Taxiquistán: Diferenzas entre revisións

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Contido eliminado Contido engadido
Breogan2008 (conversa | contribucións)
Sen resumo de edición
Breogan2008 (conversa | contribucións)
Sen resumo de edición
Liña 30: Liña 30:
| poboación_posto = 96
| poboación_posto = 96
| poboación_densidade = 48,6
| poboación_densidade = 48,6
| PIB = 30&nbsp;547 billóns de $<ref name=imf2>{{cita web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=45&pr.y=14&sy=2015&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=923&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a=|título=World Economic Outlook Database, October 2018|editor=[[Fondo Monetario Internacional]]|páxina-web=IMF.org |dataacceso=3 de febreiro de 2019}}</ref>
| PIB = 30,547 billóns de $<ref name=imf2>{{cita web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=45&pr.y=14&sy=2015&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=923&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a=|título=World Economic Outlook Database, October 2018|editor=[[Fondo Monetario Internacional]]|páxina-web=IMF.org |dataacceso=3 de febreiro de 2019}}</ref>
| PIB_ano = 2018
| PIB_ano = 2018
| PIB_posto = 132
| PIB_posto = 132
Liña 36: Liña 36:
| PIB_nominal_ano = 2018
| PIB_nominal_ano = 2018
| PIB_nominal_posto = 147
| PIB_nominal_posto = 147
| PIB_nominal = 7&nbsp;350 billóns de $<ref name=imf2 />
| PIB_nominal = 7,350 billóns de $<ref name=imf2 />
| PIB_nominal_per_cápita= 807 [[Dólar estadounidense|$]] ([[Lista de países por PIB (PPA) per cápita|164º]])
| PIB_nominal_per_cápita= 807 [[Dólar estadounidense|$]] ([[Lista de países por PIB (PPA) per cápita|164º]])
| IDH = 0,650<ref name="HDI">{{cita web |url=http://www.hdr.undp.org/en/2018-update |título=2018 Human Development Report |ano=2018 |dataacceso=14 de setembro de 2018 |editor=United Nations Development Programme }}</ref>
| IDH = 0,650<ref name="HDI">{{cita web |url=http://www.hdr.undp.org/en/2018-update |título=2018 Human Development Report |ano=2018 |dataacceso=14 de setembro de 2018 |editor=United Nations Development Programme }}</ref>
Liña 55: Liña 55:
}}
}}
{{Contén texto cirílico}}
{{Contén texto cirílico}}
'''Taxiquistán''' (en {{lang-tg|Тоҷикистон}}), oficialmente a '''República de Taxiquistán''' (en {{lang-tg|Ҷумҳурии Тоҷикистон}}, ''Jumhurii Tojikiston'') é un país de [[Asia Central]]. Ten fronteiras con [[Afganistán]], a [[China]], o [[Kirguizistán]] e o [[Uzbekistán]]. É o único país do Turquestán da ex Unión Soviética que fala unha lingua non turca, senón [[taxico]], que é unha lingua irania, que xunto co persa moderno e o darí, derivan do persa medio.
'''Taxiquistán''' (en {{lang-tg|Тоҷикистон}}), oficialmente a '''República de Taxiquistán''' (en {{lang-tg|Ҷумҳурии Тоҷикистон}}, ''Jumhurii Tojikiston'') é un país montañoso e sen saída ó mar que se atopa en [[Asia Central]], cunha área de 143&nbsp;100 km2 e unha poboación estimada de 9&nbsp;275&nbsp;828 persoas (2019).<ref name="worldometers.info"/> Ten fronteiras con [[Afganistán]], a [[China]], o [[Kirguizistán]] e o [[Uzbekistán]]. É o único país do Turquestán da ex Unión Soviética que fala unha lingua non turca, senón [[taxico]], que é unha lingua irania, que xunto co persa moderno e o darí, derivan do persa medio.


== Historia ==
== Historia ==

Revisión como estaba o 25 de novembro de 2019 ás 11:36

Coordenadas: 39°N 71°L / 39, -71 Modelo:País

Taxiquistán (en taxico: Тоҷикистон), oficialmente a República de Taxiquistán (en taxico: Ҷумҳурии Тоҷикистон, Jumhurii Tojikiston) é un país montañoso e sen saída ó mar que se atopa en Asia Central, cunha área de 143 100 km2 e unha poboación estimada de 9 275 828 persoas (2019).[1] Ten fronteiras con Afganistán, a China, o Kirguizistán e o Uzbekistán. É o único país do Turquestán da ex Unión Soviética que fala unha lingua non turca, senón taxico, que é unha lingua irania, que xunto co persa moderno e o darí, derivan do persa medio.

Historia

Política

O parlamento está constituído por dúas cámaras:

División Administrativa

Provincias do Taxiquistán

O Taxikistán está dividido en tres provincias (вилоят viloiat /vilo'jat/, plural вилоятҳо viloiatgho /vilo'jatxo/) e máis unha provincia autónoma (вилояти мухтор viloiati mughtor /vilo'jati mux'tor/) :

  1. Provincia de Sogdiana Вилояти Суғд, número 1 no mapa, capital Ghuxand Хушанд (Xushand).
  2. Dushanbe Душанбе e Distrito Subordinado da República Ноҳияҳои тобеи Жумҳурӣ (Nohiyahoi tobei Jumhurii), número 2 no mapa, capital Dushanbe.
  3. Provincia de Ghatlón Вилояти Хатлон (Xatlon), no mapa número 3, capital Curgonteppá Қурғонтеппа (Qurghonteppa).
  4. Provincia Autónoma do Badaghxán Montañoso Вилояти Мухтори Куҳистони Бадахшон (Viloyáti Muxtori Kuhistoni Badaxshón), no mapa número 4, capital Ghorug Хоруғ (Xorugh).

Nota : a cada provincia séguelle o nome do seu centro administrativo entre parénteses.

A rexión que contén a capital Dushanbe é independente a nivel administrativo, non ten estatuto de provincia pero si un sistema similar.

Cada provincia está dividida en distritos (ноҳия nohiia /,no'hija/, en plural ноҳияҳо nohiiaho /,no'hijaho/) e á súa vez subdivididos en жамоат xamoatos (que equivalen ás nosas "parroquias"), e logo en vilas.

Xeografía

Mapa do Taxikistán
Vista satélite do Taxiquistán

Economía

Artigo principal: Economía de Taxiquistán.

O Taxiquistán é o país máis pobre da ex-Unión Soviética (URSS) e ademais un dos máis pobres do mundo. As fontes de ingresos, ligadas á exportación do algodón e do aluminio, son precarias e fan a economía vulnerable aos mercados exteriores.

No 2000, a axuda internacional era esencial para soster os programas de rehabilitación, onde se comeza a reintegrar os antigos combatentes da guerra civil dentro da sociedade. A axuda internacional foi igualmente necesaria para limitar a caída da produción de alimentos, consecuencia dun segundo ano de seca. Mais en agosto do 2001, a Cruz Vermella anunciou o comezo da fame no Taxiquistán, e apelou á axuda internacional.

Demografía

Evolución da demografía entre 1961 e 2003 (cifra da FAO, 2005). Poboación en milleiros de habitantes.
Nenos taxicos

O principal grupo étnico do Taxiquistán é o taxico, con minorías tales coma os uzbekos e kirguiz, e unha pequena minoría en retroceso de rusos. Dado que non todo o mundo en Taxiquistán é taxico, aos cidadáns non taxicos chámaselles taxiquistanos. O xentilicio de calquera persoa do Taxiquistán é taxiquistano, mentres que o grupo étnico maioritario taxico chámanse a si mesmos taxico (tajikí).

Os actuais taxicos son un pobo iranio, concretamente descenden dos antigos pobos iranios orientais de Asia Central, tales coma os sogdianos e os bactrios, cunha mestura de iranios occidentais (persas) así coma pobos non iranios.[2]

Historicamente, o Taxiquistán e Uzbekistán (Khanato de Buxara) foron patria dos xudeus buxorís, que remontan a súa ascendencia ás Tribos Perdidas de Israel abandonan o cativerio dos babilonios no século VII d.C., pero non quedan apenas moitos xudeu-buxorís no Taxiquistán.

Taxiquistán: Poboación rural e poboación total 1958-2005 (millóns). State Statistical Committee, Dushanbe, estadísticas de varios anos.

Estrutura poboacional

Informacións de CIA factbook excepto cando indicado.

Poboación: 6.863.752 (est. xullo 2003 est.)

Estrutura etaria:
0-14 anos: 39.8% (male 1,376,244; female 1,353,108)
15-64 anos: 55.5% (male 1,896,509; female 1,915,334)
65 anos ou máis: 4.7% (male 140,993; female 181,564) (2003 est.)

Taxa de crecemento da poboación: 1.895% (2007 est.)

Taxa de natalidade: 27.33 nacementos/1,000 habitantes (2007 est.)

Taxa de defunción: 7.05 pasamentos/1,000 habitantes (2007 est.)

Taxa neta de migración: -1.33 migrantes/1,000 habitantes (2007 est.)

Taxa por sexo:
ao nacer: 1.05 varón/muller
menos de 15 anos: 1.02 varón/muller
15-64 ano: 0.99 varón/muller
65 anos ou máis: 0.78 varón/muller
total: 0.99 varón/muller (2003 est.)

Taxa de mortalidade infantil:
total: 113.43 mortes/1,000 nados vivos
muller: 99.63 mortes/1,000 nados vivos (2003 est.)
varón: 126.58 mortes/1,000 nados vivos

Esperanza de vida ao nacer:
poboación total: 64.37 anos
varóns: 61.39 anos
mulleres: 67.5 anos(2003 est.)

Taxa de fertilidade: 4.17 nenos nacidos/mjller (2003 est.)

Grupos étnicos

Xoves mulleres taxicas
Anciá taxica (2007).
Un estudoso de relixión do Taxiquistán (2005).

Os taxicos representan un 79.9%, os uzbekos un 15.3%, os rusos un 1.1% (en grande retroceso debido a emigración ou o retorno a Rusia), os kirguiz un 1.1% (tamén en retroceso, moitos prefiren asentarse en Kirguizistán), outros (incluíndo os xudeus de Buxara e os alemáns do Volga) un 2.6% (segundo o censo de poboación do ano 2000).

Cadro étnico segundo os censos de poboación dende 1926 ata 2000 (en miles) [3]
Nota: Dentro da categoría de taxicos tamén se inclúen aproximadamente 135.000 Pamires (dos que un 65% son xugnís, un 13% rushanís, un 12% vaghís, un 5% bartanguís, un 3% iazgulomís, un 1.5% hufís, e un 0.8% ixcaximís) e uns 5.000 iagnobís. Os taxicos excluíndo os pobos do Pamir e os iagnobís conforman un 77.6% da poboación de acordo co censo de 2000.

Ano 1926 1937 1939 1959 1970 1979 1989 2000
Poboación total 827,2 1383,5 1484,4 1980,5 2899,6 3806,2 5092,6 6127,5
Taxicos 619,0 840,6 884,0 1051,2 1629,9 2237,0 3172,4 4898,4
Uzbekos e outros pobos turcos 176,4 332,3 359,6 455,0 665,7 873,2 1197,8 1012,5
Dos cales: Lakai 51,0
::Kongrat 15,1
::Katagan 4,9
::Barlos 3,7
::Yuz 1,1
Rusos 5,6 114,9 134,9 262,6 344,1 395,1 388,5 68,2
Kirguiz 11,4 26,4 28,0 25,7 35,5 48,4 63,8 65,5
Turcománs 4,1 3,2 4,0 7,1 11,0 14,0 20,5 20,3
Tártaros 1,0 16,6 18,3 56,9 70,8 79,5 79,4 19,0
Dos cales: Tártaros de Crimea 7,2 0,1
Árabes 3,3 2,3 2,3 0,3 14,5
Afganos 0,7 1,0 0,55 2,1 4,7
Romanís 0,19 1,2 1,6 1,8 4,3
Ucraínos 1,1 12,5 17,4 26,9 31,7 35,8 41,4 3,8
Coreanos 0,04 2,4 8,5 11,2 13,4 1,7
Alemáns 0,06 2,0 32,6 37,7 38,9 32,7 1,1
Armenios 0,17 1,3 2,9 3,8 4,9 5,7 1,0
Irianos (Osetos) 0,15 1,7 4,5 5,8 7,7 7,9 1,0
Casacos 1,6 12,4 12,7 12,6 8,3 9,6 11,4 0,9
Baxquirios 0,17 1,4 3,9 4,8 6,1 6,8 0,9
Azerbaixano 1,6 2,2 3,6 0,8
turcos 0,004 0,1 0,8 0,7
Belarusos 0,06 1,0 2,8 4,0 5,1 7,2 0,5
Moldavos 0,003 0,04 0,4 0,6 0,9 0,3
Mordvíns 0,18 4,8 6,7 7,0 6,5 5,5 0,3
Xudeus 0,2 5,2 12,4 14,6 14,7 14,8 0,2
Dos que: Xudeus de Buxara 0,08 0,8 6,2 4,9 0,02
Chuvaxos 0,02 0,5 1,7 2,5 0,2
Xeorxianos 0,03 0,4 0,7 0,8 1,0 0,2
Laks 0,05 0,9 1,4 0,14
Polacos 0,07 0,6 0,7 0,07
Búlgaros 0,04 1,1 0,07
Outros 1,3 2,3 7,2 6,3
Nationalidade non especificada 0,4 0,1 0,05 0,01

Relixións

Son musulmáns nun 90% - 97% (a maioría sunnita e seguida polo xiísmo), os cristiáns son un 2.5% (a maioría cristiáns ortodoxos), o resto un 0.5% (incluíndo zoroastrismo, Bahá'í, budismo, Hare Krishna, xudaísmo etc) [4][5][6]

Linguas

O taxico é a lingua oficial.[7] O ruso é usado en negocios e polo goberno, pero coma nas outras ex-repúbicas soviéticas está en retroceso, mostrando máis interese pola lingua inglesa. O xugní é falado na zona preto de Ghorug (Xorugh, en xugní Xaragh) na Provincia Autónoma do Badaghxán Montañoso. Tamén se falan o sariculí, o ´vakhí, o bartanguí, o ruxaní e o iazgulomí.

Educación

A educación é obrigatoria ata a escola secundaria pero a súa finalización é menos do 90 %.
definición: idade 15 e máis saben ler e escribir
poboación total: 99.4%
homes: 99.6%
mulleres: 99.1% (2003 est.)

Transporte

A maioría dos sistemas de transportes foron construídos durante a era soviética e dende esa era o sistema foise deteriorando por mor dos insuficientes investimentos e mantementos das infraestruturas. Nin o sistema soviético nin a infraestrutura posteriormente construída se dirixiu á división topográfica entre as rexións do norte e do sur do país. A comezos do ano 2005 unha serie de proxectos sobre transportes principais procurou corrixir este problema. O primeiro dos proxectos, o Túnel de Anzob, que se rematou en 2006, une a estrada de Dushanbe co norte do Taxiquistán, resolvendo o problema que existía anteriormente de incomunicación cada inverno. O transporte aéreo é considerado non fiable.[8]

Ferrocarril

O sistema ferroviario conta soamente con 480 quilómetros de traxectos, todos de vía ancha. O sistema de ferrocarrís conecta os principais centros urbanos do oeste do Taxiquistán coas vilas principais nas veciñas Uzbekistán e Turkmenistán. No ano 2000 unha nova liña conectou as cidades do sur de Curgonteppa (Qurghonteppa) e Kulob. O tránsito de pasaxeiros polo Taxiquistán viuse dificultado polos fracasos periódicos dos ferrocarrís taxicos de pagar tarifas de tránsito e por cuestións de seguridade.[9]

Estradas e autoestradas

Traballadores chineses construíndo unha ponte na estrada entre Dushanbe e Ghuxand.

O Taxiquistán conta cunha estimación de 30.000 quilómetros de estradas, das que a grande maioría foron construídas antes de 1991. Unha artería principal percorre de norte a sur a través das montañas entre a cidade de Ghuxand (Xushand), no noroeste, e Dushanbe. Unha segunda arteria vai ao leste dende Dushanbe a Ghorog (Xorogh) na Provincia Autónoma do Badaghxán Montañoso e logo ao nordés a través das montañas á cidade de Ox (Oş) en Kirguizistán. Debido a que a ruta Ghuxand–Dushanbe estaba pechada en inverno, construíuse o túnel de Anzob para evitar o paso de montaña e abrir así unha ruta que conecte Taxquent (Taşkent) (Uzbekistán) e puntos do norte con Afganistán e Paquistán ao sur, vía Taxiquistán.

A China investiu aproximadamente 720 millóns de dólares en melloras de infraestruturas no Taxiquistán, incluíndo a reconstrución, ensanche e mellora da estrada entre Dushanbé e Ghuxand que dende agosto de 2007 está a usar equipamento chinés para os traballos de reconstrución.[10]

A mediados do 2005 comezou a construción dunha ponte sobre o río Panxe (Panj) ata Afganistán a cal foi finaciada polos Estados Unidos de America abríndose a ponte en agosto de 2007[11], e pídense proxectos para a construción de varias pontes que unan o Taxiquistán co sur.[12]

Gasodutos e oleodutos

Taxiquistán conta cun gasoduto de 549 quilómetros que leva gas natural dende Uzbekistán ata Dushanbe e leva gas entre lugares de Uzbekistán polo noroeste do Taxiquistán. O Taxiquistán tamén conta cun oleoduto duns 38 quilómetros.[13]

Portos e canles

Taxiquistán non ten acceso ao mar e non conta con canles interiores navegables.[14]

Aeroportos

No ano 2007 o Taxiquistán contaba con 26 aeroportos, dos que 18 tiñan pavimentadas as pistas de aterraxe e dous con pistas de aterraxe de máis de 3.000 metros.[11] O aeroporto máis grande é o de Dushanbe que ten só uns poucos voos con destinos internacionais. Uns poucos voos unen Dushanbe con Taxquent (Taşkent) que é o aeroporto máis achegado que ofrece conexións coa maioría de destinos europeos. Os seguintes aeroportos máis grandes son o de Ghuxand (Xujand) e o de Kulob. A compañía estatal Tajikistan Airlines que conta cun rexistro de seguridade cuestionable, ofrece voos a outros países de Asia Central coa excepción de Uzbekistán, e voos semanais á Alemaña e a Rusia.[15]

Cultura

Datos estatísticos

  • Poboación: 6.719.567 habitantes (xullo 2002). 0-14 anos: 40,4 %; 15-64 anos: 54,9 %; >65 anos: 4,7 %
  • Superficie: 143 000 km²
  • Densidade: 47 hab./km²
  • Fronteiras terrestres: 3.651 km (Afganistán 1.206 km, China 414 km, Kirguizistán 870 km, Uzbekistán 1 161 km)
  • Litoral: 0 km
  • Extremidades de altitude: 300 m > 7.495 m
  • Esperanza de vida dos homes: 61,24 anos (en 2002)
  • Esperanza de vida das mulleres: 67,46 anos (en 2002)
  • Taxa de crecemento da popboación: 2,12 % (en 2002)
  • Taxa de natalidade: 32,99 ‰ (en 2002)
  • Taxa de mortalidade: 8,51 ‰ (en 2002)
  • Taxa de mortalidade infantil: 114,77 ‰ (en 2002)
  • Taxa de fecundidade: 4,23 nenos/muller (en 2002)
  • Taxa de migración: -3,27 ‰ (no 2002)
  • Independencia: 9 de setembro do 1991
  • Liñas de teléfono: 242.100 (en 2003)
  • Teléfonos móbiles: 47.600 (en 2003)
  • Aparatos de radio: 1.291.000 (en 1991)
  • Aparatos de televisión: 820.000 (en 1997)
  • Usuarios de Internet: 5.000 (en 2002)
  • Número de provedores de Internet: 4 (en 2002)
  • Rutas: 29.900 km: 21.400 km pavimentadas - 8.500 km terra (en 1990)
  • Vías férreas: 482 km (2001)
  • Vías navigables: 0 km
  • Número de aeroportos: 53 (en 2001)

Notas

  1. Erro no código da cita: Etiqueta <ref> non válida; non se forneceu texto para as referencias de nome worldometers.info
  2. Library of Congress Country Studies - Tajikistan - Historical & Ethnic Background - 1996
  3. Results of the 2000 population census in Tajikistan.
  4. CIA Factbook - Tajikistan
  5. "Religious Freedom - Tajikistan". Arquivado dende o orixinal o 29 de agosto de 2006. Consultado o 24 de agosto de 2008. 
  6. International Religious Freedom Report 2007 - Tajikistan
  7. Constitución da República do Taxiquistán, 6 de novembro de 1994, Artigo 2.
  8. Tajikistan country profile. Biblioteca do Congreso Federal Research Division (Xaneiro de 2007). Este artigo incorpora textos desta fonte que é de dominio público.
  9. Tajikistan country profile. Library of Congress, Federal Research Division (Xaneiro 2007). Este artigo incorpora textos desta fonte que é de dominio público.
  10. [1] Arquivado 20 de agosto de 2008 en Wayback Machine. TAJIKISTAN: A CHINESE ROAD TO THE FUTURE? ; EURASIANET. (último acceso 20-08-2008)
  11. 11,0 11,1 CIA World Factbook. Tajikistan
  12. Tajikistan country profile. Library of Congress, Federal Research Division (xaneiro 2007). Este artigo incorpora textos desta fonte que é de dominio público.
  13. Tajikistan country profile. Library of Congress, Federal Research Division (Xaneiro 2007). Este artigo incorpora textos desta fonte que é de dominio público.
  14. Tajikistan country profile. Library of Congress, Federal Research Division (xaneiro de 2007). Este artigo incorpora textos desta fonte que é de dominio público.
  15. Tajikistan country profile. Library of Congress, Federal Research Division (xaneiro 2007). Este artigo incorpora textos desta fonte que é de dominio público.

Véxase tamén

Bibliografía

  • Kamoludin Abdullaev and Shahram Akbarzadeh, Historical Dictionary of Tajikistan, 3rd. ed., Rowman & Littlefield, 2018.
  • Shirin Akiner, Mohammad-Reza Djalili and Frederic Grare, eds., Tajikistan: The Trials of Independence, Routledge, 1998.
  • Richard Foltz, A History of the Tajiks: Iranians of the East, Londres: Bloomsbury Publishing, 2019.
  • Robert Middleton, Huw Thomas and Markus Hauser, Tajikistan and the High Pamirs, Hong Kong: Odyssey Books, 2008 (ISBN 978-9-622177-73-4).
  • Nahaylo, Bohdan and Victor Swoboda. Soviet Disunion: A History of the Nationalities problem in the USSR (1990) excerpt
  • Kirill Nourdhzanov and Christian Blauer, Tajikistan: A Political and Social History, Canberra: ANU E-Press, 2013.
  • Rashid, Ahmed. The Resurgence of Central Asia: Islam or Nationalism? (2017)
  • Smith, Graham, ed. The Nationalities Question in the Soviet Union (2nd ed. 1995)
  • Monica Whitlock, Land Beyond the River: The Untold Story of Central Asia, Nova York: St. Martin's Press, 2003.
  • Tajikistan's border crossings & flights: how to get in and out, INDY GUIDE, 2018