Lingua galega: Diferenzas entre revisións

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Contido eliminado Contido engadido
Sen resumo de edición
Liña 382: Liña 382:
|- align="center"
|- align="center"
! Palatal
! Palatal
| - || - || /ʃ/ || /ʧ/ || - || /ʎ/ || - || - || - || /ɲ/
| - || - || - || - || - || - || /ʎ/ || - || - || /ɲ/
|- align="center"
! Postalveolar
| - || - || /ʃ/ || - || /ʧ/ || - || - || - || - || -
|- align="center"
|- align="center"
! Velar
! Velar

Revisión como estaba o 1 de outubro de 2013 ás 12:03

Galego
Pronuncia:[gaˈlego]
[ɡaˈleɣo]
Falado en: Galicia
Terra Eo-Navia
O Bierzo
As Portelas
Val de Xálima
Diáspora galega
Total de falantes: 4.000.000 aprox. en total
(2.836.527 en España, 2007)
Posición: 160
Familia: Indoeuropea
 Itálica
  Románica
   Ítalo-occidental
    Occidental
     Galo-ibérica
      Ibero-románica
       Galaico-portugués
        Galego
Estatuto oficial
Lingua oficial de: Galicia
Regulado por: Real Academia Galega
Códigos de lingua
ISO 639-1: gl
ISO 639-2: glg
ISO 639-3: glg
SIL: GLG
Mapa
Status

O galego é unha lingua románica, propia de Galicia, onde é oficial xunto co castelán.[1] A parte de Galicia, a lingua fálase tamén en territorios limítrofes con esta comunidade, aínda que sen estatuto de oficialidade. Está estreitamente emparentada co portugués, coa que formou unidade lingüística, o galaico-portugués, lingua desenvolvida durante a Idade Media na provincia romana da Gallaecia.

Extensión

O galego fálase en Galicia, onde é a lingua oficial xunto co castelán. Tamén se fala e se permite o seu ensino regrado no occidente da comarca do Bierzo (provincia de León) e nunha zona da provincia de Zamora, chamada As Portelas, que comprende os concellos de Porto, Pías, Lubián e Hermisende, sendo parcialmente galegofalante Pedralba de la Pradería, onde é falado na pedanía de Calabor.

Tamén é falado en 19 concellos limítrofes do Principado de Asturias, pertencentes á Terra Eo-Navia onde se chama eonaviego ou galego-asturiano (no sentido de galego falado no territorio de Asturias), aínda que este é un punto sobre o que hai gran controversia en Asturias. Por unha banda atópase a romanística internacional e a filoloxía galega, cuxos estudos afirman que a lingua natural desta comarca asturiana pertence formalmente ao conxunto lingüístico galaico-portugués como parte da lingua galega; no punto contrario sitúanse o goberno do Principado, e a Academia de la Llingua Asturiana, que consideraban ás falas situadas entre o Navia e o Eo como unha transición entre o tronco galaico-portugués e o asturleonés.

En tres concellos estremeños, na fronteira con Portugal, do Val de Xálima (San Martín de Trebello, As Ellas e Valverde do Fresno), na provincia de Cáceres, fálase a Fala de Estremadura, modalidade galaico-portuguesa sobre a que aínda non hai unanimidade acerca de se pode considerarse unha variedade de galego, procedente dos galegos participantes na Reconquista que se asentaron nesa zona, unha lingua diferenciada dentro do subgrupo Galego-portugués.

Unha enquisa lingüística realizada en 2003 en Cataluña polo seu goberno autónomo revelaba falantes de galego na rexión. A extrapolación poboacional situaba en 61.400 os habitantes cataláns que consideraban ao galego como primeira lingua, 21.000 os que a consideraban lingua propia e 11.300 os que a consideraban lingua habitual.[2]

Nas distintas comunidades galegas da diáspora: as comunidades de galegos en Hispanoamérica, especialmente en Bos Aires (Arxentina), Caracas (Venezuela), Montevideo (Uruguai), A Habana (Cuba), Cidade de México (México), e tamén en Europa, consérvano con bastante precariedade[Cómpre referencia], sendo aproximadamente 500.000 os falantes do galego desas comunidades. No Brasil tamén conservan o galego con xiros e adaptacións do portugués brasileiro[Cómpre referencia].

Historia

Mapa cronolóxico que amosa a evolución territorial das linguas do Sudoeste de Europa entre as que aparece o galego.
Lingua inicial segundo a idade (Mapa Sociolingüístico de Galicia 2004)
Competencia lingüística en galego. Datos baseados no Mapa Sociolingüístico de Galicia 2004
Falantes en galego e castelán
Artigo principal: Historia da lingua galega.

A lingua galega é unha lingua romance ou neolatina, con influencia léxica pre-celta, celta, éuscara, xermánica, provenzal, castelá (arabismos, prestamos lingüísticos, ortografía moderna e certos trazos fonéticos).

O galego moderno descende do galego-portugués, lingua medieval que evolucionou e deu lugar aos actuais galego e portugués. A lingua galega fálase en Galicia, nos concellos limítrofes dos territorios de Asturias, León, Zamora, en tres concellos estremeños e nas comunidades de galegos emigrantes en Arxentina e Uruguai (máis de tres millóns de emigrantes galegos vivindo naqueles países).

A lingua galega é un romance autónomo para as autoridades lingüísticas oficiais en Galicia, emparentado co portugués, mentres para outros lingüistas aínda hoxe é unha variante co-dialectal do diasistema lingüístico galego-portugués.

A lingua considérase formada arredor do s. IX no que se refire á oralidade, como resultado da asimilación do latín vulgar falado polos conquistadores romanos no s. II dC.

No seu momento foi lingua culta fóra dos reinos de Galicia e Portugal nos reinos veciños de León e Castela. Escribiu en galego, por exemplo, o rei Afonso X o Sabio, as "Cantigas de Santa María". A súa importancia foi tal que se considera a segunda literatura durante a Idade Media, só despois do Occitano.

Recentemente foi achado o documento máis antigo escrito en galego no territorio actual galego que se conserva, o cal data do ano 1228, trátase do Foro do burgo de Castro Caldelas outorgado por Afonso IX en abril do dito ano ao concello de Allariz (Ourense).

O galego-portugués tivo case 700 anos de existencia oficial e plena, pero as derrotas que a nobreza galega sufriu ao tomar partido polos bandos perdedores nas guerras de poder de finais do s. XIV e primeiros do s. XV provoca a asimilación da nobreza galega e a dominación castelá, o que leva consigo unha opresión e unha desaparición pública, oficial, literaria e relixiosa da lingua galega ata finais do s. XIX. Son os chamados Séculos Escuros. O portugués, pola súa banda, gozou durante este período dunha protección e desenvolvemento libre grazas a que Portugal foi o único territorio peninsular que permaneceu alleo ao dominio lingüístico do castelán.

Na actualidade o galego fálano case tres millóns de persoas; é a lingua minorizada con maior comprensión e uso porcentual dentro do Estado Español. É idioma oficial na Nacionalidade Histórica de Galicia (onde o castelán é co-oficial), e tamén se fala na Terra Eo-Navia (Asturias), no Baixo Bierzo (León), nas Portelas (Zamora) e na Serra de Xálima (Cáceres). Así mesmo é a lingua da importante comunidade galega no exterior, espallada por todo o mundo.

Desde o punto de vista reintegracionista, Galicia fala unha lingua que ten 210 millóns de falantes no mundo, coñecida como portugués. Aínda, no chamado galego do continente europeo, deberiamos incluír as falas do norte de Portugal, que conforman un conxunto relativamente unitario de falares no cadro da actual euro-rexión Galicia-Norte de Portugal.

Cada 17 de maio celébrase o "Día das Letras Galegas" dedicado a un escritor nesta lingua (elixido pola Real Academia Galega). O día escollido utilízano os organismos oficiais para potenciaren o uso e o coñecemento da lingua galega.

Posición oficial

A posición sostida pola administración galega e pola conciencia metalingüística da meirande parte da poboación do país é que hoxe galego e portugués constitúen linguas separadas cada unha delas con cadanseu respectivo estándar elaborado por cadansúa institución pero conservando algunhas ligazóns. As normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego son elaboradas pola Real Academia Galega en base aos seguintes criterios de estandarización.

  • Ortograficamente son estandarizadas aquelas grafías que teñan meirande presenza na literatura galega durante todos os séculos de produción. Considéranse ilexítimas as minoritarias.
  • A evolución da ortografía galega ao longo da súa literatura constituíuse coma unha ortografía máis fonética que etimolóxica en función das súas necesidades fonéticas coma a ortografía portuguesa, a catalá, a castelá ou a italiana. Só o francés e o inglés poden considerarse linguas de estandarización ortográfica estritamente etimolóxica.
  • No que atinxe á morfoloxía, tómase como referencia o galego central.
  • Son estandarizadas as solucións morfolóxicas maioritarias do galego contemporáneo e aquelas que teñan unha meirande presenza na tradición literaria do idioma. A Real Academia Galega prescinde de solucións morfolóxicas minoritarias, sen tradición literaria, alleas e innecesarias. Dende o 2003 son aceptadas solucións dobres ao atoparen diferentes solucións morfolóxicas que cumpren os requisitos para a estandarización. Adóptase unha visión máis ecléctica do idioma e acéptase o polimorfismo do diasistema lingüístico.

O idioma portugués está estandarizado seguindo uns criterios distintos:

  • A ortografía portuguesa é inspirada na ortografía do occitano produto do Real Decreto de Afonso III de Portugal, alegando motivos estéticos.
  • A morfoloxía do portugués superpuxo o dialecto de Lisboa por riba do resto en todo o territorio, afastándose así das solucións morfolóxicas galegas similares ao material lingüístico das comarcas portuguesas máis norteñas.
  • Dende o punto de vista sociolingüístico os trazos morfolóxicos residuais do actual norte de Portugal son cualificados pexorativamente de dialectais ou provincianos e só se conservan na franxa etaria máis avanzada dos seus falantes. Estas formas non foron aptas para a estandarización provocando, eles, un afastamento morfolóxico considerable con respecto ao galego. Hoxe en día, o idioma portugués, lingua de estado durante máis de oito séculos, encóntrase homoxeneizado morfoloxicamente en todo Portugal.

Uso do galego

Falantes de galego como primeira lingua segundo censos de poboación e vivenda do Instituto Galego de Estatística.

Galicia

Uso real da lingua galega (2001)[3]
Total Sempre Ás veces Nunca
Total 2.587.407 1.470.836 56’84% 783.780 30’29% 332.791 12’86%
De 5 a 9 anos 101.840 38.329 37’63% 48.651 47’77% 14.860 14’50%
De 10 a 14 anos 122.747 50.891 41’46% 60.430 49’23% 11.426 9’30%
De 15 a 19 anos 156.950 69.760 44’44% 66.343 42’27% 20.847 13’28%
De 20 a 24 anos 207.341 95.008 45’82% 77.044 37’15% 35.289 17’01%
De 25 a 29 anos 213.402 96.059 45’01% 79.586 37’29% 37.757 17’69%
De 30 a 34 anos 201.392 94.785 47’06% 72.506 36’00% 34.101 16’93%
De 35 a 39 anos 193.342 96.992 50’16% 65.641 33’95% 30.709 15’88%
De 40 a 44 anos 191.180 104.074 54’43% 60.615 31’70% 26.491 13’85%
De 45 a 49 anos 174.056 100.166 57’54% 51.965 29’85% 21.925 12’59%
De 50 a 54 anos 168.473 102.227 60’67% 46.607 27’66% 19.639 11’65%
De 55 a 59 anos 163.029 106.103 65’08% 39.920 24’48% 17.006 10’43%
De 60 a 64 anos 135.040 94.459 69’94% 27.844 20’61% 12.737 9’43%
Máis de 65 anos 558.615 421.983 75’54% 86.628 15’50% 50.004 8’95%


Competencia lingüística en galego (evolución)[4]
Data Entenden Falan Len Escriben
Censo 1991 96’96% 91’39% 49’30% 34’85%
Censo 2001 99’16% 91’04% 68’65% 57’64%

Áreas lingüísticas do galego

Mapa dos bloques e áreas lingüísticas do galego.
Mapa lingüístico do Galego cos bloques lingüísticos, as áreas e as subáreas lingüísticas.
Situación lingüística das provincias de León e Zamora

Segundo a separación dialectolóxica de Galicia empregada por organismos como a Real Academia Galega (RAG) e o Instituto da Lingua Galega (ILG) existen tres bloques lingüísticos recoñecidos, cada un coas súas particularidades:

Estes bloques están caracterizados pola forma de construír o plural das palabras acabadas en -n, sendo as isoglosas que os delimitan cans/cas (bloques occidental e central, respectivamente) e cas/cais (bloques central e oriental, tamén respectivamente).

O filólogo portugués Cintra, que estudou os dialectos galegos como pertencentes ao diasistema galego-portugués e cuxos traballos son considerados de referencia en Portugal, preferiu separar o territorio galego en dúas áreas: a occidental, que presenta gheada (aspiración do fonema /g/ converténdose nun /h/ aspirado similar ao do inglés) e a oriental, que non presenta este fenómeno.

Fonoloxía

O galego, polo seu carácter periférico, distínguese do resto dos romances polo seu carácter á vez conservador e orixinal. Entre os últimos fenómenos están a queda de -n- e -l- intervocálicos (acontecida nos séculos IX e X) e a evolución de cl- pl- e fl- iniciais latinos e entre os conservadores a sintaxe e a conservación de expresións e fenómenos latinos (como o futuro de conxuntivo, aínda que con outro uso) que desapareceron na maioría dos romances.

Vogais

Artigo principal: As vogais galegas.
Os fonemas vocálicos do Galego
Vogais
Fonema (IPA) Grafema Exemplo
/a/ a nada
/e/ e tres
/ɛ/ e ferro
/i/ i min
/o/ o bonito
/ɔ/ o home
/u/ u rúa

Cadro de clasificación das vogais galegas:

Aberta Media aberta Media pechada Pechada
Palatal - /ɛ/ /e/ /i/
Central /a/ - - -
Velar - /ɔ/ /o/ /u/

Este é o sistema común a todos os falares galegos excepto a fala de Estremadura, que só presenta as cinco vogais pechadas.

Ditongos

Vocabulario Castellano-Gallego das Irmandades da Fala

Os ditongos decrecentes do galego son os seguintes:

  • /ai/ (ex. laborais)
  • /au/ (ex. causa)
  • /ei/ (ex. conselleiro)
  • /eu/ (ex. defendeu)
  • /iu/ (ex. viviu)
  • /oi/ (ex. escoitar)
  • /ou/ (ex. Ourense)
  • /ui/ (ex. puido)

Os ditongos crecentes son:

  • /ia/ (ex. diante)
  • /ie/ (ex. ciencia)
  • /io/ (ex. cemiterio)
  • /iu/ (ex. triunfo)
  • /ua/ (ex. lingua)
  • /ue/ (ex. frecuente)
  • /ui/ (ex. lingüista)
  • /uo/ (ex. residuo)

Consoantes

As consoantes existentes no galego son: b, c, d, f, g, h, l, m, n, ñ, p, q, r, s, t, v, x, z.

A pesar de se poderen atopar tamén nos dicionarios as letras j, k, w, y; estas non son propias do idioma e só se utilizan en extranxerismos aceptados pola normativa.

Existen, ademais, estes dígrafos: rr, ch, ll, nh, qu, gu; con sons diferentes a cada unha das letras por separado.

Existe, tamén, o dígrafo gh que se corresponde co fonema farínxeo fricativo xordo, pero o seu uso é exclusivo da lingua oral das variantes occidentais e só aparece na lingua escrita para transcribir unha mensaxe en forma oral. Así, en varias zonas de Galicia aparecen fenómenos chamados gheada e seseo, que non son erros, senón que a RAG permíteos a prol dunha maior riqueza na fala galega.

Cadro de clasificación das consoantes galegas:

Oclusivo Fricativo Africado Lateral Vibrante Nasal
Xordo Sonoro Xordo Sonoro Xordo Sonoro Sonoro Simple
Sonoro
Múltiple
Sonoro
Sonoro
Bilabial /p/ /b/ - - - - - - - /m/
Labiodental - - /f/ - - - - - - -
Dental /t/ /d/ - - - - - - - -
Interdental - - /θ/ * - - - - - - -
Alveolar - - /s/ - - - /l/ /ɾ/ /r/ /n/
Palatal - - - - - - /ʎ/ - - /ɲ/
Postalveolar - - /ʃ/ - /ʧ/ - - - - -
Velar /k/ /g/ - - - - - - - /ŋ/
  • Este fonema está presente só nos dialectos galegos non seseantes, aqueles que pronuncian pazo de forma ben distinta de paso.

Función normativizadora

Reintegracionismo

Así e todo existe unha postura que mantén que o galego non é unha lingua nin separada nin afastada do portugués, senón un outro dialecto do sistema galego-portugués. Trátase do reintegracionismo, e aínda existe tamén unha outra postura, o lusismo, que afirma que o galego e o portugués son a mesma lingua.

Status legal en Galicia

O galego está oficialmente recoñecido no ámbito da Comunidade Autónoma de Galicia conforme co disposto no artigo 5 do Estatuto de Autonomía de Galicia, que á súa vez parte do artigo 3.2 da Constitución española en que se proclama expresamente a oficialidade da lingua en Galicia.

Na actualidade existen diversos instrumentos xurídicos que fan posible o dereito dos galegos a expresárense en lingua galega nos diferentes ámbitos de actuación públicos, entre os cales están a Lexislación de Réxime Local, a Lei reguladora das administracións públicas e do procedemento administrativo común, Lei do uso do galego nas corporacións locais, ordenanzas municipais de normalización lingüística, etc.

Institucións relacionadas

Asociacións relacionadas

  • AGAL, Associaçom Galega da Língua.
  • MNL, A Mesa pola Normalización Lingüística.

Galería de imaxes

Notas

Véxase tamén

Bibliografía

  • Ferreiro Fernández, M. (1996): Gramática histórica galega I, Santiago de Compostela, Laiovento.
  • Ferreiro Fernández, M. (1997): Gramática histórica galega II, Santiago de Compostela, Laiovento.
  • Freixeiro Mato, X. R. (1998): Gramática da lingua galega I, Fonética e fonoloxía, Vigo, A Nosa Terra.
  • Freixeiro Mato, X. R. (2000): Gramática da lingua galega II, Morfosintaxe, Vigo, A Nosa Terra.
  • Freixeiro Mato, X. R. (2001): Gramática da lingua galega III, Semántica, Vigo, A Nosa Terra.
  • Freixeiro Mato, X. R. (2003): Gramática da lingua galega IV, Gramática do texto, Vigo, A Nosa Terra.
  • Freixeiro Mato, X. R. (2001): Manual de gramática galega, Vigo, A Nosa Terra.
  • Hermida Gulías, C. (2004): Gramática práctica (Morfosintaxe), Santiago, Sotelo Blanco.
  • Mesa prá Defensa del Gallego de Asturias e da Cultura da Comarca (1990): Normas ortográficas e morfolóxicas del galego de Asturias, Eilao, Mesa prá Defensa del Gallego de Asturias e da Cultura da Comarca.
  • Regueira Fernández, X. L. (coord.) (1998): Os sons da lingua, Vigo, Xerais.
  • Xove, Xosé e Álvarez, Rosario (2002): Gramática da lingua galega, Vigo, Ed. Galaxia.

Outros artigos

Ligazóns externas

Modelo:Lingua románica