Domesticación

O cordeiro, unha das primeiras especies en ser domesticadas.

A domesticación é a acción ou o efecto de facer doméstico algún ser vivo, é dicir, que viva a carón do ser humano, que se críe na casa. O termo deriva do latín domus, que significa «casa», e domesticus, que ten o mesmo significado que o termo actual. Descrive o paso dende estado salvaxe a estado doméstico dalgúns animais pola acción do home. Este proceso prodúcese por mor dos intereses humanos de obter das especies salvaxes alimento, servizo, compaña, roupa, etc.,e comezou hai arredor de once mil anos.

Unha especie domesticada, animal ou vexetal, é unha especie que desenvolveu unhas características morfolóxicas, fisiolóxicas, ou mesmo comportamentais novas e hereditarias, como resultado dunha interacción prolongada, dun control ou dunha selección á mantenta por parte do ser humano.

A domesticación fai referencia tamén ó estado no cal a reprodución, as curas e a alimentación dos animais, ou o ciclo das plantas son controlados de xeito máis ou menos directo polo ser humano. Na linguaxe corrente, a expresión «animal doméstico» emprégase a cotío no senso de animal de compaña. Este último termo pódese aplicar a un animal individual, mentres que a domesticación concerne unha poboación ou unha especie enteira. Unha acepción ampla da domesticación tende a tratar tódalas formas de interacción regular da especie humana cunha especie animal.

A principal utilidade das plantes e animais domésticos é a produción de alimentos, así como a doutros produtos útiles com a la, o algodón, ou a seda. Malia isto, os motivos da práctica da gandería ou da agricultura non son sempre estritamente utilitarios e inclúen o pracer, a recreación ou prácticas relixiosas. A domesticación ds plantas e dos animais veu da man dos inicios da agricultura e foi un factor esencial no desenvolvemento da civilización. No pasado permitiu a revolución neolítica, mais tamén é un proceso que aínda se mantén até a actualidade.

Carpas koi, variedade ornamental da carpa.

O proceso de domesticación

Datas e lugares de domesticación

Figura en bronce dun bode atopada en Cefisia, probablemente fabricada en Ática no século -V.

As domesticacións esténdense dende o neolítico até a actualidade, agás a do can, que precede en diversos millenios a cría doutras especies e a sedentarización. A Idade Media é un período no que non se coñece ningunha nova aportación na domesticación, mentres que a partir do século XIX prodúcese unha importante medra de novas especies criadas, e nalgúns casos pódese falar de domesticación.

As datas e os lugares das antigas domesticacións foron calculados con procedementos esencialmente arqueolóxicos, e máis polo miúdo, arqueozoolóxicos. Estes métodos consisten en examinar ou revisar os resultados das escavacións con ocupación humana prehistórica. Os restos animais son datados segundo os métodos arqueolóxicos:

• Determínase a especie á cal pertencen;
• Considérase igualmente a idade á cal morreu, así como o tipo de animal (posiblemente domesticado), que representan;
• Baséase noutros indicios com os rastros observables de sacrificios e matanzas.

Trátase de determinar a presenza ou non de animais salvaxes ou de cría, e máis globalmente a natureza das súas relacións cos humanos. Deste xeito, o esqueleto dun gato que atopado a carón dunha tumba humana indica que se trataba probablemente dun animal de compaña. Unha certa homoxeneidade na idade dos animais atopados indica a existencia dunha gandería na que se mataban os animais á idade óptima.

As novas técnicas, e en particular o estudo do ADN mitocondrial, permeten revisar as datas de domesticacióm, así com a árbore xenealóxica das especies domésticas actuais, polo que estes coñecementos continúan evolucionando. A liñaxe do can, en particular, teríase separado da do lobo hai entre 150 000 e 100 000 anos. É posible que o devanceiro do can se asociase con grupos humanos que seguía para obter restos de comida, tendo un papel de alerta, ou mesmo de axuda na caza. A data de domesticación que dan as fontes arqueolóxicas correspondería entón cun intre no que a relación se fixo máis estreita e existía un control máis grande do home sobre o animal, hai uns 17 000 anos.

Bestiario no Antigo Exipto, contra o -1400.

O proceso de domesticación e a difusión das especies e técnicas de gandería esténdense sobre longos períodos de tempo e non están ben determinados. Por diversas especies recoñécense diversos centros de domesticación diferentes. Isto non exclúe os cruzamentos que se fixeron posteriormente, e semella inútil tentar determinar o devanceiro salvaxe de cada raza dunha especie doméstica.

Despois da do can, o primeiro escenario no que es produciu a domesticación foi no Oriente Próximo, en particular na parte que chamada Crecente Fértil. Tamén destaca Asia oriental, a conca do Mediterráneo e América do Sur. Algunhas rexións do mundo non coñeceron ningunha domesticación de especies locais até épocas moi recentes, como é o caso de Australia ou o sur de África.

Nalgunhas áreas, a domesticación produciuse de xeito independente, por evolución cultural dos grupos humanos locais e por adaptación de especies silvestres locais. Noutras, a domesticación foi influída (pola domesticación de especies locais a partir do conñecemento doutras áreas) ou importada (por pasar o cultivo e a gandería de especies xa domesticadas a outras áreas). Hai 5 áreas nas que existen probas concluíntes de domesticación independente, 4 máis nas que hai indicios e 3 máis onde se produciu a domesticación despois de recibir influencia foránea. A táboa seguinte amosa estes territorios e algúns exemplos de especies domesticadas.

Zonas de domesticación de especies locais producida de xeito independente ou por influencia foránea
Zona	Especies domesticadas		1ª data comprobada de domesticación
	Plantas	Animais
Zonas de domesticación local independente
Sueste de Asia (Crecente fértil)	trigo, chícharo, oliva	ovella, cabra	-8500
China (concas do río amarelo e do río Yangstsé)	arroz e millo	porco, eiruga de seda	antes do -7500
Mesoamérica (centro e sur do México actual)	millo, feixón, caiota, pataca, mandioca	pavo bravo	antes do -3500
Os Andes e a Amazonia	pataca, mandioca	llama, coello das indias	antes de -3500
Leste dos actuais Estados Unidos	xirasol, quinoa	ningún animal local domesticado	antes de -2500
Zonas de posible domesticación local independente
Sahel africano	sorgo, arroz africano	galiña de Guinea	antes do -5000
África Occidental de clima tropical	ñame, palma de aceite	ningún animal local domesticado	antes do -3000
Etiopía	café, tef	ningún animal local domesticado	? descoñécese a datación
Nova Guinea	Cana de azucre, banana]	ningún animal local domesticado	? posiblemente -7500
Zonas de domesticación local despois da chegada de cultivos procedentes doutras zonas
Europa Occidental	durmideira, avea común	ningún animal local domesticado	entre o -6000 e -3500
Val do Indo	sésamo, berenxena	cebú	-7000
Exipto	sicómoro, xunca doce	burro, gato	-6000

Fonte: Diamond, Jared (2011). Armas, gérmenes y acero (en castelán) (2a ed. ed.). Barcelona: DeBolsillo. p. 115. ISBN 978-84-8346-326-0. 

O número de especies domésticas dispoñibles aumentou drasticamente a partir do século XVI en ámbolos costados do Atlántico, co que se chamou intercambio colombino. O continente americano tiña con anterioridade cinco especies de animais domésticas, das cales só o can era coñecido no mundo antigo. Os cabalos e bois chegaron a América a través deste intercambio, mentres que un gran número de plantas domésticas americanas foron introducidas en Europa, Asia e África.

Proceso de domesticación

Téñense proposto diversas situacións iniciais que conducirían á domesticación de animais. A tradició de adoptar crías de animais é un fenémeno que explica a orixe da domesticación, e dende esta maneira é doado obter animais que se familiarizaron dende pequenos cos humanos. Porén, é preciso lembrar que o proceso de domesticación implica a cría de liñaxes de animais durante moitas xeracións, que non é o que pasaría se se capturasen sempre novos animais salvaxes. Por outra banda, esta práctica, que aínda existe na actualidade, é característica dos pobos cazadores-recolectores, que precisamente non teñen animais domésticos. Por este motivo, estes aprovisionamentos estarían integrados nunha cultura baseada na caza e non na gandería, e existiría unha oposición entre sociedades «de aprovisionamento» e sociedades «de domesticación». Este sistema non semella poder ser considerado un xeito de domesticación. Ademais, mentres que o factor cultural é probablemente esencial para explicar a domesticación (ou a non-domesticación) dunha especie, o sistema económico e cultural dunha sociedade non é fixo. A meirande parte das sociedades baseadas na caza crían cans, polo que este sistema tería sido un elemento chave da domesticación.

É posible que a domesticación pasase por unha fase de mutualismo entre animais e seres humanos, é dicir, un achegamento e unha axuda mutua. De feito, esta relación obsérvase aínda hoxe no can paria, e crese que foi unha etapa da domesticación do porco.

Diversas especies foron obxecto dunha tradición de caza que posteriormente evolucionaron cara un control das poboacións, e unha xestió de poboación salvaxe razonable. Esta caza podería terse convertido en selectiva, escollendo, por exemplo, os animais meirandes e os machos con proporcións máis grandes, e conducindo cara un tipo de gandería extensiva, máis intensificada. Todos estes estadios practícanse actualmente cos renos en diferentes rexións. Este proceso semella ter afectado a diferentes especies, entre as cales destacan as cabras, as ovellas, e pequenos camélidos como as llamas.

Finalmente, a gandería podería ter comezado sinxelamente con animais capturados e despois criados en estrita catividade. Este é o caso da maioría de domesticacións recentes ou contemporáneas. É nesta situación que o control e a selección poden ser máis fortes, facendo posible unha transformación máis rápida das especies seleccionadas. O guión de domesticación dunha especie podería ter ocorrido segundo un destes esquemas ou ter sido unha combinación simultánea ou sucesiva.

No caso do coello, as etapas da domesticación foron establecidas na Idade Media, que constitúen unha reserva de caza. Con algúns destes coellos practicouse unha selección, permitida pola captura dos animais vivos grazas ós furóns. Esta selección conduciu á aparición das primeiras variedades de coello durante o século XVI, que se distinguen pola súa cor e o seu tamaño. A gandería intensificouse e a forte selección levou a unha gran variabilidade de razas domésticas. O comportamente do coello de gandería evolucionou probablemente de xeito conxunto por mor dunha selección de animais menos salvaxes, puidendo ter sido unha selección tan intencional como indirecta; os animais máis difíciles de recapturar non podían ser dados a novos criadores.

As prácticas de cría e de selección que se poden observar ó longo da historia poden dar unha idea de como se desenvolveu o proceso de domesticación. Son prácticas moi variadas, igual que o són os coñecementos e representacións que teñen os criadores dos mecanismos da herdanza e da influencia que podían exercer sobre unha poboación animal. Algúns deles facían unha selección metódica dentro dun rabaño, mentres que outros non concibían a influencia que podía ter a elección dos reprodutores nos seus produtos, dentro dunha especie ou variedade. Con todo, estes criadores podían ver o interese de adquirir unha nova lñaxe ou efectuar cruzamentos con animaos de orixe diferente e participar así na súa difusión.

Por outra banda, a selección exercida polos criadores está lonxe de manter sempre a mesma dirección, un tipo de práctica aplicada a diversas especies e en diferentes épocas que consiste, por exemplo, en sacrificar os animais de crecemento máis grande ou máis rápido, e deixar que os outros completen o seu crecemento. Esta práctica, que ten un efecto de contraselección, foi denunciada como tal polos observadores, coma no caso das ovellas, ou na piscicultura, onde a práctica de "pesca de fondo" é repoboar unha lagoa despois da súa pesca, devolvendo só os peixes máis pequenos. Así, malia que a carpa ten unha longa tradición de cría en Francia, o rendemento da cría destes peixes era frouxo. Introducíronse liñaxes de crecemento moito máis rápido provenientes de Europa central a finais do séciño XIX, cos cales se practicaba a cría selectiva. Entre a diversidade das prácticas, destaca a que consistía en facer que unha femia fose montada por conxéneres salvaxes polas calidades reais ou supostas que iso lle outorgaba ós animais (can-lobo, porco-xabaril, en Europa). Malia que iso semella opoñerse ó proceso de domesticación, estas hibridacións poderían ter contribuído a combinar os carácteres domésticos (especialmente os comportamentais) dunha especie cos dunha subespecie local salvaxe ben adaptada ó seu medio. Este foi probablemente o caso das razas de cans nórdicos.

A domesticación dunha especie é froito dunha historia múltiple difícil de reconstruír. Os factores importantes son a predisposición de cada especie, as prácticas dos criadores ou protocriadores en períodos longos que efectúan unha selección consciente ou non, e os intercabios de animais que permiten que as lñaxes máis domesticadas se espallen.

Aspecto biolóxico

Vacas da raza hereford, seleccionada para a produción de carne.

O proceso de domesticación comeza cando un número limitado de animais son illados doutros individuos da especie salvaxe. Esta poboación pode experimentar un fenómeno de microevolución, por mor da adaptación ás condicións da gandería e da selección humana. Esta evolución está marcada pola aparición de trazos domésticos, é dicir, dos novos carácteres considerados como mutacións xenéticas conservadas, mentres que os alelos que os portan seguirían a ser raras ou terían sido eliminadas pola selección natural en estado salvaxe.

Trátase de carácteres morfolóxicos, como po exemplo un tamaño meirande ou máis cativo que o da especie salvaxe, coloracións novas, o pelo longo, rizado ou o rabo acurtado. Tamén son carácteres fisiolóxicos, como o aumento da fecundidade ou a precocidade do crecemento. Obsérvase tamén a perda de carácteres morfolóxicos com os cornos nalgunhas razas de cordeiro, ou de aptitudes como unha diminución da mobilidade, da velocidade de carreira ou da capacidade de voo, así como a perda de aptitudes comportamentais. Isto fundamenta unha interpretación da domesticación como unha alteración do xenotipo, cousa que é indiscutible no caso do albinismo. Buffon describe a domesticación como unha dexeneración. A variabilidade morfolóxica é importante en certas especies, e moito menos noutras coma o camelo bactriano. Tamén se interpretan as transformacións da domesticación co concepto de neotenia, segundo a cal os carácteres morfolóxicos (como as orellas que colgan) ou condutistas (como o agarimo), orixinalmente propios dos estadíos xuvenís, mantéñense até a idade adulta.

Com que les primeres espècies domesticades han estat criades des de fa alguns mil·lennis, existeix un debat sobre si aquest és realment indispensable. Experiments específics i les domesticacions més recents demostren que, amb una selecció intensa, les transformacions típiques de la domesticació poden aparèixer relativament ràpidament, en un interval d'una o algunes desenes de generacions.

Des d'un punt de vista ecològic, algunes espècies són criades en estat domèstic en un medi idèntic o molt similar al dels seus avantpassats salvatges, com ara el camell o el ren. En canvi, cal remarcar que el nombre relativament baix d'espècies domèstiques és compensat per la seva distribució, sovint molt àmplia, en medis i en climes variats i molt diferents dels del lloc d'origen de l'espècie. La gallina, originària de regions tropicals, és criada fins al cercle polar àrtic, i el porc, originari de regions temperades, és criat fins i tot en climes equatorials, on és preferit a altres espècies de suids originàries d'aquests climes però no domesticades. La dieta de les espècies domèstiques pot variar molt a causa de l'accés als recursos naturals d'un nou medi, i, evidentment, a l'alimentació artificial, en la qual els cereals cultivats són primordials, fins i tot pel gos. Resulta difícil determinar en quina mesura aquests canvis de clima i de dieta foren acompanyats per una adaptació fisiològica hereditària vers una eventual tolerància dels animals domèstics a aquestes variacions. Des d'una òptica diferent, determinats autors han estimat que les espècies domèstiques foren seleccionades entre les que estaven menys especialitzades des d'un punt de vista alimentari i ecològic (espècies eurioques). Els desplaçaments i introduccions per part de l'ésser humà d'espècies domèstiques a llocs on no eren presents ha tingut conseqüències importants sobre l'equilibri ecològic des del neolític, car poden convertir-se en espècies invasores i provocar la desaparició d'espècies autòctones.

Aspecto comportamental

Un can fox terrier coa súa dona.

La domesticació no és només una modificació dels caràcters físics d'una espècie, sinó també del seu comportament. Aquesta evolució consisteix en primer lloc en un caràcter menys feréstec, una tolerància o fins i tot una familiaritat més marcada envers els humans, i l'atenuació dels comportaments potencialment perillosos vers l'home. També és una adaptació a les condicions de cria, i per tant als grups importants i la promiscuïtat, que poden ser mal tolerats pels congèneres salvatges.

L'etòleg Konrad Lorenz descrigué notablement la domesticació com un empobriment dels comportaments socials especialitzats en favor de la hipertròfia de les necessitats bàsiques, com la reproducció i l'alimentació. En efecte, el comportament social en general sembla més variat en els animals salvatges que en els seus congèneres domesticats.

En el cas del gos, l'evolució comportamental sembla molt més radical i no es pot reduir a la pèrdua del caràcter feréstec o salvatge. La capacitat dels cadells d'interpretar els signes de comunicació humans sembla doncs superior a la dels llops i els altres primats. Tot i que en part poden ser el resultat d'una educació o un ensinistrament, l'afecció que té un gos envers el seu mestre i la tendència a obeir-lo són caràcters innats sorgits de la domesticació.

També s'utilitza l'etologia en referència a la domesticació quan es parla dels caràcters comportamentals que permeten o han permès que una espècie fos domesticada; el principal seria el caràcter social d'una espècie. El fet que aquesta espècie visqués en grups jerarquitzats hauria permès al criador exercir un control sobre aquests animals assumint la posició d'element dominant del grup.

Aspecto zootécnico

Artigo principal: Cría selectiva.

Actualmente, os obxectivos da domesticación de novas especies ou a mellora das razas xa domesticadas concernen esencialmente á produción. Trátase da adaptación ás condicións de cría, a fecundidade, a velocidade de crecemento, e a cotío a calidade da carne ou doutros produtos como o leite ou a la.

Os rexistros máis antigos descubertos que recollen listas de liñaxes,amosando unha formalización da selección dos animais, datan do século -XVI e están escritos en lingua hitita. A selección moderna das especies recorre a ferramentas notablemente estatísticas aplicadas ós coñecementos xenéticos. Requiren dunha avaliación tan obxectiva como sexa posible dos suxeitos e unha organización rigorosa dos programas de cría, co fin de obter unha mellora do rendemento das liñaxes en función de obxectivos determinados. Estas seleccións son implementadas por organizacións especializadas.

A selección sobre a base de criterios estritos de rendemento é criticada polos inconvenientes que conleva, como por exemplo a fraxilidade dos suxeitos, ou pola ameaza que representa par a biodiversidade das razas domñesticas, impoñendo un número reducido de liñaxes. Como resposta, téndese a integrar criterios de selección máis amplos, como a facilidade de parto, ademais do rendemento ó aleitar ou o crecemento. Esta selección tamén pode intentar responder a necesidades moi precisas, como unha redución dos elementos máis contaminantes das feces dos animais, que representan un problema en sitacións de cría intensiva. Por outra banda, as variedades pouco seleccionadas (chamadas «rústicas») son recoñecodes non só como recursos xenéticos potenciais, senón tamén pola súa adaptación a determinados xeitos ou sistemes de cría intensiva. O CNRS francés calculou no 2005 que o 50% das razas de paxaros domésticos están en vía de extinción. A selección dos animais está relacionada cuns obxectivos e un tipo de cría determinados. Ademais, si as organizacións especializadas se encargan da selección, isto pode reducir a autonomía dos produtores e deixalos nunha situación de dependencia cara estas organizacións, especialmente no tocante ó tipo de produción.

Malia estes límites, a selección actual ten unha gran eficacia. O progreso xenético obtido pode ser significativo sobre un período duns anps, cousa que amosa que a transformación das especies domésticas non está nin de lonxe rematada. Os esforzos tamén se concentran nas novas especies criadas, especialmente peixes.

Aspecto cultural

A domesticación tamén é un fenómeno cultural polo feito de que ó comezo implica un cambio radical da relación do home coa natureza e coas especies concernidas. Aparentmente, os sistemas culturais humanos e a súa evolución son o primeiro factor que determina a domesticación ou non domesticación das especies.

Véxase tamén

Bibliografía

• Juliet Clutton-Brock, A Natural History of Domesticated Mammals, Cambridge University Press, segunda edición, 1999, ISBN 0521634954. (en inglés)
• Jean-Pierre Digard, L'homme et les animaux domestiques : Anthropologie d'une passion, Fayard, colección. «le temps des sciences», 1990 ISBN 2213024669. (en francés)
• PRODUCTIONS ANIMALES - Revista editada por INRA Volume 17 - Número 3 - xullo de 2004 - número especial: Domestication des poissons Ler en liña (en francés)
• Georges-Louis Leclerc, comte de Buffon Histoire Naturelle générale et particulière avec la description du cabinet du roi par Mrs. De Buffon et Daubenton, Tomo cuarto, nova edición en Ámsterdam, de J.H. Schneider M. DCCLXVI. Ler en liña (en francés)
• Philippe Orsini, Les animaux domestiques, Muséum d'Histoire naturelle, Toló, 2001. (en francés)
• Francis Petter, Les animaux domestiques et leurs ancêtres, Bordas, 1973, (2-04-007853-3). (en francés)

Ligazóns externas

• Discusión verbo da domesticación animal (en inglés)
• Use of Domestic Animals in Zoo Education (en inglés)