Sardiña

Sardiña Sardina pilchardus
Sardiñas
Clasificación científica
Reino: Animalia Filo: Chordata Clase: Actinopterygii Subclase: Neopterygii Infraclase: Teleostei Superorde: Paracanthopterygii Orde: Clupeiformes Suborde: Clupeoidei Familia: Clupeidae Subfamilia: Clupeinae Xénero: Sardina Antipa, 1904 Especie: S. pilchardus
Nome binomial
Sardina pilchardus Walbaum, 1972
Sinonimia
Referencia: Alosa pilchardus (Walbaum, 1792) Arengus minor Cornide, 1788 Clupanodon sardina Risso, 1827 Clupea harengus pilchardus Walbaum, 1792 Clupea laticosta Lowe, 1843 Clupea pilchardus Bloch, 1795 Clupea pilchardus Walbaum, 1792 (sinón.) Clupea sardinia Lowe, 1837 Sardina dobrogica Antipa, 1904 Sardina pilchardus sardina (Risso, 1827)

Debuxo dunha sardiña, por Gervais, no que se poden ver algunhas das súas caracteristicas.

A sardiña, Sardina pilchardus (Walbaum, 1792), é un peixe osteíctio mariño da familia dos clupeidos, dentro da orde dos clupeiformes, sendo o único representante do xénero Sardina.

Cando as sardiñas son pequenas denomínanse xoubas nas rías Baixas (máis ou menos, de Fisterra para abaixo), e parrochas nas rías Altas (máis ou menos, de Fisterra para arriba).

A sardiña captúrase con artes de cerco e de enmalle ou deriva (xeito), durante a noite, e destínase a consumo en fresco, afumada, salgada ou en conserva. Abunda en todas as costas españolas e foi precisamente a riqueza en sardiña das augas galegas no que se baseou a industria conserveira galega, iniciada na segunda metade do século XVIII polos chamados fomentadores da pesca cataláns, e hoxe diversificada noutras especies de peixes e moluscos.

Características

As principais características definitorias da sardiña son as segunites:

• Corpo alongado e de sección ovalada, algo comprimido lateralmente. Xeralmente de pequenas dimensións, de 10 a 25 cm de lonxitude, aínda que poden chegar ata os 25 cm.

• Coloración azulada ou verdosa no dorso cos flancos e o ventre prateados. Ás veces pódense ver nos flancos unha liña de pequenas manchas negrasa que recoda ás das zamborcas.

• Escamas de tipo cicloide, desiguais, unhas grandes, que se desprenden con facilidade e que ocultan a outras más pequenas, que están debaixo. Liña lateral lonxitudinal, oculta por unha serie de 30 escamas. Quilla ventral, aparentemente lisa, formada por escamas carenadas.

• Opérculo con estrías lonxitudinais dispostas radialmente. Boca con dentes moi pequenos en ambos os maxilares, e sen eles no vómer. Os maxilares son curtois, case iguais (a mandíbula sobresae só un pouco do maxilar superior), e chegan ata o terzo anterior dos ollos, que están cubertois por pálpebras adiposas ben desenvolvidas.

• Unha única aleta dorsal, situada case no centro do lombo, algo máis cerca da cabeza que do pedúnculo caudal, carácter que serve para diferenciar a sadiña do arenque, que ten a aleta dorsal en posición máis posterior: se se toma o peixe pola aleta caudal, a sardiña bascula cara atrás e o arenque cara adiante. As aletas pelvianas están inseridas á altura do medio da aleta dorsal. Todas as aletas carecen de raios espiñentos.

Son especies semellantes á sardiña o arenque (Clupea harengus), a alacha (Sardinella aurita) e o trancho (Sprattus sprattus).

Hábitat e bioloxía

[[Ficheiro:|miniatura|Xoubas ou parrochas|miniatura|300px]] Son peixes peláxicos que forman frecuentemente grandes cardumes ou mansíos e alimentan importantes pescarías. A época da desova é a primavera e verán.

Viven en aguas costeiras, por riba dos 50 m de profundidade, desde os 12 aos 24 graos; en inverno busca augas máis profundas, ata 150 m. É un peixe típico do verán, pois aliméntase de plancto e larvas doutros peixes, e é nesta estación cando dispoñen de máis alimento. Por esta razón, as sardiñas do verán son máis gordas e graxas.

En Galicia, as capturas de sardiña concéntranse nos meses do verán, con cifras comprendidas entre 1,7 e case 2 millóns de quilogramos (datos de xuño a outubro de 2009) para descender bruscamente a cifras de 200.000 a 400.000 kg entre decembro e febreiro. A cifra total anual foi de 13.828.968 kg no ano 2009 [3].

O nome científico

Etimoloxía

O nome do xénero, Sardina, deriva do latín tardío sardina, diminutivo de sarda (nome co que se coñecía a especie Sarda sarda, o bonito alistado), termos probablemente de orixe grega: σάρδη sárdē, σαρδήνη sardénē, σαρδῖνος sardĩnos. Tradicionalmente asóciase o termo coa illa mediterránea de Sardeña (en latín Sardinia, en grego antigo Σαρδώ Sardó), cerca da que probablemente se capturarían estes peixes, o que resulta historicamente bastante inverosímil: segundo Klein «é moi pouco probable que os antigos gregos pescaran tan lonxe de onde vivían daquela, en tempos de Aristóteles, de quen Ateneo cita unha pasaxe na que o filósofo fala do peixe σαρδῖνος sardĩnos». Por iso outros etimoloxistas pensan que máis ben derive do latín tardío (lapis) sardinus, a "(pedra de) Sardes", do grego σάρδινος (λίθος) sárdinos (líthos), unha variedade de cor vermella alaranxada da calcedonia, similar pero máis escura que a cornalina, talvez de Sardes (en grego Σάρδεις ou Σάρδις), capital do reino de Lidia, en Asia Menor.

En canto á orixe do epíteto específico, pilchardus, ten menos dúbida: obviamente deriva do inglés pilchard, "sardiña".

Primeiro nome

O primeiro nome científico da sardiña débese ao famoso ilustrado galego Joseph Cornide que, en 1788, lle deu o de Arengus minor. Porén, e a pesar de que asegura no título da súa monografía Ensayo de una historia de los peces (...) o libro estaba arreglado al sistema del caballero Carlos Linneo, Cornide non segue sempre a Linneo no tocante á nomenclatura binomial que establecera algúns anos antes o afamado médico e botánico sueco, xa que Arengus minor aparece só na páxina 244, dentro do segundo índice, onde dá os nomes galegos das especies descritas (por certo, para el esta se denominaría sardina, en castelán), mentres que na parte descritiva (páxinas 91-92) o peixe figura con nome prelinneano de Arengus minor maxîllis æqualibus (algo así como "arenque pequeno cos maxilares iguais").

Seguramente por iso a comunidade científica recoñeceu como descritor da especie ao alemán Walbaum, que o fixo catro anos máis tarde. e poucos son os autores que hoxe en día recoñecen nome cornidiano, que foi declarado obsoleto polos expertos, como sinónimo (só, entre a bibliofgrafía consultada, fano o francés Bauchot, e o World Register of Marine Species ).

Cambios do nome

Despois do nome de Cornide, a especie foi coñecida durante moito tempo como Clupea pilchardus, un dos nomes empregados por Walbaum (tamén usou os de Alosa pilchardus e Clupea harengus pilchardus, como subespecie do arenque). Por tanto, vemos que o introdutor do nome específico pilchardus foi este autor.

Pero en 1904 o ictiólogo e ecólogo romanés Grigore Antipa describiu unha nova especie de peixe, para a que creou un novo xénero, Sardina, denominándoa Sardina dobrogica (é dicir, a "sardiña da Dobruxa"). Máis tarde, os especialistas comprobaron que se trataba da mesma especie que a Clupea pilchardus descrita por Walbaum en 1792, así que o seu nome pasou a ser Sardina pilchardus (Walbaum, 1792), a nosa popular sardiña. Como vemos, o novo xénero, diferenciado de Clupea, mantívose.

Outras sardiñas

• Xénero Dussumieria
  • Dussumieria acuta
  • Dussumieria elopsoides
• Xénero Escualosa
  • Escualosa elongata
  • Escualosa thoracata
• Xénero Sardinella
  • Sardinella aurita
  • Sardinella longiceps
  • Sardinella gibbosa
• Xénero Sardinops
  • Sardinops sagax

Pesca e usos

Pesca

En Galicia o tamaño mínimo legal para a súa captura é de 11 cm.

Uso culinario

Sardiñas asadas

Sardiñas en conserva

Pratos conmemorativos da Festa da Sardiña de Portonovo, Sanxenxo

Consómese tanto en fresco como en conserva, con numerosas formas de preparación na cociña. É un peixe azul por excelencia, con niveis de graxa en torno ó 6,3% ou máis no seu mellor momento, proporcionando unhas 134 calorías por 100 g. Pola súa riqueza en ácido omega-3, considérase un "protector" do corazón, en contra da crenza hoxe superada de que, por ser peixe graxo, incrementaba o colesterol. Tamén resulta especialmente rico en vitamina B₁₂.

As xoubas ou as sardiñas en conserva, polo feito de comerse enteiras, coa espiña, constitúen unha interesante fonte de calcio e fósforo .

No caso das conservas, baixo a denominación sardina podían enlatarse diversas especies próximas. Desde o 2003, un Regulamento europeo obriga a etiquetar como "conservas de sardiñas" só as elaboradas a partir da especie Sardina pilchardus, e como "conservas de produtos tipo sardiña" as elaboradas a partir doutras especies .

En Galicia

Festas gastronómicas

O verán é o tempo das sardiñadas e, probablemente, en tódolos pobos costeiros pódense degustar sardiñas á brasa. Numerosos concellos introduciron este peixe nas súas festas gastronómicas, das que as seguintes son só unha mostra:

• Festa da xouba: o 25 de xullo en Rianxo.
• Festa da sardiña:
  • O 16 de xullo en Cee.
  • O 7 de agosto no Monte da Guía, Teis (Vigo).
  • O 14 de agosto en Portonovo (Sanxenxo).
  • O 18 de agosto en Sada.
  • en Cortegada (Silleda) .
  • En Caión (A Laracha).
• Festa da sardiña lañada: o 8 de agosto en Cariño.

A sardiña na cultura popular galega

Artigo principal: A sardiña na cultura popular galega.

• A muller e a sardiña, canto máis pequeniña, máis xeitosiña.
• Con castañas asadas e sardiñas salgadas non hai viño ruín.
• En abril, a sardiña val pernil.
• En San Xoán, xa a sardiña molla o pan.
• Por Santa Mariña pinga a sardiña.

Véxase tamén

Bibliografía

• Bauchot, M. K. e Pras, A. (1982): Guía de los peces de mar de España y Europa. Barcelona: Ediciones Omega. ISBN 84-282-0685-6.
• Cohen, D., Inada, T., Iwamoto, T. & Scialabba, N. (1990): Gadiform Fishes of the World (Order Gadiformes). An annotated and illustrated catalogue of cods, hakes, grenadiers and other gadiform fishes known to date. FAO: FAO Fisheries Synopsis, 125, volume 10, pp. 77-81.
• Cornide, J. (1778): Ensayo de una historia de los peces y otras producciones marinas de la costa de Galicia arreglado al sistema del caballero Carlos Linneo con un tratado de las diversas pescas y de las redes y aparejos con que se practican. (Ver en liña).
• Lahuerta Mouriño, F. e Vázquez Álvarez, F. X. (2000): Vocabulario multilingüe de organismos acuáticos. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. ISBN 84-453-2913-8, p. 190.
• Muus, Bent J.; Jørgen G. Nielsen; Preben Dahlstrøm e Bente O. Nyström (1998): Peces de mar del Atlántico y del Mediterráneo. Barcelona: Ediciones Omega. ISBN 84-282-1161-2.
• Nelson, Joseph S. (2006): Fishes of the World. John Wiley & Sons, Inc. ISBN 0-471-25031-7.
• Ríos Panisse, M. C. (1977): Nomenclatura de la flora y fauna marítimas de Galicia. I Invertebrados y peces. Santiago: Universidad de Santiago de Compostela. ISBN 84-7191-008-X.
• Rodríguez Solórzano, Manuel; Sergio Devesa Regueiro e Lidia Soutullo Garrido (1983): Guía dos peixes de Galicia. Vigo: Editorial Galaxia. ISBN 84-7154-433-4.
• Rodríguez Villanueva, X. L. e Xavier Vázquez (1995): Peixes do mar de Galicia. (III) Peixes óseos (continuación). Vigo: Edicións Xerais de Galicia. ISBN 84-7507-870-2.
• Solórzano, Manuel R[odríguez]; José L. Rodríguez, José Iglesias, Francisco X, Pereira e Federico Álvarez (1988): Inventario dos peixes do litoral galego (Pisces: Cyclostomata, Chondrichthyes, Osteichthyes). O Castro-Sada, A Coruña: Cadernos da Área de Ciencias Biolóxicas (Inventarios). Seminario de Estudos Galegos, vol. IV. ISBN 84-7492-370-0.
• Xunta de Galicia (1999): Guía do consumidor de peixe fresco. Consellería de Pesca, Marisqueo e Acuicultura.

Outros artigos

• Clupeiformes
• Clupeidos

Ligazóns externas

• Consumer.es