Lingua galega: Diferenzas entre revisións
Sen resumo de edición |
|||
Liña 382: | Liña 382: | ||
|- align="center" |
|- align="center" |
||
! Palatal |
! Palatal |
||
| - || - || |
| - || - || - || - || - || - || /ʎ/ || - || - || /ɲ/ |
||
|- align="center" |
|||
! Postalveolar |
|||
| - || - || /ʃ/ || - || /ʧ/ || - || - || - || - || - |
|||
|- align="center" |
|- align="center" |
||
! Velar |
! Velar |
Revisión como estaba o 1 de outubro de 2013 ás 12:03
Galego | ||
---|---|---|
Pronuncia: | [gaˈlego] [ɡaˈleɣo] | |
Falado en: | Galicia Terra Eo-Navia O Bierzo As Portelas Val de Xálima Diáspora galega | |
Total de falantes: | 4.000.000 aprox. en total (2.836.527 en España, 2007) | |
Posición: | 160 | |
Familia: | Indoeuropea Itálica Románica Ítalo-occidental Occidental Galo-ibérica Ibero-románica Galaico-portugués Galego | |
Estatuto oficial | ||
Lingua oficial de: | Galicia | |
Regulado por: | Real Academia Galega | |
Códigos de lingua | ||
ISO 639-1: | gl
| |
ISO 639-2: | glg | |
ISO 639-3: | glg
| |
SIL: | GLG
| |
Mapa | ||
Status | ||
O galego é unha lingua románica, propia de Galicia, onde é oficial xunto co castelán.[1] A parte de Galicia, a lingua fálase tamén en territorios limítrofes con esta comunidade, aínda que sen estatuto de oficialidade. Está estreitamente emparentada co portugués, coa que formou unidade lingüística, o galaico-portugués, lingua desenvolvida durante a Idade Media na provincia romana da Gallaecia.
Extensión
O galego fálase en Galicia, onde é a lingua oficial xunto co castelán. Tamén se fala e se permite o seu ensino regrado no occidente da comarca do Bierzo (provincia de León) e nunha zona da provincia de Zamora, chamada As Portelas, que comprende os concellos de Porto, Pías, Lubián e Hermisende, sendo parcialmente galegofalante Pedralba de la Pradería, onde é falado na pedanía de Calabor.
Tamén é falado en 19 concellos limítrofes do Principado de Asturias, pertencentes á Terra Eo-Navia onde se chama eonaviego ou galego-asturiano (no sentido de galego falado no territorio de Asturias), aínda que este é un punto sobre o que hai gran controversia en Asturias. Por unha banda atópase a romanística internacional e a filoloxía galega, cuxos estudos afirman que a lingua natural desta comarca asturiana pertence formalmente ao conxunto lingüístico galaico-portugués como parte da lingua galega; no punto contrario sitúanse o goberno do Principado, e a Academia de la Llingua Asturiana, que consideraban ás falas situadas entre o Navia e o Eo como unha transición entre o tronco galaico-portugués e o asturleonés.
En tres concellos estremeños, na fronteira con Portugal, do Val de Xálima (San Martín de Trebello, As Ellas e Valverde do Fresno), na provincia de Cáceres, fálase a Fala de Estremadura, modalidade galaico-portuguesa sobre a que aínda non hai unanimidade acerca de se pode considerarse unha variedade de galego, procedente dos galegos participantes na Reconquista que se asentaron nesa zona, unha lingua diferenciada dentro do subgrupo Galego-portugués.
Unha enquisa lingüística realizada en 2003 en Cataluña polo seu goberno autónomo revelaba falantes de galego na rexión. A extrapolación poboacional situaba en 61.400 os habitantes cataláns que consideraban ao galego como primeira lingua, 21.000 os que a consideraban lingua propia e 11.300 os que a consideraban lingua habitual.[2]
Nas distintas comunidades galegas da diáspora: as comunidades de galegos en Hispanoamérica, especialmente en Bos Aires (Arxentina), Caracas (Venezuela), Montevideo (Uruguai), A Habana (Cuba), Cidade de México (México), e tamén en Europa, consérvano con bastante precariedade[Cómpre referencia], sendo aproximadamente 500.000 os falantes do galego desas comunidades. No Brasil tamén conservan o galego con xiros e adaptacións do portugués brasileiro[Cómpre referencia].
Historia
- Artigo principal: Historia da lingua galega.
A lingua galega é unha lingua romance ou neolatina, con influencia léxica pre-celta, celta, éuscara, xermánica, provenzal, castelá (arabismos, prestamos lingüísticos, ortografía moderna e certos trazos fonéticos).
O galego moderno descende do galego-portugués, lingua medieval que evolucionou e deu lugar aos actuais galego e portugués. A lingua galega fálase en Galicia, nos concellos limítrofes dos territorios de Asturias, León, Zamora, en tres concellos estremeños e nas comunidades de galegos emigrantes en Arxentina e Uruguai (máis de tres millóns de emigrantes galegos vivindo naqueles países).
A lingua galega é un romance autónomo para as autoridades lingüísticas oficiais en Galicia, emparentado co portugués, mentres para outros lingüistas aínda hoxe é unha variante co-dialectal do diasistema lingüístico galego-portugués.
A lingua considérase formada arredor do s. IX no que se refire á oralidade, como resultado da asimilación do latín vulgar falado polos conquistadores romanos no s. II dC.
No seu momento foi lingua culta fóra dos reinos de Galicia e Portugal nos reinos veciños de León e Castela. Escribiu en galego, por exemplo, o rei Afonso X o Sabio, as "Cantigas de Santa María". A súa importancia foi tal que se considera a segunda literatura durante a Idade Media, só despois do Occitano.
Recentemente foi achado o documento máis antigo escrito en galego no territorio actual galego que se conserva, o cal data do ano 1228, trátase do Foro do burgo de Castro Caldelas outorgado por Afonso IX en abril do dito ano ao concello de Allariz (Ourense).
O galego-portugués tivo case 700 anos de existencia oficial e plena, pero as derrotas que a nobreza galega sufriu ao tomar partido polos bandos perdedores nas guerras de poder de finais do s. XIV e primeiros do s. XV provoca a asimilación da nobreza galega e a dominación castelá, o que leva consigo unha opresión e unha desaparición pública, oficial, literaria e relixiosa da lingua galega ata finais do s. XIX. Son os chamados Séculos Escuros. O portugués, pola súa banda, gozou durante este período dunha protección e desenvolvemento libre grazas a que Portugal foi o único territorio peninsular que permaneceu alleo ao dominio lingüístico do castelán.
Na actualidade o galego fálano case tres millóns de persoas; é a lingua minorizada con maior comprensión e uso porcentual dentro do Estado Español. É idioma oficial na Nacionalidade Histórica de Galicia (onde o castelán é co-oficial), e tamén se fala na Terra Eo-Navia (Asturias), no Baixo Bierzo (León), nas Portelas (Zamora) e na Serra de Xálima (Cáceres). Así mesmo é a lingua da importante comunidade galega no exterior, espallada por todo o mundo.
Desde o punto de vista reintegracionista, Galicia fala unha lingua que ten 210 millóns de falantes no mundo, coñecida como portugués. Aínda, no chamado galego do continente europeo, deberiamos incluír as falas do norte de Portugal, que conforman un conxunto relativamente unitario de falares no cadro da actual euro-rexión Galicia-Norte de Portugal.
Cada 17 de maio celébrase o "Día das Letras Galegas" dedicado a un escritor nesta lingua (elixido pola Real Academia Galega). O día escollido utilízano os organismos oficiais para potenciaren o uso e o coñecemento da lingua galega.
Posición oficial
A posición sostida pola administración galega e pola conciencia metalingüística da meirande parte da poboación do país é que hoxe galego e portugués constitúen linguas separadas cada unha delas con cadanseu respectivo estándar elaborado por cadansúa institución pero conservando algunhas ligazóns. As normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego son elaboradas pola Real Academia Galega en base aos seguintes criterios de estandarización.
- Ortograficamente son estandarizadas aquelas grafías que teñan meirande presenza na literatura galega durante todos os séculos de produción. Considéranse ilexítimas as minoritarias.
- A evolución da ortografía galega ao longo da súa literatura constituíuse coma unha ortografía máis fonética que etimolóxica en función das súas necesidades fonéticas coma a ortografía portuguesa, a catalá, a castelá ou a italiana. Só o francés e o inglés poden considerarse linguas de estandarización ortográfica estritamente etimolóxica.
- No que atinxe á morfoloxía, tómase como referencia o galego central.
- Son estandarizadas as solucións morfolóxicas maioritarias do galego contemporáneo e aquelas que teñan unha meirande presenza na tradición literaria do idioma. A Real Academia Galega prescinde de solucións morfolóxicas minoritarias, sen tradición literaria, alleas e innecesarias. Dende o 2003 son aceptadas solucións dobres ao atoparen diferentes solucións morfolóxicas que cumpren os requisitos para a estandarización. Adóptase unha visión máis ecléctica do idioma e acéptase o polimorfismo do diasistema lingüístico.
O idioma portugués está estandarizado seguindo uns criterios distintos:
- A ortografía portuguesa é inspirada na ortografía do occitano produto do Real Decreto de Afonso III de Portugal, alegando motivos estéticos.
- A morfoloxía do portugués superpuxo o dialecto de Lisboa por riba do resto en todo o territorio, afastándose así das solucións morfolóxicas galegas similares ao material lingüístico das comarcas portuguesas máis norteñas.
- Dende o punto de vista sociolingüístico os trazos morfolóxicos residuais do actual norte de Portugal son cualificados pexorativamente de dialectais ou provincianos e só se conservan na franxa etaria máis avanzada dos seus falantes. Estas formas non foron aptas para a estandarización provocando, eles, un afastamento morfolóxico considerable con respecto ao galego. Hoxe en día, o idioma portugués, lingua de estado durante máis de oito séculos, encóntrase homoxeneizado morfoloxicamente en todo Portugal.
Uso do galego
Galicia
Uso real da lingua galega (2001)[3] | |||||||
Total | Sempre | Ás veces | Nunca | ||||
Total | 2.587.407 | 1.470.836 | 56’84% | 783.780 | 30’29% | 332.791 | 12’86% |
De 5 a 9 anos | 101.840 | 38.329 | 37’63% | 48.651 | 47’77% | 14.860 | 14’50% |
De 10 a 14 anos | 122.747 | 50.891 | 41’46% | 60.430 | 49’23% | 11.426 | 9’30% |
De 15 a 19 anos | 156.950 | 69.760 | 44’44% | 66.343 | 42’27% | 20.847 | 13’28% |
De 20 a 24 anos | 207.341 | 95.008 | 45’82% | 77.044 | 37’15% | 35.289 | 17’01% |
De 25 a 29 anos | 213.402 | 96.059 | 45’01% | 79.586 | 37’29% | 37.757 | 17’69% |
De 30 a 34 anos | 201.392 | 94.785 | 47’06% | 72.506 | 36’00% | 34.101 | 16’93% |
De 35 a 39 anos | 193.342 | 96.992 | 50’16% | 65.641 | 33’95% | 30.709 | 15’88% |
De 40 a 44 anos | 191.180 | 104.074 | 54’43% | 60.615 | 31’70% | 26.491 | 13’85% |
De 45 a 49 anos | 174.056 | 100.166 | 57’54% | 51.965 | 29’85% | 21.925 | 12’59% |
De 50 a 54 anos | 168.473 | 102.227 | 60’67% | 46.607 | 27’66% | 19.639 | 11’65% |
De 55 a 59 anos | 163.029 | 106.103 | 65’08% | 39.920 | 24’48% | 17.006 | 10’43% |
De 60 a 64 anos | 135.040 | 94.459 | 69’94% | 27.844 | 20’61% | 12.737 | 9’43% |
Máis de 65 anos | 558.615 | 421.983 | 75’54% | 86.628 | 15’50% | 50.004 | 8’95% |
Competencia lingüística en galego (evolución)[4] | ||||
Data | Entenden | Falan | Len | Escriben |
Censo 1991 | 96’96% | 91’39% | 49’30% | 34’85% |
Censo 2001 | 99’16% | 91’04% | 68’65% | 57’64% |
Áreas lingüísticas do galego
- Artigo principal: Áreas lingüísticas do galego.
Segundo a separación dialectolóxica de Galicia empregada por organismos como a Real Academia Galega (RAG) e o Instituto da Lingua Galega (ILG) existen tres bloques lingüísticos recoñecidos, cada un coas súas particularidades:
- Occidental, comprende a parte occidental de Galicia, dende a Costa da Morte ata o río Miño, abarcando as rías Baixas e incluíndo parte da Baixa Limia. Está formado por catro áreas:
- Bergantiñá, comprende a Costa da Morte e Bergantiños, chegando ata os límites coa cidade da Coruña.
- Fisterrá, comprende a costa atlántica dende Cabana de Bergantiños ata Ribeira, chegando ata a cidade de Santiago de Compostela.
- Pontevedresa, comprende as Rías Baixas, dende o río Ulla ata o Miño, incluíndo Pontevedra e Vigo.
- Baixo Limiá, comprende os concellos ourensáns de Entrimo e Lobios.
- Central, comprende a maior parte de Galicia, dende as Rías Altas ata Portugal, incluíndo unha pequena parte de Asturias. Está formado tamén por catro áreas:
- Mindoniense, comprende o norte das provincias de Lugo e A Coruña, desde Pontedeume a Ribadeo, incluíndo a cidade de Ferrol e chegando ata á Terra Chá.
- Central de transición, comprende o territorio dende A Coruña á zona do Carballiño e dende Arzúa a Asturias, pasando por Lugo.
- Lucu-auriense, comprende a maior parte das comarcas de Sarria, A Ulloa, Chantada, A Terra de Lemos e parte da dos Ancares.
- Oriental de transición, comprende a zona oeste da provincia de Ourense e unha pequena parte da provincia de Lugo: A Pobra do Brollón, Ribas de Sil e Quiroga.
- Oriental, comprende unha estreita franxa do leste de Galicia, incluíndo as zonas onde se fala galego na Terra Eo-Navia, O Bierzo, As Portelas e o Val de Xálima. Está formado por cinco áreas:
- Asturiana, comprende un territorio semellante ao da Terra Eo-Navia.
- Ancaresa, comprende un territorio pequeno nos Ancares leoneses.
- Oriental-central, comprende unha longa franxa oriental de Galicia e parte dos territorios limítrofes.
- Zamorana, comprende a zona das Portelas.
- Cacereña, comprende os tres concellos do Val de Xálima: As Ellas, San Martín de Trebello e Valverde do Fresno.
Estes bloques están caracterizados pola forma de construír o plural das palabras acabadas en -n, sendo as isoglosas que os delimitan cans/cas (bloques occidental e central, respectivamente) e cas/cais (bloques central e oriental, tamén respectivamente).
O filólogo portugués Cintra, que estudou os dialectos galegos como pertencentes ao diasistema galego-portugués e cuxos traballos son considerados de referencia en Portugal, preferiu separar o territorio galego en dúas áreas: a occidental, que presenta gheada (aspiración do fonema /g/ converténdose nun /h/ aspirado similar ao do inglés) e a oriental, que non presenta este fenómeno.
Fonoloxía
O galego, polo seu carácter periférico, distínguese do resto dos romances polo seu carácter á vez conservador e orixinal. Entre os últimos fenómenos están a queda de -n- e -l- intervocálicos (acontecida nos séculos IX e X) e a evolución de cl- pl- e fl- iniciais latinos e entre os conservadores a sintaxe e a conservación de expresións e fenómenos latinos (como o futuro de conxuntivo, aínda que con outro uso) que desapareceron na maioría dos romances.
Vogais
- Artigo principal: As vogais galegas.
Fonema (IPA) | Grafema | Exemplo |
---|---|---|
/a/ | a | nada |
/e/ | e | tres |
/ɛ/ | e | ferro |
/i/ | i | min |
/o/ | o | bonito |
/ɔ/ | o | home |
/u/ | u | rúa |
Cadro de clasificación das vogais galegas:
Aberta | Media aberta | Media pechada | Pechada | |
---|---|---|---|---|
Palatal | - | /ɛ/ | /e/ | /i/ |
Central | /a/ | - | - | - |
Velar | - | /ɔ/ | /o/ | /u/ |
Este é o sistema común a todos os falares galegos excepto a fala de Estremadura, que só presenta as cinco vogais pechadas.
Ditongos
Os ditongos decrecentes do galego son os seguintes:
- /ai/ (ex. laborais)
- /au/ (ex. causa)
- /ei/ (ex. conselleiro)
- /eu/ (ex. defendeu)
- /iu/ (ex. viviu)
- /oi/ (ex. escoitar)
- /ou/ (ex. Ourense)
- /ui/ (ex. puido)
Os ditongos crecentes son:
- /ia/ (ex. diante)
- /ie/ (ex. ciencia)
- /io/ (ex. cemiterio)
- /iu/ (ex. triunfo)
- /ua/ (ex. lingua)
- /ue/ (ex. frecuente)
- /ui/ (ex. lingüista)
- /uo/ (ex. residuo)
Consoantes
As consoantes existentes no galego son: b, c, d, f, g, h, l, m, n, ñ, p, q, r, s, t, v, x, z.
A pesar de se poderen atopar tamén nos dicionarios as letras j, k, w, y; estas non son propias do idioma e só se utilizan en extranxerismos aceptados pola normativa.
Existen, ademais, estes dígrafos: rr, ch, ll, nh, qu, gu; con sons diferentes a cada unha das letras por separado.
Existe, tamén, o dígrafo gh que se corresponde co fonema farínxeo fricativo xordo, pero o seu uso é exclusivo da lingua oral das variantes occidentais e só aparece na lingua escrita para transcribir unha mensaxe en forma oral. Así, en varias zonas de Galicia aparecen fenómenos chamados gheada e seseo, que non son erros, senón que a RAG permíteos a prol dunha maior riqueza na fala galega.
Cadro de clasificación das consoantes galegas:
Oclusivo | Fricativo | Africado | Lateral | Vibrante | Nasal | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Xordo | Sonoro | Xordo | Sonoro | Xordo | Sonoro | Sonoro | Simple Sonoro |
Múltiple Sonoro |
Sonoro | |
Bilabial | /p/ | /b/ | - | - | - | - | - | - | - | /m/ |
Labiodental | - | - | /f/ | - | - | - | - | - | - | - |
Dental | /t/ | /d/ | - | - | - | - | - | - | - | - |
Interdental | - | - | /θ/ * | - | - | - | - | - | - | - |
Alveolar | - | - | /s/ | - | - | - | /l/ | /ɾ/ | /r/ | /n/ |
Palatal | - | - | - | - | - | - | /ʎ/ | - | - | /ɲ/ |
Postalveolar | - | - | /ʃ/ | - | /ʧ/ | - | - | - | - | - |
Velar | /k/ | /g/ | - | - | - | - | - | - | - | /ŋ/ |
- Este fonema está presente só nos dialectos galegos non seseantes, aqueles que pronuncian pazo de forma ben distinta de paso.
Función normativizadora
Reintegracionismo
Así e todo existe unha postura que mantén que o galego non é unha lingua nin separada nin afastada do portugués, senón un outro dialecto do sistema galego-portugués. Trátase do reintegracionismo, e aínda existe tamén unha outra postura, o lusismo, que afirma que o galego e o portugués son a mesma lingua.
Status legal en Galicia
O galego está oficialmente recoñecido no ámbito da Comunidade Autónoma de Galicia conforme co disposto no artigo 5 do Estatuto de Autonomía de Galicia, que á súa vez parte do artigo 3.2 da Constitución española en que se proclama expresamente a oficialidade da lingua en Galicia.
Na actualidade existen diversos instrumentos xurídicos que fan posible o dereito dos galegos a expresárense en lingua galega nos diferentes ámbitos de actuación públicos, entre os cales están a Lexislación de Réxime Local, a Lei reguladora das administracións públicas e do procedemento administrativo común, Lei do uso do galego nas corporacións locais, ordenanzas municipais de normalización lingüística, etc.
Institucións relacionadas
- RAG, Real Academia Galega.
- ILG, Instituto da Lingua Galega.
- Consello da Cultura Galega
Asociacións relacionadas
Galería de imaxes
- Artigo principal: Galería de imaxes sobre a lingua galega.
-
Manifestación "Queremos galego" (xaneiro de 2010).
Notas
Véxase tamén
Bibliografía
- Ferreiro Fernández, M. (1996): Gramática histórica galega I, Santiago de Compostela, Laiovento.
- Ferreiro Fernández, M. (1997): Gramática histórica galega II, Santiago de Compostela, Laiovento.
- Freixeiro Mato, X. R. (1998): Gramática da lingua galega I, Fonética e fonoloxía, Vigo, A Nosa Terra.
- Freixeiro Mato, X. R. (2000): Gramática da lingua galega II, Morfosintaxe, Vigo, A Nosa Terra.
- Freixeiro Mato, X. R. (2001): Gramática da lingua galega III, Semántica, Vigo, A Nosa Terra.
- Freixeiro Mato, X. R. (2003): Gramática da lingua galega IV, Gramática do texto, Vigo, A Nosa Terra.
- Freixeiro Mato, X. R. (2001): Manual de gramática galega, Vigo, A Nosa Terra.
- Hermida Gulías, C. (2004): Gramática práctica (Morfosintaxe), Santiago, Sotelo Blanco.
- Mesa prá Defensa del Gallego de Asturias e da Cultura da Comarca (1990): Normas ortográficas e morfolóxicas del galego de Asturias, Eilao, Mesa prá Defensa del Gallego de Asturias e da Cultura da Comarca.
- Regueira Fernández, X. L. (coord.) (1998): Os sons da lingua, Vigo, Xerais.
- Xove, Xosé e Álvarez, Rosario (2002): Gramática da lingua galega, Vigo, Ed. Galaxia.
Outros artigos
- Literatura galega.
- Historia da lingua galega.
- Galería de sons da lingua galega.
- Perífrases verbais galegas.
- Normativa oficial do galego.
Ligazóns externas
- Real Academia Galega
- Dicionario da RAG
- Secretaría xeral de Política Lingüística da Xunta de Galicia
- Mesa pola Normalización Lingüística
- Portal galego da lingua
- A mesa prá Defensa del Galego de Asturias e da Cultura da Comarca
- Loia, web informativa sobre a lingua galega.
- Recursos de galego: ferramentas, xornais, audiovisuais etc