Carlos IV de España: Diferenzas entre revisións

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Contido eliminado Contido engadido
Xoio (conversa | contribucións)
ampliación
Xoio (conversa | contribucións)
ampliación, e bibliografia
Liña 1: Liña 1:
{{en uso}}

{{Ficha de nobre
{{Ficha de nobre
|nome = Carlos IV de España
|nome = Carlos IV de España
Liña 34: Liña 32:


== Acceso ao trono ==
== Acceso ao trono ==
Sucedeu ao seu pai, [[Carlos III de España|Carlos III]], ao morre este o [[14 de decembro]] de [[1788]]. Accedeu ao trono cunha ampla experiencia nos asuntos de Estado, aída que o seu reinado foi desastroso, porque se viu superado pola repercusión dos sucesos acaecidos en [[Francia]] en [[1789]] e tamén pola súa falta de enerxía persoal, que fixo que deixara o goberno en mans da súa esposa [[María Luísa de Parma]] e do seu [[valido]], [[Manuel Godoy]], de quen se dicía que era amante da raíña.<ref>Porén, hoxe en día esas afirmacións foron desmentidas por varios historiadores. Véxase: Parra (2002) e Rúspoli (2004).</ref>
Sucedeu ao seu pai, [[Carlos III de España|Carlos III]], ao morrer este o [[14 de decembro]] de [[1788]].
Accedeu ao trono cunha ampla experiencia nos asuntos de Estado, aínda que o seu reinado foi desastroso, porque se viu superado pola repercusión dos sucesos acaecidos en [[Francia]] en [[1789]] e tamén pola súa falta de enerxía persoal, que fixo que deixara o goberno en mans da súa esposa [[María Luísa de Parma]] e do seu [[valido]], [[Manuel Godoy]], de quen se dicía que era amante da raíña. Porén, hoxe en día esas afirmacións foron desmentidas por varios historiadores.<ref>Parra (2002).</ref> <ref>Rúspoli (2004).</ref>
[[Ficheiro:Anton_Raphael_Mengs,_Prince_of_Asturias,_Future_Charles_IV_of_Spain_(са_1765)_-_02.jpg|miniatura|esquerda|150px|Carlos IV, mozo.]]


Estes acontecementos frustraron as expectativas coas que iniciou o seu reinado. Á morte de Carlos III, o empeoramento da economía e a desorde da administración revelaban os límites do reformismo, mentres que a [[Revolución francesa]] poñóa enriba da mesa unha alternativa ao [[Antigo Réxime]].
Estes acontecementos frustraron as expectativas coas que iniciou o seu reinado. Á morte de Carlos III, o empeoramento da economía e a desorde da administración revelaban os límites do reformismo, mentres que a [[Revolución francesa]] poñóa enriba da mesa unha alternativa ao [[Antigo Réxime]].


Poxde dicirse, por tanto, que coa morte de Carlos III rematou a historia do [[Ilustración|reformismo ilustrado]] en España, pois o estalido case inmediato da Revolución francesa ao ano seguinte provocou unha reacción de terror que converteu o reinado do seu fillo e sucesor, Carlos IV, nun período moito máis conservador. Ao final do reinado desdte último, a invasión francesa arrastraría ao país a un ciclo de revolución e reacción que marcaría todo o [[século XIX]], sen deixar espazo para continuar un reformismo sereo como o que desenvolvera Carlos III.<ref name=BV>{{cita web|autor=Biografias y Vidas|título=Carlos III de España|url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/c/carlos_iii.htm|dataacceso=24 de xuño de 2004}}</ref>
Pode dicirse, por tanto, que coa morte de Carlos III rematou a historia do [[Ilustración|reformismo ilustrado]] en España, pois o estalido case inmediato da Revolución francesa ao ano seguinte provocou unha reacción de terror que converteu o reinado do seu fillo e sucesor, Carlos IV, nun período moito máis conservador.
Ao final do reinado deste último, a invasión francesa arrastraría ao país a un ciclo de revolución e reacción que marcaría todo o [[século XIX]], sen deixar espazo para continuar un reformismo sereo como o que desenvolvera Carlos III.<ref name=BV>{{cita web|autor=Biografias y Vidas|título=Carlos III de España|url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/c/carlos_iii.htm|dataacceso=24 de xuño de 2004}}</ref>


== Reinado ==
== Reinado ==


=== Goberno do conde de Floridablanca ===
=== Goberno do conde de Floridablanca ===
[[Ficheiro:El conde de Floridablanca y Goya.jpg|miniatura|230px|Retrato do Conde de Floridablanca por [[Francisco de Goya]].]]
Las primeras decisiones de Carlos IV mostraron unos propósitos reformistas. Confirmó en su puesto como primer [[Secretario de Estado y del Despacho]] al [[conde de Floridablanca]], un ilustrado que inició su gestión con medidas como la condonación del retraso de las contribuciones, limitación del precio del pan, restricción de la acumulación de bienes de manos muertas, supresión de vínculos y [[mayorazgo]]s y el impulso del desarrollo económico. El propio Monarca tomó la iniciativa de derogar la [[Ley Sálica]] impuesta por su antecesor [[Felipe V de España|Felipe V]], medida ratificada por las Cortes de [[1789]], que no se llegó a promulgar.
[[Ficheiro:Pedro Pablo Abarca de Bolea, Count of Aranda.jpg|230px|miniatura|Retrato do Conde de Aranda por Xosé María Galván.]]
As primeiras decisións de Carlos IV mostraron uns propósitos reformistas. Confirmou no seu posto (por consello do seu pai) como primeiro Secretario de Estado e de Despacho a Xosé Moñino e Redondo, [[conde de Floridablanca]], un ilustrado que iniciou a súa xestión con medidas como a condonación do atraso das contribucións, a limitación do prezo do pan, a restrición da acumulación de bens das [[mans mortas]], a supresión de [[vinculeiro]]s e [[morgado]]s e o impulso do desenvlvemento económico. O propio monarca tomou a iniciativa de derrogar a [[ley Sálica]] imposta polo seu antecesor [[Filipe V de España|Filipe V]], medida ratificada polas Cortes de [[1789]], pero que non se chegou a promulgar (esta falta da promulgación foi un dos motivos alegados polos tradicionalistas que emporenderon, á morte de [[Fernando VII]], as [[Guerras Carlistas|guerras carlistas]]).

O estalido da [[Revolución francesa]] en [[1789]] cambiou radicalmente a política española. Conforme ían chegando as noticias de Francia, o nerviosismo da Corona crece e acaba por pechar as Cortes que, controladas por Floridablanca, se reuniran para recoñecer ao príncipe de Asturias.

O illamento parece ser a receita para evitar a propagación das ideas revolucionarias a España. Floridablanca, ante a gravidade dos feitos deixou en suspenso os [[Pactos de Familia]], establecieu controus na fronteira para impedir a expansión revolucionaria e efectuo unha forte presión diplomática en apoio a [[Luís XVI de Francia|Luís XVI]].


El estallido de la [[Revolución francesa]] en 1789 cambió radicalmente la política española. Conforme llegan las noticias de Francia, el nerviosismo de la corona crece y acaba por cerrar las Cortes que, controladas por [[conde de Floridablanca|Floridablanca]] (mantenido en el poder por consejo de su padre), se habían reunido para reconocer al Príncipe de Asturias. El aislamiento parece ser la receta para evitar la propagación de las ideas revolucionarias a España. Floridablanca, ante la gravedad de los hechos dejó en suspenso los [[Pactos de Familia]], estableció controles en la frontera para impedir la expansión revolucionaria y efectuó una fuerte presión diplomática en apoyo a [[Luis XVI de Francia|Luis XVI]]. También puso fin a los proyectos reformistas del reinado anterior y los sustituyó por el conservadurismo y la represión (fundamentalmente a manos de la [[Inquisición española|Inquisición]], que detiene a [[Francisco Cabarrús|Cabarrús]], destierra a [[Jovellanos]] y despoja de sus cargos a [[Pedro Rodríguez de Campomanes|Campomanes]]).
Tamén puxo fin aos proxectos reformistas do reinado anterior e substituínos polo conservadorismo e a represión (fundamentalmente a cargo da [[Inquisición española|Inquisición]], que detivo a [[Francisco Cabarrús|Cabarrús]], desterrou a [[Jovellanos]] e despoxou dos seus cargos a [[Pedro Rodríguez de Campomanes|Campomanes]]).


=== Gobierno do conde de Aranda ===
=== Gobierno do conde de Aranda ===
Liña 53: Liña 62:


=== Primeiro goberno de Manuel Godoy ===
=== Primeiro goberno de Manuel Godoy ===
[[Ficheiro:Manuel Godoy por Bayeu.jpg|miniatura|230px|Godoy en [[1790]]. Retratado por [[Francisco Bayeu]]<br>[[Academia de San Fernando]], [[Madrid]].]]
[[Ficheiro:Manuel_Godoy_Spain.jpg|miniatura|230px|Manuel Godoy como ''"Príncipe da Paz"''. [[Francisco de Goya]], [[1801]].<br>[[Real Academia de San Fernando]], [[Madrid]].]][[Manuel Godoy]] era un guardia de corps que ascendeu rapidamente na Corte grazas á amizade e confianza que lle otuorgaron os reis. En poucos anos pasou de ser un [[fidalgo]] a converterse en duque de Alcudia e de Sueca, capitán xeneral e, desde finais de [[1792]], en «ministro universal» de Carlos IV, cun enorme poder.


[[Manuel Godoy]], un guardia de corps, ascendió rápidamente en la corte gracias a la amistad y confianza que le otorgaron los reyes. En pocos años pasó de ser un [[Hidalgo (noble)|hidalgo]] a convertirse en duque de Alcudia y de Sueca, capitán general y, desde finales de [[1792]], en «ministro universal» de Carlos IV con un enorme poder. De pensamiento ilustrado impulsó medidas reformistas como las disposiciones para favorecer las enseñanzas de las ciencias aplicadas, la protección a las [[Sociedades Económicas de Amigos del País]] y la llamada [[desamortización de Godoy]] de bienes pertenecientes a hospitales, casas de misericordia y hospicios regentados por comunidades religiosas.
De pensamento ilustrado impulsou medidas reformistas como as disposicións para favorecer a ensinanza das [[ciencia aplicada|ciencias aplicadas]], a protección das [[Sociedades Económicas de Amigos do País]] e a chamada [[desamortización de Godoy]] de bens pertencentes a hospitais, casas de misericordia e hospicios rexentados por comunidades relixiosas.


La Revolución francesa condicionó su actuación en la política española. Sus primeras medidas se encaminaron en salvar la vida de [[Luis XVI de Francia|Luis XVI]], procesado y condenado a muerte. Pese a los esfuerzos de todas las cortes europeas, el monarca francés fue guillotinado en enero de [[1793]], lo que generalizó una guerra de las potencias europeas contra la [[Primera República Francesa|Francia revolucionaria]] conocida como la [[Guerra de la Convención]], en la que España participó y fue derrotada por la Francia republicana, fruto del desastroso abastecimiento, la pésima preparación del ejército y la escasa moral de la tropa frente a los enardecidos ''[[sans culottes]]'' franceses. Un ejército de 25.000 hombres{{cita requerida}} dirigido por el [[Antonio Ricardos|general Ricardos]] entró en el [[Rosellón]] y logró algunos éxitos. A partir de [[1794]] las tropas españolas se vieron forzadas a la retirada. Los franceses ocuparon [[Figueras (Gerona)|Figueras]], [[Irún]], [[San Sebastián]], [[Bilbao]], [[Vitoria]] y [[Miranda de Ebro]].
Pero a [[Revolución francesa]] condicionou a súa actuación na política española. As sías primeiras medidas encamiñáronse a salvar a vida de [[Luís XVI de Francia|Luís XVI]], procesado e condenado a morte. Pese aos esforzos de todas as Cortes europeas, o monarca francés foi guillotinado en xaneiro de [[1793]], o que xeralizou unha guerra das potencias europeas contra a [[Primeira República francesa|Francia revolucionaria]] coñecida como a [[guerra da Convención]], na que España participou e foi derrotada pola Francia republicana, froito do desastroso abastecemento, a pésima preparación do exército e a escasa moral da tropa fronte aos enardecidos ''[[sans culottes]]'' franceses.


Un exército de 25.000 hombres{{cómpre referencia}} dirixido polo [[Antonio Ricardos|xeneral Ricardos]] entrou no [[Rosellón]] e logrou algúns éxitos (como a toma de [[Perpiñán]]). Pero a partir de [[1794]] as tropas españolas víronse forzadas á retirada. Os franceses, pola sñúa parte, ocuparon [[Figueres]], [[Irún]], [[Donostia|San Sebastián]], [[Bilbao]], [[Vitoria]] e [[Miranda de Ebro]].
[[Manuel Godoy|Godoy]] suscribió con Francia la [[Paz de Basilea]] en [[1795]]. La República francesa devolvió a España las plazas ocupadas, a cambio del territorio hispano de la isla de [[La Española]] —colonia de [[República Dominicana|Santo Domingo]]—. En agradecimiento el rey Carlos IV le concedió el título de [[Principado de la Paz|príncipe de la Paz]].


[[Manuel Godoy|Godoy]] suscribiu entón con Francia a [[Paz de Basilea]], en [[1795]]. A República francesa devolveu a España as prazas ocupadas, a cambio do territorio español da illa [[A Española]] —colonia de [[República Dominicana|Santo Domingo]]—. En agradecemento, o rei Carlos IV concedeulle a Godoy o título de '''príncipe da Paz'''.
En [[1796]], concluida la fase más radical de la Revolución, [[Manuel Godoy|Godoy]] firmó el [[Tratado de San Ildefonso (1796)|Tratado de San Ildefonso]] y España se convirtió en aliada de Francia. Este cambio de postura buscaba el enfrentamiento con Gran Bretaña, principal adversario de la Francia revolucionaria y tradicional enemiga de España con la que disputaba la hegemonía marítima y, concretamente, el comercio con América. La escuadra española sufrió la derrota frente al [[cabo de San Vicente]] en [[1797]], pero [[Cádiz]] y [[Santa Cruz de Tenerife]] resistieron a los ataques del almirante [[Horatio Nelson|Nelson]]. En América los británicos ocuparon la isla de [[Ataque a Trinidad (1797)|Trinidad]], y sufrieron una derrota en [[Ataque a Puerto Rico (1797)|Puerto Rico]]. Ello provocó la caída de [[Manuel Godoy|Godoy]] en mayo de [[1798]].

En [[1796]], concluída a fase máis radical da Revolución, Godoy asinou o [[Tratado de San Ildefonso (1796)|Tratado de San Ildefonso]], polo que España se converteu en aliada de Francia. Este cambio de postura buscaba o enfrontamiento con [[Gran Bretaña]], principal adversario da Francia revolucionaria e tradicional inimiga de España, coa que disputaba a hexemonía marítima e, concretamente, o comercio con [[América]].

La escuadra española sufriu unha severa derrota fronte ao [[cabo de San Vicente]] en [[1797]], pero [[Cádiz]] e [[Santa Cruz de Tenerife]] resistiron os ataques do almirante [[Horatio Nelson|Nelson]]. En América, os británicos ocuparon a [[illa Trinidad]], e sufriron unha derrota en [[Puerto Rico]]. Isto provocou a caída de Godoy, en maio de [[1798]].


=== Gobernos de Saavedra e Urquijo ===
=== Gobernos de Saavedra e Urquijo ===
Tras ello, dos ilustrados, [[Francisco de Saavedra]] y [[Mariano Luis de Urquijo]], se sucedieron al frente del gobierno entre [[1798]] y [[1800]].
Tras isto, dous ilustrados, [[Francisco de Saavedra]] e [[Mariano Luís de Urquijo]], sucedéronse á fronte do goberno entre [[1798]] e [[1800]].


=== Segundo goberno de Manuel Godoy ===
=== Segundo goberno de Manuel Godoy ===
[[Ficheiro:Estatua equestre Carlos IV.jpg|niniatura|250px|Estatua de Carlos IV en [[Ciudad de México]], coñecida popularmente como ''El Caballito''.]]
[[Ficheiro:Estatua equestre Carlos IV.jpg|miniatura|230px|Estatua de Carlos IV en [[Ciudad de México]].<ref>Coñecida popularmente como ''El Caballito''</ref>]]
[[Ficheiro:Turner, The Battle of Trafalgar (1806).jpg|miniatura|230px|A Batalla de Trafalgar, por [[Joseph Mallord William Turner|Turner]].]]

La llegada al poder de [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]] en [[1799]] y su proclamación como [[Emperador]] en [[1804]] alteró las relaciones internacionales y se renovó la alianza con Francia. [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]] necesitaba, en su lucha contra los británicos, contar con la colaboración de España, sobre todo de su escuadra. Por ello, presionó a Carlos IV para que restituyera su confianza en [[Manuel Godoy|Godoy]]. Éste asumió de nuevo el poder en [[1800]] y firmó el [[Convenio de Aranjuez]] de 1801 por el que ponía a disposición de [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]] la escuadra española, lo que implicaba de nuevo la guerra contra Gran Bretaña.
A chegada ao poder de [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]] en [[1799]] e a súa proclamación como [[emperador]] en [[1804]] alterou as relacións internacionais, e España renovou a alianza con Francia. Napoleón necesitaba, na súa loita contra os británicos, contar coa colaboración de España, sobre todo da súa escuadra. Por iso, presionou a Carlos IV para que restablecera a súa confianza en [[Manuel Godoy|Godoy]]. Este asumiu de novo o poder en [[1800]] asinou o [[Convenio de Aranjuez]] de 1801 polo que poñía a disposición de Napoleón a escuadra española, o que implicaba de novo a guerra contra [[Gran Bretaña]].


[[Manuel Godoy|Godoy]] declaró en [[1801]] la guerra a [[Portugal]], principal aliado británico en el continente, antes de que lo hiciera Francia. Este conflicto, conocido como la [[Guerra de las Naranjas]], significó la ocupación de [[Olivenza]] por España, que además obtuvo el compromiso de Portugal de impedir el atraque de buques británicos en sus puertos.
Godoy declarou en [[1801]] a guerra a [[Portugal]], principal aliado británico no continente, antes de que o fixera Francia. Este conflito, coñecido como a [[guerra das Laranxas]], significou a ocupación de [[Olivenza]] por España que, ademais obtivo o compromiso de Portugal de impedir o atraque de buques británicos nos seus portos.


En [[1805]], la derrota de la escuadra franco-española en la [[batalla de Trafalgar]] por la Armada británica modificó la situación radicalmente. Frente a la hegemonía de [[Gran Bretaña]] en los mares, [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]] recurrió al bloqueo continental, medida a la que se sumó España. En [[1807]] fue suscrito en [[Tratado de Fontainebleau (1807)|Tratado de Fontainebleau]] que estableció el reparto de [[Portugal]] entre [[Francia]], [[España]] y el propio [[Manuel Godoy|Godoy]], y el derecho de paso por España de las tropas francesas encargadas de su ocupación.
Pero en [[1805]] a derrota da escuadra franco-española na [[batalla de Trafalgar]] pola armada británica modificou a situación radicalmente. Fronte á hexemonía de [[Gran Bretaña]] nos mares, [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]] decretou o [[bloqueo continental]], medida á que se sumou España. E en [[1807]] foi subscrito o [[Tratado de Fontainebleau]] que establecía o reparto de [[Portugal]] entre [[Francia]], [[España]] e o propio [[Manuel Godoy|Godoy]], ademais de conceder o dereito de paso por España das tropas francesas encargadas da ocupación dese país.


=== Crise final ===
=== Crise final ===
Con tal sucesión de guerras se agravó hasta el extremo la crisis de la [[Hacienda]]; y los ministros de Carlos IV se mostraron incapaces de solucionarla, pues el temor a la revolución les impedía introducir las necesarias reformas, que hubieran lesionado los intereses de los estamentos privilegiados, alterando el orden tradicional.<ref>{{cita web|autor=Biografías y Vidas|título=Carlos IV de España|url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/c/carlos_iv.htm|fechaacceso=4 de julio de 2004}}</ref>
Con tal sucesión de guerras agravpise até o extremo a crise da [[facenda]], e os ministros de Carlos IV mostráronse incapaces de solucionala; entre outras cousas, porque o temor á revolución lles impedía introducir as necesarias reformas, que lesionarían os intereses dos estamentos privilexiados, alterando a orde tradicional.<ref name=BV1>{{cita web|autor=Biografías y Vidas|título=Carlos IV de España|url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/c/carlos_iv.htm|dataacceso=24 de xuño de 2014}}</ref>


A presenza de soldados franceses en territorio español (moitos máis dos permitidos polo tratado de Fontainebleau, e que, ademais, en lugar de ir cara a Portugal ocuparan numerosas prazas) aumentou a oposición cara a [[Manuel Godoy|Godoy]], enfrontado cos sectores máis tradicionais pola súa política reformista e entreguista cara a Bonaparte.
La presencia de soldados franceses en territorio español aumentó la oposición hacia [[Manuel Godoy|Godoy]], enfrentado con los sectores más tradicionales por su política reformista y entreguista hacia [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]]. A finales de [[1807]] se produjo la [[Conjura de El Escorial]], conspiración encabezada por [[Fernando VII de España|Fernando]], Príncipe de Asturias, que pretendía la sustitución de [[Manuel Godoy|Godoy]] y el destronamiento de su propio padre. Pero, frustrado el intento, el propio [[Fernando VII de España|Fernando]] delató a sus colaboradores. En marzo de [[1808]], ante la evidencia de la ocupación francesa, [[Manuel Godoy|Godoy]] aconsejó a los reyes que abandonaran España. Pero se produjo el [[Motín de Aranjuez]], levantamiento popular contra los reyes aprovechando su presencia en el [[Palacio Real de Aranjuez|palacio de Aranjuez]]. [[Manuel Godoy|Godoy]] fue hecho preso por los amotinados. Carlos IV, ante el cariz de los acontecimientos, abdicó en su hijo [[Fernando VII de España|Fernando VII]].
A finais de [[1807]] produciuse a [[conxura de El Escorial]], conspiración encabezada por [[Fernando VII de España|Fernando]], príncipe de Asturias, que pretendía a substitución de [[Manuel Godoy|Godoy]] e o destronamento do rei. Pero, frustrado el intento, o propio [[Fernando VII de España|Fernando]], no chamado [[proceso de El Escorial]], delatou aos seus colaboradores.
[[Ficheiro:Fernando de Borbón, príncipe de Asturias.jpg|miniatura|esquerda|230px|[[Fernando VII|Fernando]], [[príncipe de Asturias]].]]
En marzo de [[1808]], ante a evidencia da ocupación francesa, Godoy aconsellou aos reis que, imitando á Familia Real portuguesa, abadoaran España. Pero produciuse o [[Motín de Aranjuez]], levantamento popular (instigado, unha vez máis, polo príncipe Fernando e a súa ''camariliia'') en contra dos reis, aproveitando a súa presenza no Palacio Real de Aranjuez. Godoy fue apresado polos amotinados. Carlos IV, ante o cariz dos acontecementos, abdicou no seu fillo Fernando, que se convertía así en [[Fernando VI]].


[[Napoleón Bonaparte|Napoleón]], receoso ante o cambio de monarca, e vendo o comportamento e debilidade da Famlia Real, convocou a toos os seus membros a un encontro na localidade francesa de [[Baiona, Francia|Baiona]].
[[Napoleón Bonaparte|Napoleón]], receloso ante el cambio de monarca, convocó a la familia real española a un encuentro en la localidad francesa de [[Bayona (Francia)|Bayona]]. [[Fernando VII de España|Fernando VII]], bajo la presión del Emperador y de sus padres, devolvió la Corona a Carlos IV el día 6 de mayo, sin saber que el día antes Carlos IV había pactado la cesión de sus derechos a la corona en favor de [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]], quien finalmente designó como nuevo rey de España a su hermano [[José I de España|José]].


[[Fernando VII de España|Fernando VII]], baixo a presión do emperador e dos seus paies, devolveu a Corona a Carlos IV o día [[6 de maio]], sen saber que a víspera Carlos IV pactara a cesión dos seus dereitos en favor de Napoleón quen, finalmente, designou como novo rei de España ao seu irmán [[Xosé I de España|Xosé]].
O [[19 de marzo]] de [[1808]] -tres anos despois da derrota na [[batalla de Trafalgar|Trafalgar]]-, e dunha política desastrada, viuse obrigado polo fillo, a seguir do [[Motín de Aranjuez]], a abdicar do trono no seu favor, que asumíu como [[Fernando VII de España|Fernando VII]]. Procurou entón o apoio de [[Napoleón]], para conseguir a devolución da súa coroa. Conseguiuno, mais por pouco tempo, pois Napoleón o obrigou a abdicar de novo, desta vez para entregar a coroa española a seu irmán [[Xosé I de España|Xosé Bonaparte]].


== Final ==
== Final ==
Carlos permaneció prisionero de Napoleón, residiendo en Marsella, hasta la derrota final de éste en [[1814]]; pero en ese mismo año [[Fernando VII de España|Fernando VII]] fue repuesto en el [[Monarquía española|Trono español]], manteniendo a su padre desterrado por temor a que le disputara el poder. Carlos y su esposa murieron exiliados en la corte papal,<ref>{{cita web|autor=Biografías y Vidas|título=Carlos IV de España|url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/c/carlos_iv.htm|fechaacceso=4 de julio de 2004}}</ref> residiendo en el palazzo Borghese.
Carlos permaneceu prisioneiro de Napoleón, residindo en [[Marsella]], até a derrota final do emperador en [[1814]]. Nese mesmo ano [[Fernando VII de España|Fernando VII]] foi reposto no [[Reino de España|trono español]] pola [[Xunta Central]]. Pero Fenando mantivo ao seu pai desterrado por temor a que lle disputara o poder. Carlos e a súa esposa continuaron o exilio na [[Estados Pontificios|Coprte papal]], residindo no palazzo Borghese.<ref name=BV1/>


Carlos IV morreu en [[Roma]] o [[20 de xaneiro]] de [[1819]], poucos días despois de que falecera a súa esposa María Luísa. Posteriormente os restos mortais da parella foron trasladados á [[Cripta Real]] do [[mosteiro do Escorial]].
Morreu no mesmo mes en que enviuvou, no Pazo dos reis de Nápoles, sendo sepultado posteriormente no [[mosteiro do Escorial]].


== Mecenado ==
== Mecenado ==
[[Ficheiro:PalacioReal Stradivarius1.jpg|miniatura|200px|Un dos violíns do ''Quinteto palatino''.<br>[[Palacio Real de Madrid|Palacio Real]] ([[Madrid]]).]]
Carlos interesouse desde a súa xuventude pola [[arte]]. [[Violín|violinista]] afeizoado, en [[1775]] comprou para a Corte o quinteto de instrumentos Stradivarius conservado actualmente no [[Palacio Real de Madrid]] (os chamados ''[[Stradivarius Palatinos]]'') rodeándose dun grupo de notábeis músicos dirixido polo violinista e compositor [[Gaetano Brunetti]].


Carlos se interesó desde su juventud por el arte. Violinista aficionado, en 1775 compró para la corte el cuarteto de instrumentos Stradivarius conservado actualmente en el Palacio Real de Madrid y se rodeó de un entorno musical privilegiado dirigido por el violinista y compositor [[Gaetano Brunetti]]. También se interesó por la pintura, encargando obras a [[Luis Meléndez]], [[Claude Joseph Vernet]] y [[Luis Paret]] y nombrando a [[Francisco de Goya]] pintor de cámara (1789).
Tamén se interesou pola [[pintura]], encargando obras a [[Luis Meléndez]], [[Claude Joseph Vernet]] e [[Luis Paret]], e nomeando a [[Francisco de Goya]] pintor de cámara en [[1789]].

Durante su reinado otorgó entre títulos de España y títulos de Indias: 179 títulos nobiliarios, de los cuales 33 fueron [[Grandeza de España|Grandes de España]]


== Matrimonio e fillos ==
== Matrimonio e fillos ==
Liña 182: Liña 201:
=== Bibliografía ===
=== Bibliografía ===
==== Libros de historia ====
==== Libros de historia ====
* Anes, Gonzalo (1975): ''El Antiguo Régimen: los Borbones''. Historia de España Alfaguara. IV. Madrid: Alienza Editorial / Alfaguara. ISBN 978-84-206-2044-0.
* Lynch, John (1991): ''El siglo XVIII''. Barcelona: Crítica.
* Artola, Miguel (1973): ''La burguesía revolucionaria (1808-1869)''. Historia de España Alfaguara. V. Madrid: Alianza Editorial / Alfaguara. ISBN 978-84-2062-046-7.
* Parra López, E. La (2002): ''Manuel Godoy: la aventura del poder''.
* Lynch, John (1999): ''La España del siglo XVIII''. 2ª ed. Barcelona: Crítica. ISBN 978-84-74-23-961-3.
* Rúspoli, E. (2004): ''Godoy: La lealtad de un gobernante ilustrado''.
* Parra López, E. La (2002): ''Manuel Godoy: la aventura del poder''. Barcelona: Tusquets. ISBN 978-84-8310-405-7.[http://www.elcultural.es/version_papel/LETRAS/5515/Manuel_Godoy_La_aventura_del_poder Crítica] en "El Cultural" do diario ''El Mundo'' (España), 03/10/2002.
* Rúspoli, E. (2004): ''Godoy: La lealtad de un gobernante ilustrado''. ISBN 978-84-8460-387-0. Barcelona: Temas de Hoy (Grupo Planeta). [http://www.forumlibertas.com/frontend/forumlibertas/noticia.php?id_noticia=1991 Crítica] en Forum Libertas.com


==== Novelas históricas ====
==== Novelas históricas ====
* [[Benito Pérez Galdós|Pérez Galdós, Benito]] (1983): ''Trafalgar''. [[Episodios Nacionales]], 1ª Serie, nº 1. Madrid: Alianza Editorial / Librería y Casa Editorial Hernando. ISBN 978-84-206-5001-3.
* Pérez Galdós, Benito (1983): ''La Corte de Carlos IV''. Episodios Nacionales, 1ª Serie, nº 2. Madrid: Alianza Editorial / Librería y Casa Editorial Hernando. ISBN 978-84-206-5002-1.
* Pérez Galdós, Benito (1983): ''El 19 de Marzo y el 2 de Mayo''. Episodios Nacionales, 1ª Serie, nº 3. Madrid: Alianza Editorial / Librería y Casa Editorial Hernando. ISBN 978-84-2065-003-X.


=== Outros artigos ===
=== Outros artigos ===

Revisión como estaba o 25 de xuño de 2014 ás 19:17

Carlos IV de España
Rei de España
Retrato de Carlos IV, por Francisco de Goya
Museo del Prado (Madrid)

Reinado14 de decembro de 1788
19 de marzo de 1808
Nacemento11 de novembro de 1748
Portici, Reino de Nápoles
Falecemento20 de xaneiro de 1819
Roma, Estados Pontificios
PredecesorCarlos III
SucesorFernando VII
ConsorteMaría Luísa de Parma
Descendenciavéxase Matrimonio e fillos
Casa realCasa de Borbón
ProxenitoresCarlos III
María Amalia de Saxonia

Escudo de Carlos IV de España
Na rede
WikiTree: Bourbon-71 Find a Grave: 3967 Editar o valor em Wikidata

Carlos IV de Borbón, nado no Palacio Real de Portici (Reino de Nápoles) o 11 de novembro de 1748 e finado en Roma (Estados Pontificios) o 20 de xaneiro de 1819, foi rei de España desde o 14 de decembro de 1788 até o 19 de marzo de 1808 cando, como consecuencia do golpe de Estado que pasou á historia como o motin de Aranjuez, abdicou en favor do seu fillo Fernando, príncipe de Asturias.

Era fillo e sucesor de Carlos III e da súa esposa María Amalia de Saxonia.

Primeiros anos

Cando naceu, seu pai era o rei das Dúas Sicilias. Foi bautizado co nome de Carlos Antonio Pascual Francisco Javier Juan Nepomuceno José Januario Serafin Diego.

No verán de 1765 foi chamado polo seu pai, sendo xa rei de España, para informalo do noivado que lle fora decidido, como Príncipe de Asturias, coa súa prima irmá a princesa María Luísa de Parma.

Acceso ao trono

Sucedeu ao seu pai, Carlos III, ao morrer este o 14 de decembro de 1788.

Accedeu ao trono cunha ampla experiencia nos asuntos de Estado, aínda que o seu reinado foi desastroso, porque se viu superado pola repercusión dos sucesos acaecidos en Francia en 1789 e tamén pola súa falta de enerxía persoal, que fixo que deixara o goberno en mans da súa esposa María Luísa de Parma e do seu valido, Manuel Godoy, de quen se dicía que era amante da raíña. Porén, hoxe en día esas afirmacións foron desmentidas por varios historiadores.[1] [2]

Carlos IV, mozo.

Estes acontecementos frustraron as expectativas coas que iniciou o seu reinado. Á morte de Carlos III, o empeoramento da economía e a desorde da administración revelaban os límites do reformismo, mentres que a Revolución francesa poñóa enriba da mesa unha alternativa ao Antigo Réxime.

Pode dicirse, por tanto, que coa morte de Carlos III rematou a historia do reformismo ilustrado en España, pois o estalido case inmediato da Revolución francesa ao ano seguinte provocou unha reacción de terror que converteu o reinado do seu fillo e sucesor, Carlos IV, nun período moito máis conservador.

Ao final do reinado deste último, a invasión francesa arrastraría ao país a un ciclo de revolución e reacción que marcaría todo o século XIX, sen deixar espazo para continuar un reformismo sereo como o que desenvolvera Carlos III.[3]

Reinado

Goberno do conde de Floridablanca

Ficheiro:El conde de Floridablanca y Goya.jpg
Retrato do Conde de Floridablanca por Francisco de Goya.
Retrato do Conde de Aranda por Xosé María Galván.

As primeiras decisións de Carlos IV mostraron uns propósitos reformistas. Confirmou no seu posto (por consello do seu pai) como primeiro Secretario de Estado e de Despacho a Xosé Moñino e Redondo, conde de Floridablanca, un ilustrado que iniciou a súa xestión con medidas como a condonación do atraso das contribucións, a limitación do prezo do pan, a restrición da acumulación de bens das mans mortas, a supresión de vinculeiros e morgados e o impulso do desenvlvemento económico. O propio monarca tomou a iniciativa de derrogar a ley Sálica imposta polo seu antecesor Filipe V, medida ratificada polas Cortes de 1789, pero que non se chegou a promulgar (esta falta da promulgación foi un dos motivos alegados polos tradicionalistas que emporenderon, á morte de Fernando VII, as guerras carlistas).

O estalido da Revolución francesa en 1789 cambiou radicalmente a política española. Conforme ían chegando as noticias de Francia, o nerviosismo da Corona crece e acaba por pechar as Cortes que, controladas por Floridablanca, se reuniran para recoñecer ao príncipe de Asturias.

O illamento parece ser a receita para evitar a propagación das ideas revolucionarias a España. Floridablanca, ante a gravidade dos feitos deixou en suspenso os Pactos de Familia, establecieu controus na fronteira para impedir a expansión revolucionaria e efectuo unha forte presión diplomática en apoio a Luís XVI.

Tamén puxo fin aos proxectos reformistas do reinado anterior e substituínos polo conservadorismo e a represión (fundamentalmente a cargo da Inquisición, que detivo a Cabarrús, desterrou a Jovellanos e despoxou dos seus cargos a Campomanes).

Gobierno do conde de Aranda

En 1792, Floridablanca fue sustituido por el conde de Aranda, amigo de Voltaire y de otros revolucionarios franceses, a quien el rey encomienda la difícil papeleta de salvar la vida de su primo el rey Luis XVI en el momento en que tras el fracaso de la fuga de Varennes éste había aceptado la Constitución francesa de 1791.

Sin embargo, la radicalización revolucionaria a partir de 1792 y el destronamiento de Luis XVI —el rey francés fue encarcelado y quedó proclamada la República— precipitó la caída del conde de Aranda y la llegada al poder de Manuel Godoy el 15 de noviembre de 1792.

Primeiro goberno de Manuel Godoy

Godoy en 1790. Retratado por Francisco Bayeu
Academia de San Fernando, Madrid.
Manuel Godoy como "Príncipe da Paz". Francisco de Goya, 1801.
Real Academia de San Fernando, Madrid.

Manuel Godoy era un guardia de corps que ascendeu rapidamente na Corte grazas á amizade e confianza que lle otuorgaron os reis. En poucos anos pasou de ser un fidalgo a converterse en duque de Alcudia e de Sueca, capitán xeneral e, desde finais de 1792, en «ministro universal» de Carlos IV, cun enorme poder.

De pensamento ilustrado impulsou medidas reformistas como as disposicións para favorecer a ensinanza das ciencias aplicadas, a protección das Sociedades Económicas de Amigos do País e a chamada desamortización de Godoy de bens pertencentes a hospitais, casas de misericordia e hospicios rexentados por comunidades relixiosas.

Pero a Revolución francesa condicionou a súa actuación na política española. As sías primeiras medidas encamiñáronse a salvar a vida de Luís XVI, procesado e condenado a morte. Pese aos esforzos de todas as Cortes europeas, o monarca francés foi guillotinado en xaneiro de 1793, o que xeralizou unha guerra das potencias europeas contra a Francia revolucionaria coñecida como a guerra da Convención, na que España participou e foi derrotada pola Francia republicana, froito do desastroso abastecemento, a pésima preparación do exército e a escasa moral da tropa fronte aos enardecidos sans culottes franceses.

Un exército de 25.000 hombres[Cómpre referencia] dirixido polo xeneral Ricardos entrou no Rosellón e logrou algúns éxitos (como a toma de Perpiñán). Pero a partir de 1794 as tropas españolas víronse forzadas á retirada. Os franceses, pola sñúa parte, ocuparon Figueres, Irún, San Sebastián, Bilbao, Vitoria e Miranda de Ebro.

Godoy suscribiu entón con Francia a Paz de Basilea, en 1795. A República francesa devolveu a España as prazas ocupadas, a cambio do territorio español da illa A Española —colonia de Santo Domingo—. En agradecemento, o rei Carlos IV concedeulle a Godoy o título de príncipe da Paz.

En 1796, concluída a fase máis radical da Revolución, Godoy asinou o Tratado de San Ildefonso, polo que España se converteu en aliada de Francia. Este cambio de postura buscaba o enfrontamiento con Gran Bretaña, principal adversario da Francia revolucionaria e tradicional inimiga de España, coa que disputaba a hexemonía marítima e, concretamente, o comercio con América.

La escuadra española sufriu unha severa derrota fronte ao cabo de San Vicente en 1797, pero Cádiz e Santa Cruz de Tenerife resistiron os ataques do almirante Nelson. En América, os británicos ocuparon a illa Trinidad, e sufriron unha derrota en Puerto Rico. Isto provocou a caída de Godoy, en maio de 1798.

Gobernos de Saavedra e Urquijo

Tras isto, dous ilustrados, Francisco de Saavedra e Mariano Luís de Urquijo, sucedéronse á fronte do goberno entre 1798 e 1800.

Segundo goberno de Manuel Godoy

Estatua de Carlos IV en Ciudad de México.[4]
A Batalla de Trafalgar, por Turner.

A chegada ao poder de Napoleón en 1799 e a súa proclamación como emperador en 1804 alterou as relacións internacionais, e España renovou a alianza con Francia. Napoleón necesitaba, na súa loita contra os británicos, contar coa colaboración de España, sobre todo da súa escuadra. Por iso, presionou a Carlos IV para que restablecera a súa confianza en Godoy. Este asumiu de novo o poder en 1800 asinou o Convenio de Aranjuez de 1801 polo que poñía a disposición de Napoleón a escuadra española, o que implicaba de novo a guerra contra Gran Bretaña.

Godoy declarou en 1801 a guerra a Portugal, principal aliado británico no continente, antes de que o fixera Francia. Este conflito, coñecido como a guerra das Laranxas, significou a ocupación de Olivenza por España que, ademais obtivo o compromiso de Portugal de impedir o atraque de buques británicos nos seus portos.

Pero en 1805 a derrota da escuadra franco-española na batalla de Trafalgar pola armada británica modificou a situación radicalmente. Fronte á hexemonía de Gran Bretaña nos mares, Napoleón decretou o bloqueo continental, medida á que se sumou España. E en 1807 foi subscrito o Tratado de Fontainebleau que establecía o reparto de Portugal entre Francia, España e o propio Godoy, ademais de conceder o dereito de paso por España das tropas francesas encargadas da ocupación dese país.

Crise final

Con tal sucesión de guerras agravpise até o extremo a crise da facenda, e os ministros de Carlos IV mostráronse incapaces de solucionala; entre outras cousas, porque o temor á revolución lles impedía introducir as necesarias reformas, que lesionarían os intereses dos estamentos privilexiados, alterando a orde tradicional.[5]

A presenza de soldados franceses en territorio español (moitos máis dos permitidos polo tratado de Fontainebleau, e que, ademais, en lugar de ir cara a Portugal ocuparan numerosas prazas) aumentou a oposición cara a Godoy, enfrontado cos sectores máis tradicionais pola súa política reformista e entreguista cara a Bonaparte.

A finais de 1807 produciuse a conxura de El Escorial, conspiración encabezada por Fernando, príncipe de Asturias, que pretendía a substitución de Godoy e o destronamento do rei. Pero, frustrado el intento, o propio Fernando, no chamado proceso de El Escorial, delatou aos seus colaboradores.

Fernando, príncipe de Asturias.

En marzo de 1808, ante a evidencia da ocupación francesa, Godoy aconsellou aos reis que, imitando á Familia Real portuguesa, abadoaran España. Pero produciuse o Motín de Aranjuez, levantamento popular (instigado, unha vez máis, polo príncipe Fernando e a súa camariliia) en contra dos reis, aproveitando a súa presenza no Palacio Real de Aranjuez. Godoy fue apresado polos amotinados. Carlos IV, ante o cariz dos acontecementos, abdicou no seu fillo Fernando, que se convertía así en Fernando VI.

Napoleón, receoso ante o cambio de monarca, e vendo o comportamento e debilidade da Famlia Real, convocou a toos os seus membros a un encontro na localidade francesa de Baiona.

Fernando VII, baixo a presión do emperador e dos seus paies, devolveu a Corona a Carlos IV o día 6 de maio, sen saber que a víspera Carlos IV pactara a cesión dos seus dereitos en favor de Napoleón quen, finalmente, designou como novo rei de España ao seu irmán Xosé.

Final

Carlos permaneceu prisioneiro de Napoleón, residindo en Marsella, até a derrota final do emperador en 1814. Nese mesmo ano Fernando VII foi reposto no trono español pola Xunta Central. Pero Fenando mantivo ao seu pai desterrado por temor a que lle disputara o poder. Carlos e a súa esposa continuaron o exilio na Coprte papal, residindo no palazzo Borghese.[5]

Carlos IV morreu en Roma o 20 de xaneiro de 1819, poucos días despois de que falecera a súa esposa María Luísa. Posteriormente os restos mortais da parella foron trasladados á Cripta Real do mosteiro do Escorial.

Mecenado

Un dos violíns do Quinteto palatino.
Palacio Real (Madrid).

Carlos interesouse desde a súa xuventude pola arte. violinista afeizoado, en 1775 comprou para a Corte o quinteto de instrumentos Stradivarius conservado actualmente no Palacio Real de Madrid (os chamados Stradivarius Palatinos) rodeándose dun grupo de notábeis músicos dirixido polo violinista e compositor Gaetano Brunetti.

Tamén se interesou pola pintura, encargando obras a Luis Meléndez, Claude Joseph Vernet e Luis Paret, e nomeando a Francisco de Goya pintor de cámara en 1789.

Matrimonio e fillos

Carlos IV contraeu matrimonio en 1765 coa súa prima María Luísa de Borbón-Parma (era filla de Filipe I, duque de Parma, fillo de Filipe V).

Tiveron 14 fillos das vinte e catro veces que María Luísa estivo embarazada, pero só sete chegaron á idade adulta:

A Familia de Carlos IV, por Francisco de Goya
Museo del Prado (Madrid).
O infante Francisco de Paula, fillo máis pequeno de Carlos IV. Retrato por Vicente López.

Ancestros

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
16. Luís XIV de Francia
 
 
 
 
 
 
 
8. Delfín Luís de Francia
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
17. María Teresa de Austria
 
 
 
 
 
 
 
4. Filipe V de España
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
18. Fernando María de Baviera
 
 
 
 
 
 
 
9. María Ana de Baviera
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
19. Enriqueta Adelaida de Savoia
 
 
 
 
 
 
 
2. Carlos III de España
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
20. Renato II Farnesio
 
 
 
 
 
 
 
10. Eduardo II Farnesio
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
21. Isabel de Este
 
 
 
 
 
 
 
5. Isabel de Farnesio
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
22. Filipe Guillerme I, elector palatino
 
 
 
 
 
 
 
11. Dorotea Sofía de Neoburgo
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
23. Isabel Amalia de Hesse-Darmstadt
 
 
 
 
 
 
 
1. Carlos IV de España
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
24. Xoán Xurxo III de Saxonia
 
 
 
 
 
 
 
12. Augusto II de Polonia
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
25. Ana Sofía de Dinamarca
 
 
 
 
 
 
 
6. Augusto III de Polonia
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
26. Cristián Ernesto, nargrave de Brandeburgo-Bayreuth
 
 
 
 
 
 
 
13. Cristiana Eberardina de Brandeburgo-Bayreuth
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
27. Sofía Luísa de Württemberg
 
 
 
 
 
 
 
3. María Amalia de Saxonia
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
28. Leopoldo I de Habsburgo
 
 
 
 
 
 
 
14. Xosé I de Habsburgo
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
29. Leonor Magdalena do Palatinado-Neoburgo
 
 
 
 
 
 
 
7. María Xosefa de Austria
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
30. Xoán Federico, duque de Brunswick-Luneburgo
 
 
 
 
 
 
 
15. Guillermina Amalia de Brunswick-Luneburgo
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
31. Benedita Enriqueta de Simmern
 
 
 
 
 
 

Filmografía


Predecesor:
Rei Carlos VII das Dúas Sicilias (Futuro Carlos III de España)

Príncipe de Asturias
1760-1788

Sucesor:
Fernando de Borbón
e de Borbón-Parma
Predecesor:
Carlos III

Rei de España

1788-1808
Sucesor:
Fernando VII

Notas

  1. Parra (2002).
  2. Rúspoli (2004).
  3. Biografias y Vidas. "Carlos III de España". Consultado o 24 de xuño de 2004. 
  4. Coñecida popularmente como El Caballito
  5. 5,0 5,1 Biografías y Vidas. "Carlos IV de España". Consultado o 24 de xuño de 2014. 

Véxase tamén

Bibliografía

Libros de historia

  • Anes, Gonzalo (1975): El Antiguo Régimen: los Borbones. Historia de España Alfaguara. IV. Madrid: Alienza Editorial / Alfaguara. ISBN 978-84-206-2044-0.
  • Artola, Miguel (1973): La burguesía revolucionaria (1808-1869). Historia de España Alfaguara. V. Madrid: Alianza Editorial / Alfaguara. ISBN 978-84-2062-046-7.
  • Lynch, John (1999): La España del siglo XVIII. 2ª ed. Barcelona: Crítica. ISBN 978-84-74-23-961-3.
  • Parra López, E. La (2002): Manuel Godoy: la aventura del poder. Barcelona: Tusquets. ISBN 978-84-8310-405-7.Crítica en "El Cultural" do diario El Mundo (España), 03/10/2002.
  • Rúspoli, E. (2004): Godoy: La lealtad de un gobernante ilustrado. ISBN 978-84-8460-387-0. Barcelona: Temas de Hoy (Grupo Planeta). Crítica en Forum Libertas.com

Novelas históricas

  • Pérez Galdós, Benito (1983): Trafalgar. Episodios Nacionales, 1ª Serie, nº 1. Madrid: Alianza Editorial / Librería y Casa Editorial Hernando. ISBN 978-84-206-5001-3.
  • Pérez Galdós, Benito (1983): La Corte de Carlos IV. Episodios Nacionales, 1ª Serie, nº 2. Madrid: Alianza Editorial / Librería y Casa Editorial Hernando. ISBN 978-84-206-5002-1.
  • Pérez Galdós, Benito (1983): El 19 de Marzo y el 2 de Mayo. Episodios Nacionales, 1ª Serie, nº 3. Madrid: Alianza Editorial / Librería y Casa Editorial Hernando. ISBN 978-84-2065-003-X.

Outros artigos

Ligazóns externas