual que outros territorios da Península Ibérica tamén chegaría a ter nalgunhas cidades unha comunidade xudía importante, principalmente na zona de Rivadavia e Ourense. Tamén cabe destacar na cultura galega a influencia cultural chegada dende América Latina, dende as Illas Británicas e dende o centro de Europa grazas ao Camiño de Santiago.
Culturalmente e lingüísticamente as comarcas españolas do Bierzo (Castela e León) e o Eo-Navia (Asturias) son análogas a Galicia. Tamén posúe patróns conxuntos coas rexións lindantes portuguesas de Tras-os-Montes e Baixo Minho na música, nos costumes ou nas tradicións.
A cultura galega, entón, é froito da fusión de elementos culturais achegados por moi diversos pobos que se estableceron en Galicia ao longo da súa historia.
A consideración de Galicia como nación e unha procura constante dun maior grao de autogoberno que son defendidas por un número significativo de cidadáns. As tendencias nacionalistas e mesmo non-nacionalistas en Galicia son na súa meirande parte de tipo federalista, isto é, a formación dunha federación co resto dos actuais territorios españois. Tamén existen grupos independentistas.
Ten uns 2,8 millóns de habitantes (2002) cunha distribución poboacional que aglomera a meirande parte da franxa entre Ferrol e Vigo. Santiago de Compostela é a capital cun estatuto especial, dentro da provincia da Coruña.
Denominación
Na Antigüidade os gregos a chamaban "Kallaikia" (καλλαικια) e aos seus habitantes "kallaikoi" (καλλαικoι), que era o nome con que os habitantes da cultura castrexa se coñecían a sí mesmos. O topónimo evoluíu a Gallaecia baixo administración romana. Na época medieval se constituíu como reino independente, co nome de "Reyno de Galicia" formando parte integrante posteriormente do Reino de León, malia manter o seu carácter de reino (Reyno de Galicia) ata a chegada do absolutismo no s. XIX, momento no cal se crearon as actuais provincias galegas e se creou como tal a coroa española, unificando as diversas coroas de "las españas", que o monarca posuía. No período transicional entre a Idade Antiga e a Idade Media, Galicia foi chamada ocasionalmente Suevia debido a que este territorio foi o centro no cal se estableceron as etnias invasoras dos xermanos suevos (ou suavos).
Símbolos institucionais
- Ver Bandeira de Galicia
- Ver Escudo de Galicia
- Ver Himno galego
Administración do Territorio
División administrativa (provincias)
Concellos por provincia
Provincias | 4 |
Comarcas | 53 |
Concellos | 315 |
Parroquias | 3.778 |
Comarcas
Partidos xudiciais
Demografía
Concellos máis poboados
(Censo do 2006)
- Vigo 293.255
- A Coruña 243.320
- Ourense 108.137
- Santiago de Compostela 93.458
- Lugo 93.450
- Pontevedra 80.096
- Ferrol 76.399
- Vilagarcía de Arousa 36.519
- Narón 35.664
Poboación segundo sexo e idade
Total | Homes | Mulleres | |
Total | 2.767.524 | 1.333.797 | 1.433.727 |
0-4 | 101.014 | 52.120 | 48.894 |
5-9 | 99.198 | 51.271 | 47.927 |
10-14 | 112.212 | 57.729 | 54.483 |
15-19 | 132.872 | 67.953 | 64.919 |
20-24 | 171.976 | 87.551 | 84.425 |
25-29 | 219.911 | 110.586 | 109.325 |
30-34 | 219.368 | 110.159 | 109.209 |
35-39 | 211.651 | 105.372 | 106.279 |
40-44 | 201.146 | 99.709 | 101.437 |
45-49 | 195.558 | 97.001 | 98.557 |
50-54 | 174.915 | 86.872 | 88.043 |
55-59 | 173.410 | 85.083 | 88.327 |
60-64 | 159.797 | 76.873 | 82.924 |
65-69 | 140.425 | 64.900 | 75.525 |
70-74 | 159.504 | 70.938 | 88.566 |
75-79 | 126.788 | 52.973 | 73.815 |
80-84 | 90.200 | 33.578 | 56.622 |
85 e máis | 77.579 | 23.129 | 54.450 |
Economía
Galicia é unha terra de contrastes económicos. Mentres a costa oeste, sé dos maiores centros de poboación, e tamén das industrias manufactureiras e de derivados da pesca, é próspera e incrementa a súa poboación, a zona rural das provincias de Ourense e Lugo basa a maioría da súa economía na agricultura tradicional, asentada no minifundio, ou pequenas explotacións agrícolas e/ou gandeiras. O crecemento do turismo, aproveitamento forestal sostible e agricultura orgánica e natural, así como explotacións gandeiras de certo tamaño están aumentando as posibilidades da economía galega.
Aséntanse en Galicia poucas grandes industrias. Cabe contar entre elas coa planta de Alúmina-Aluminio que a multinacional Alcoa ten en San Cibrao, a industria manufactureira de automóbiles da tamén multinacional Citroën en Vigo, a refinería de A Coruña ou os asteleiros de Ferrol e Vigo, con desigual sorte e en proceso de reconversión case contínua na súa maioría dende os anos 80. Nos anos 90 unha industria galega estase a desenvolver de xeito internacional, a manufactureira téxtil Zara, con sé en Arteixo.
As industrias manufactureiras de produtos agrícolas están en pleno retroceso, caendo en mans foráneas as industrias de derivados lácteos e outras sufrindo unha reestruturación, como lle pasou á antiga industria estatal 'FRIGSA' ('Frigoríficos Industriales de Galicia') que acabou sendo desmantelada e tratando de ocupar o seu lugar unha serie de empresas moito máis pequenas.
A pesca, na que tradicionalmente Galicia é unha potencia, ven mermando o número de capturas dende hai anos tanto polo esgotamento das pesquerías tradicionais como polas condicións políticas de acceso ás mesmas. Estánse comezando a desenvolver os cultivos mariños, algúns deles seguindo a liña tradicional das mexiloneiras (que aínda hoxe representan a maioría do valor de especies cultivadas) ou as cetáreas.
A agricultura e gandeiría pasaron nunha xeración de ser practicamente de subsistencia a ser de comercialización, e seguen a sufrir cambios debido ó impacto da incorporación na UE e as condicións de entrada. O número de explotacións agrarias está caendo rapidamente, así como se está a concentrar a cuota leiteira, por citar dous indicadores.
O turismo, de desenvolvemento máis tardío que noutras zonas da península, representa hoxe en día unha importante fonte de ingresos, se ben se concentran na costa (en particular nas rías baixas) e Santiago.
A balanza exterior galega ten signo positivo, obtendo preto de 600 millóns de euros de superávit no ano 2002. Os principais socios comerciais de Galicia atópanse na Unión Europea.
Case a metade dos empregos en Galicia están adicados ó sector servizo (582.000 persoas dun total de 1.072.000 traballadores, (2002)), seguido pola industria (máis de douscentos mil), e agricultura e construción con aproximadamente a mesma cantidade de traballadores. Curiosamente, é no sector agrario onde é menor a taxa de paro: 2,9%, estando no sector terciario no 9%.
Ver tamén:
Xeografía
Límites
O territorio de Galicia está comprendido entre 43º47'N (Estaca de Bares) e 41º49'N (Fronteira con Portugal no parque do Xerés) en latitude. En lonxitude, entre 6º42'O (límite entre Ourense e Zamora) e 9º18'O (Acadado prácticamente en dous lugares: cabo da Nave en Fisterra e cabo Touriñán).
A Costa
A costa galega ten multitude entrantes e saíntes e illas pequenas, e en xeral é escarpada ou con descensos pouco suaves. Alternan lugares con características diferentes, como Corrubedo nas Rías Baixas ou a Rasa Cantábrica na Mariña de Lugo, a primeira un lugar de características dunares nunha costa de perfil baixo, e a segunda unha zona de deposición xeolóxica elevada sobre o seu nivel orixinal. Os dous puntos citados son exemplos de lugares que reciben moitas visitas debido ás súas características físicas e fermosura: alí se atopan respectivamente o Parque Dunar de Corrubedo e a Praia das Catedrais.
A maioría da poboación vive na zona das rías atlánticas, nos maiores núcleos urbáns e as súas zonas de influencia. As rías teñen importancia pesqueira, contribuíndo a que a costa galega sexa unha das zonas pesqueiras máis importantes do mundo. Asemade atraen multitude de turistas polas magníficas vistas e praias (a maioría de area branca e suave) e mar tranquilo.
As rías
Xeograficamente, un dos puntos característicos de Galicia é a presenza das rías, indentacións na costa nas que o mar anega vales fluviais por descenso do nivel terrestre (ascenso relativo do nivel mariño). As rías están tradicionalmente divididas en Rías Altas e Rías Baixas, segundo a súa posición respecto a Fisterra como punto máis occidental de Galiza.
As Rías Altas son a de Ribadeo, Foz, Viveiro, O Vicedo, no Mar Cantábrico (é dicir, ó leste de Estaca de Bares como punto máis ó norte de Galiza), e Ortigueira, Cedeira, Ferrol, Betanzos A Coruña, Corme e Laxe e Camariñas.
As Rías Baixas, todas na fachada atlántica, son de maior tamaño. Enumeradas (de norte a sur) son Muros e Noia, Arousa, Pontevedra e Vigo.
Cabos
Os máis coñecidos son:
- Estaca de Bares, que marca o punto máis ó norte de Galicia e a separación entre Océano Atlántico e Mar Cantábrico, entre as rías de O Vicedo e Ortigueira.
- Cabo Ortegal, entre a ría de Ortigueira e os cantís de Teixido.
- Cabo Prior, ó norte de Ferrol.
- Punta Santo Adrao, preto a Malpica.
- Cabo Vilán, que limita a ría de Camariñas.
- Cabo Touriñán, ó sur da ría de Camariñas.
- Cabo Fisterra, tendo nunha das súas beiras o punto máis occidental de Galicia.
- Cabo Silleiro, que pecha polo sur a ría de Vigo.
Illas
- Illa de Arousa
- Illas Cíes
- Illa de Ons
- Illa de Sálvora
- Illa de San Simón
- Illa de Tambo
- Illa de Cortegada
- Illas Sisargas
- Illa da Coelleira
- Illa de San Martiño
- Illa Ansarón
- Os Farallons
- Illa Pancha
Non se listan multitude de illas máis pequenas e illotes.
O interior
demograficamente, o interior galego está pouco densamente poboado, sufrindo emigración ás cidades costeiras (antes a Madrid, Barcelona e Europa, e antes aínda a América, onde os peninsulares aínda hoxe son chamados 'gallegos'), de xeito que se mantén a estructura poboacional en pequenos núcleos, pequenas vilas e a poboación diseminada en aldeas, o que se reproduce na costa pero con características diferentes debido á moito maior densidade poboacional.
O aspecto orográfico que presenta Galicia no seu interior é de montañas baixas e romas, con multitude de ríos, estruturados como tributarios do Río Miño no interior, e nas cuncas atlántica e cantábrica, ríos máis curtos (en particular os que van ó Mar Cantábrico). As pendentes suaves ás veces ceden o paso a ladeiras escabrosas, como ocorre nos Canóns do Sil. Noutras zonas aparecen amplios vales, se ben son minoritarios.
Galicia é percorrida de norte a sureste por dúas fallas tectónicas, partindo as características do chan galego por ditos lugares. Así, atopámonos na zona de Porriño con canteiras de granito, material moi abondante en boa parte de Galiza, pero ausente no extremo nordeste.
Ríos
Galicia califícase moitas veces como a terra dos ríos pola cantidade de cursos fluviais que mantén. En xeral, e debido á súa pequenez, salvo o Miño na súa desembocadura ou nos moitos encoros, non son navegables (excepción feita para pequenas barcas no tramo final sen pendente dalgúns, que propicia a celebración de festas semi-acuáticas como as chamadas "zaleas").
Son ríos moi curtos na vertiente cantábrica e algo máis longos na atlántica, coas excepcións novamente de Miño e Sil que teñen unha lonxitude de varios centos de km.
Existen moitos encoros para produción de enerxía eléctrica, debido ó caudal, pendente e angostura, o que produce tamén o fenómeno dos 'canóns', como os célebres canóns do Sil (moitos deles aproveitados para encoros).
Ver o listado de ríos de Galiza
Montes
As montañas máis altas son Pena Trevinca, con altura superior ós 2000 m (no límite administrativo da Comunidade Autónoma) e Cabeza de Manzaneda, ambas en Ourense.
Porén, coas características antes citadas, existen diversas serras ou cadeas montañosas, entre elas:
- O Xistral entre A Mariña de Lugo e a Terra Chá, con Cadramón (1019 m) e Monseiván (929 m) como puntos máis altos,
- Os Ancares, facendo fronteira con León e Asturias, co pico de Pena Rubia (1821 m) como altura raíña,
- O Courel, ó norte do río Sil, tamén en fronteira con León, co monte Faro (1606 m),
- Serra do Eixo, con Pena Trevinca (2124 m), fronteira entre Ourense e Zamora,
- Macizo de Manzaneda, con Cabeza de Manzaneda (1778 m), no corazón da provincia de Ourense,
- Serra do Faro, co monte Cantelle (1222 m) fronteira entre Lugo e Pontevedra,
- Cova da Serpe, co pico do mesmo nome (841 m) entre Lugo e A Coruña,
- Montemaior, co pico de Meda (565 m) na provincia da Coruña,
- Montes do Testeiro, entre Pontevedra e Ourense, co Faro de Avión (1151 m),
- Serra da Peneda, Serra do Xerés e Serra do Larouco facendo fronteira entre Ourense e Portugal con montes como o Aguioncha (1240 m)
Natureza
Flora
Galicia ten unha grande porcentaxe de bosque, onde se desenvolven importantes especies forestais en estado natural, se ben nas últimas décadas as características boscosas están cambiando debido á importación do eucalipto, quedando un número de fragas reducido, en particular no centro-norte da provincia de Lugo.
Dentro do aproveitamento da terra fóronse introducindo diversos cultivos, pero respecto á cantidade de terra dedicada compiten cos pastos debido á presión do aproveitamento económico do gando.
Galicia é unha forte potencia de riqueza forestal para o Estado Español. A pesares dos incendios forestais que queiman moitas hectáreas tódolos anos, a madeira producida en Galicia é unha importante fonte de ingresos, así como a pasta de celulosa procedente de madeiras brandas. A rexión é unha zona de transición entre tres climas e os seus biotopos:
- atlántico, con bosques de carballos, bidueiros, amieiros, etc.;
- mediterráneo, principalmente nos vales interiores dos grandes ríos, con elementos significativos coma estevas, sobreiras, erbedos, etc.;
- continental bastante suavizado, con elementos puntuais coma teixos, acivros, algúns abetos (alóctonos), piñeiros vermellos, etc.;
Debido á bonanza do clima, dánse tamén facilmente especies subtropicais e mesmo tropicais: palmeiras, orquídeas, etc. En Galicia houbo tres revolucións botánicas ou forestais, que se deron en tres épocas diferentes e con resultados ben distintos:
- chegada do castiñeiro (Castanea sativa) cos romanos, rapidamente aclimatado e agora xa considerado coma autóctona;
- chegada das repoboacións de piñeiro rodeno (Pinus pinaster), co tempo chamado mesmo piñeiro do país ou piñeiro galego, dende a descobremento de América, sobre todo para a construción de barcos;
- chegada das repoboacións de eucalipto (especialmente Eucalyptus globulus), dende finais do século XIX.
Fauna
Os animais que se ven tópicamente como máis característicos de Galicia son domésticos, e corresponden as explotacións gandeiras. Nembargantes, os bosques e montes galegos albergan unha variedade de pequenos mamíferos (lebres, coellos) e outros non tan pequenos (como xabarís ou corzos) que son aproveitados nas tempadas de caza.
Dentro das aves, cabe citar ós varios sitios de paso ou invernada, zonas ZEPA, etc, como a da Ría de Ribadeo
Climatoloxía
Galicia ten un clima suave de tipo oceánico, caracterizado por precipitacións abundantes e permanentes.
En xeral, Galiza ten un clima suave de influencia oceánica, moi chuvioso. Nembargantes, a irregular orografía ten como consecuencia a existencia de múltiples microclimas, con fortes variacións en áreas con pouco máis de 200 km2.
A grandes trazos, pódense distinguir as seguintes zonas:
- Rías Altas e interior de A Coruña, con clima oceánico húmido. Rexistra o maior índice de precipitacións de Galiza, así como o menor número de días soleados e o maior número de días con precipitacións.
- Mariña Luguesa, con clima oceánico suave con temperaturas baixas todo o ano.
- Interior, con clima oceánico case continental.
- Rías Baixas, con clima oceánico suave.
- Curso fronteirizo do río Miño, cun clima moi próximo ao Mediterráneo suave.
- Ribeira Sacra, cun clima continental moi cálido propiciado polo Val do río Miño e os diversos montes que rodean a cidade de Ourense. No verán acostuman a ser bastantes os días nos que se rexistra a temperatura diaria máis elevada de España.
Resumo dos datos do Observatorio Ramón María Aller de Santiago respecto ó ano 2002 como exemplo ilustrativo desta normalidade:
- Choiva: 189 días de choiva (distribución normal de 50% de días chuviosos) con 2415,9 l/m2, distribuída na súa maioría nos tres derradeiros meses do ano.
- Temperatura: mínima rexistrada de +0,6ºC e máxima de 32,8ºC.
- Insolación: 1.663 horas e 40 minutos, a cantidade máis baixa con diferenza dos últimos anos (media anual, 2000 horas).
- Outros: 28 días de tormenta.
O clima varía entre as costas, con oscilacións máis suaves, e o interior, no que se acadan en inverno as temperaturas máis frías (Manzaneda) e en verán as máis cálidas (Ourense).
Historia
Artigo principal Historia de Galiza
As etapas culturais máis importantes datadas en Galicia son:
Cultura megalítica
- Artigo principal: Megalitismo en Galicia
A primeira claramente identificada, caracterízase pola súa capacidade construtora e arquitectónica, xunto co seu sentido relixioso, fundamentado no culto ós mortos como mediadores entre o home e os deuses. Este sentido relixioso abrangue a súa importancia ata a actualidade.
Estaban constituídos en clans. Desa época dan testemuña milleiros de mámoas e medorras espalladas por todo o territorio.
Idade de Bronce
É nestes tempos cando se acada o desenvolvemento metalúrxico, impulsado pola riqueza mineira. Parece que debido ós cambios climáticos, pobos da meseta se trasladaron á zona, incrementando a poboación e os conflitos entre pobos.
É a época de produción de diversos utensilios e xoias de ouro ou de bronce, que mesmo foron levadas máis aló dos Pirineos.
Etapa castrexa
- Artigo principal: Cultura Castrexa
Floreceu na segunda metade da Idade de Ferro, resultado da fusión da cultura da Idade de Bronce e outras contribucións posteriores, coexistindo en parte coa época romana. Os celtas trouxeron novas variedades de gando, o cabalo domesticado e probablemente o centeo.
O primeiro pobo celta que invade Galicia é o dos Saefes, no século XI a.C. Someterá ó Oestrymnio, pero este influirá no primeiro sobre todo no eido da relixión, da organización política e das relacións marítimas con Bretaña e Inglaterra. O seu carácter eminentemente guerreiro fixo que Estrabón dixera deles que eran os máis difíciles de vencer de toda Lusitania.
Os castros son recintos fortificados de forma circular, provistos dun ou varios muros concéntricos, precedidos xeralmente do seu correspondente foxo e situados, os máis deles, no cume de outeiros e montañas. Entre os castros de tipo costeiro destacan o de Fazouro, Santa Trega, Baroña e O Neixón. No interior poden mencionarse os de Castromao e Viladonga. Común a todos eles é o feito de que o home se adapta ó terreo e non ó contrario.
En canto ós templos, a única construción atopada é a de Elviña. O de Meirás conserva unha necrópole. Noutros castros existían pequenas construcións en forma de caixa onde se gardaban as cinzas (cultura sorotáptica, dos campos de enterramento de furnas ou Urnenfelder como se coñecen pola súa denominación en alemán). Existe tamén outras parcialmente soterradas, cun depósito para a auga, nas que os vestixios de lume indican que debían servir para incinera-los cadáveres.
Dende finais do Megalítico aparecen insculturas sobre as rochas graníticas a ceo aberto das que se descoñece aínda a verdadeira orixe e significado.
A romanización
- Artigo principal: Gallaecia
Os romanos someteron a Galicia para aproveita-los seus recursos mineiros. Co tempo convertiríana en provincia do imperio e recoñecerían a súa personalidade chamándoa Gallaecia. Con eles, os castros perderon o seu vello valor defensivo. Trouxeron novas técnicas, novas vías de comunicación, novas formas de organiza-la propiedade e unha lingua nova, pero foron tolerantes coa cultura existente.
O cristianismo chegaría a Galicia cos romanos. Lograría o que non acadou o latín e impúxose ó arrianismo dos suevos e ó paganismo prerromano. Os suevos, que mantiveron Galicia como reino independente cento setenta anos, foron progresivamente mediatizados polos visigodos. Foi na súa época na que se impuxeron definitivamente a lingua latina e o cristianismo, evolucionando o primeiro cara o galego e mesturándose a segunda cos costumes paganos.
O Islam chegaría ó sur de Galicia e só o norte se mantería como bastión da Reconquista ata que, logo de recupera-lo sur, este se independizara co nome de Portugal. As actividades económicas dos castrexos baséanse na agricultura e gandería-pastoril.
Idade Media
- Artigo principal: Idade Media en Galicia
A aparición do Sepulcro do Apóstolo 'Sant Iago' en plena guerra da reconquista conferiulle a Galiza unha importancia clave dento do fortalecemento dos reinos cristiáns, erixíndose Santiago como centro relixioso e destino de pelegríns que fortaleceron as ligazóns con Europa. O 'Camiño de Santiago convertiuse nun eixe cultural polo que se espallaron, entre outros, a arte románica ou a lírica dos trobadores, facendo dela tamén un contrapeso cultural fronte ó centralismo.
Idade Moderna
- Artigo principal: Galicia na Idade Moderna
A partir da escriturización normativa en castelán comezada por Afonso X, o galego como lingua comezou unha decadencia acelerada dentro do proceso de uniformización de España, pasando polos chamados "Séculos Escuros", nos que a supervivencia lingüística foi só oral. No século XVIII comezouse a tomar conciencia da situación de división lingüístico-social entre o pobo galegofalante e os poderosos, castelánfalantes.
Século XIX
- Artigo principal: Galicia na Idade Contemporánea
En 1833 Galicia perde a súa representatividade como unidade administrativa e desaparece a Xunta do "Reino de Galicia". É aqui que nacen as actuais catro provincias galegas que estruturan o territorio baixo administración do goberno central. Atopamos neste século o primeiro xurdimento dun movemento político que vai defender Galicia por causa desta perda de poder.
O pronunciamento de Solís vai levantar en armas a unha parte do exército para defende-la Unidade de Galicia contra a perda da desa administración anterior. Finalmente foron masacrados na batalla de Compostela e en 23 de Abril de 1846 fusilados os sobreviventes, coñecidos a partir de aí coma os Mártires pola Liberdade ou Mártires de Carral.
O Rexurdimento supón unha tentativa culturalista de defensa da galeguidade posterior a esa tentativa política o afianzamento da conciencia de diferenciación cultural parella a un ideal político de autopertenza. Isto supón a recuperación da lingua galega como vehículo de expresión culto. Desta época son Rosalía de Castro, Murguía, Leiras Pulpeiro ou Eduardo Pondal, entre outros.
Século XX
Logo do provincialismo, federalismo e rexionalismo do século anterior, xorde a etapa da Solidaridad Gallega, de 1907 á Primeira Guerra Mundial, co obxectivo de conseguir unha fronte electoral unida para eliminar o caciquismo e acadar unha representación galega (o que se saldou cun fracaso).
Unha primeira etapa, ata Primo de Rivera, é a marcada polas Irmandades da Fala, cunha preocupación fundamental pola defensa da lingua. Ó extendérense, vai callando de novo a idea política do galeguismo. Así, Vicente Risco e Otero Pedrayo traballaron no aspecto cultural e tiveron contraparte no aspecto político en Porteira e Lois Peña Novo. O relevo constitúeo a chamada 'xeración Nós', en torno a revista do mesmo nome, acompañada de 1920 á Segunda República por unha preocupación pola creación dun galeguismo controlado e instrumental dende o moder político central.
Na Segunda República hai dúas tendencias fundamentais: a correspondente á Organización Republicana Gallega Autónoma e a contraparte no Partido Galleguista. O PG xorde da unión de varias tendencias representadas nas figuras de Vicente Risco, R. Otero Pedrayo, Ramón Cabanillas, Suárez Picallo, Castelao...En 1936 o PG, para logra o estatuto para Galiza, aliouse coa Frente Popular e a resultas desa alianza sufríu unha escisión. Nembargantes, logrouse o Estatuto e Castelao presentouse a Cortes pouco antes da Guerra Civil española.
Franquismo
Durante o franquismo, cualificado por Celso Emilio Ferreiro de "longa noite de pedra", sucedéronse diferentes etapas represivas para coas ideas galeguistas, a partir da loita armada de moitos galeguistas en contra de Franco.
Na posguerra créase en Bos Aires o Consello de Galicia, comandado por Castelao e Suárez Picallo. No ano 1944 sae do prelo 'Sempre en Galiza', guía ideolóxica do galeguismo. Pouco a pouco váise optado polo mantemento dunha acción cultural, como manifesta a criación da editorial Galaxia.
No ano 1964 fúndanse a Unión do Pobo Galego (UPG, partido nacionalista de esquerda revolucionaria segundo o definiu Méndez Ferrín) e o Partido Socialista Galego (PSG, con X.M.Beiras e García Bodaño).
En democracia
(Ver a liña temporal á beira)
1975 | Constitución da Xunta Democrática de Galicia |
1976 | Constitución da Táboa Democrática de Galicia |
1977 | Constitución da Asemblea de Parlamentarios de Galicia |
1978 | Xunta Preautonómica presidida por Antonio Rosón Pérez |
1979 | Xunta Preautonómica presidida por José Quiroga Suárez |
1980 | Referendo do Estatuto de Autonomía. Aprobado facendo referencia á Nacionalidade Histórica. |
1981 | Primeiras eleccións autonómicas |
1982 | Presidente da Xunta de Galicia: Xerardo Fernández Albor |
1987 | Presidente da Xunta de Galicia: Fernando González Laxe |
1991 | Presidente da Xunta de Galicia: Manuel Fraga Iribarne |
2005 | Presidente da Xunta de Galicia: Emilio Pérez Touriño |
Lingua
O galego, idioma romance derivado do latín que se falaba na antiga Gallaecia romana, é a lingua propia de Galicia e constitúe a máxima expresión cultural do pobo galego. Dende o punto de vista filoxenético é de orixe común ao portugués e similar a outros romances ibéricos tales coma o asturiano ou o castelán.
A lingua galega desenvolveu tradición literaria temperá canda outros romances coma o occitano. Esta prematura tradición acredita o seu prestixio. Atravesou posteriormente períodos de decadencia literaria e sociolingüística debido ao estatus político de Galicia ao longo da súa historia.
Actualmente, a lingua galega posúe un estándar elaborado pola Real Academia Galega en base á súa tradición literaria. O galego contemporáneo, como lingua oficial, posúe unha variante culta que é empregada tanto nos medios de comunicación de Galicia coma no ensino primario, secundario e universitario.
A castelán comezou a se introducir na Baixa Idade Media sobre todo ao accederen casteláns a postos na Igrexa e na política galega, e acabou por converterse na lingua da clase dirixente e de facto na única lingua oficial e ao longo do século XX tamén na lingua falada por unha parte dos habitantes das cidades galegas. Despois de varios séculos de imposición política da lingua castelá, o galego acadou nos últimos decenios tamén o estatus de lingua oficial na comunidade autónoma galega, e ámbolos dous son aprendidos nos centros de ensino. Existe un forte movemento social que busca a plena normalización da lingua de Galicia.
Hai que notar que tanto o galego coma o portugués son derivados do antigo galego-portugués. As dúas linguas comezaron a se afastaren progresivamente coa separación política de Portugal e Galicia. Existen posicións distintas en cando á consideración do galego como lingua:
Posición oficial.
A posición sostida pola administración galega e pola conciencia metalingüística da meirande parte da poboación do país é que hoxe galego e portugués constitúen linguas separadas cada unha delas con cadanseu respectivo estándar elaborado por cadansúa institución pero conservando algunhas ligazóns. As normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego son elaboradas pola Real Academia Galega en base aos seguintes criterios de estandarización.
- Ortograficamente son estandarizadas aquelas grafías que teñan meirande presenza na literatura galega durante todos os séculos de produción. Considéranse ilexítimas as minoritarias.
- A evolución da ortografía galega ao longo da súa literatura constituíuse coma unha ortografía máis fonética ca etimolóxica en función das súas necesidades fonéticas coma a ortografía castelá, a portuguesa, a catalá ou a italiana. Só o francés e o inglés poden considerarse linguas de estandarización ortográfica estritamente etimolóxica.
- No que atinxe á morfoloxía tómase de refencia o galego central.
- Son estandarizadas as solucións morfolóxicas maioritarias do galego contemporáneo e aquelas que teñan unha meirande presenza na tradición literaria do idioma. A Real Academia Galega prescinde de solucións morfolóxicas mironitarias, sen tradición literaria, alleas e innecesarias. Dende o 2003 son aceptadas solucións dobres ao atoparen diferentes solucións morfolóxicas que cumpren os requisitos para a estandarización. Adóptase unha visión máis ecléctica do idioma e acéptase o polimorfismo do diasistema lingüístico.
O idioma portugués está estandarizado seguindo uns criterios distintos:
- A ortografía portuguesa é inspirada na ortografía do occitano produto do Real Decreto de Afonso III de Portugal, alegando motivos estéticos.
- A morfoloxía do portugués superpuxo o dialecto de Lisboa por riba do resto en todo o territorio, afastándose así das solucións morfolóxicas galegas similares ao material lingüístico das comarcas portuguesas máis norteñas.
- Dende o punto de vista sociolingüístico os trazos morfolóxicos residuais do actual norte de Portugal son calificados pexorativamente de dialectais ou provincianos e só se conservan na franxa etaria máis avanzada dos seus falantes. Estas formas non foron aptas para a estandarización provocando, eles, un afastamento morfolóxico considerable con respecto ao galego. Hoxendía, o idioma portugués, lingua de estado durante máis de oito séculos, encóntrase homoxeneizado morfolóxicamente en todo Portugal.
Posición non oficial ou reintegracionismo.
Así e todo existe outra postura en Galiza que mantén que o galego non é unha lingua nin separada, nin afastada do portugués, senón un outro dialecto do sistema galego-portugués, é o reintegracionismo e aínda existe tamén unha outra postura, o lusismo, que afirma que o galego e o portugués son a mesma lingua.
A literatura galega foi destacada na Idade Media, voltando a rexurdir no século XIX, cunha ampla oferta de escritores galegos que son traducidos a diferentes linguas.
Ver tamén: Ligazón externa
Persoas destacables
A Ciencia en Galicia
Arquitectos
- Mestre Mateo
- Fernando de Casas Novoa
- Simón Rodríguez
- Antonio Palacios
- Rafael Baltar
- César Portela
- Manuel Gómez Román
Escritores
En orde alfabética (polo primeiro apelido). En galego:
- Francisco Añón Paz
- Antón Avilés de Taramancos
- Eduardo Blanco Amor
- Roberto Blanco Torres
- Fermín Bouza-Brey
- Ramón Cabanillas
- Luis Amado Carballo
- Armando Cotarelo Valledor
- Bieito Cupeiro
- Manuel Curros Enríquez
- Rosalía de Castro (Rosalía Castro de Murguía)
- Álvaro Cunqueiro
- Rafael Dieste
- Celso Emilio Ferreiro
- Xesús Ferro Couselo
- Ánxel Fole
- Manuel García Barros
- Francisca Herrera Garrido
- Aquilino Iglesia Alvariño
- Manuel Lago González
- Valentín Lamas Carvajal
- Manuel Leiras Pulpeiro
- Xaquín Lorenzo
- Gonzalo López Abente
- Florentino López Cuevillas
- Antonio López Ferreiro
- Antón Losada Diéguez
- Manuel Murguía
- Antonio Noriega Varela
- Ramón Otero Pedrayo
- Luis Pimentel
- Xoán Manuel Pintos Villar
- Eduardo Pondal
- Manuel Rivas
- Vicente Martínez Risco y Agüero
- Eladio Rodríguez
- Alfonso Daniel Rodríguez Castelao
- Frei Martiño Sarmiento
- Luis Seoane
- Suso de Toro
- Marcial Valladares Núñez
- Antón Vilar Ponte
- Xoán V. Viqueira Cortón
(sen apelido)
... (ver Día das Letras Galegas)
En castelán:
Cine e Vídeo
Algúns Directores e Guionistas dos que hai páxinas nesta Galipedia:
Para unha información máis completa véxase:
Fotógrafos
- Tono Arias
- Ramón Capotillo
- Andrea Costas
- Manuel Ferrol
- Mariano Grueiro
- Manuel Lemos
- Xurxo Lobato
- Manuel Vilariño
- Xulio Villarino
Política
Cronoloxía de Presidentes da Comunidade Autónoma de Galicia
Partidos políticos
- PP de G 'Partido Popular de Galicia'
- PSdeG 'Partido Socialista de Galicia-PSOE'
- BNG 'Bloque Nacionalista Galego'
- Partido Galeguista 'Partido Galeguista'
- FPG 'Frente Popular galega'
- EU 'Esquerda Unida'
- Nos-UP 'Nós- Unidade Popular'
Notas
- ↑ O termo Galiza, segundo as novas normas da RAG (Real Academia Galega) do ano 2003, acéptase para referírmonos á Comunidade Autónoma de Galicia (mantendo este último como recomendado).
- ↑ Nación (lat. natione). s. f. Comunidade de individuos cunha lingua, territorio, vida económica e idiosincrasia colectivos, con vínculos culturais e historia común.
Ligazóns externas
Universidades galegas