Dialecto biscaíño

Biscaíño ou occidental, segundo Koldo Zuazo.

O dialecto biscaíño (bizkaiera ou euskara bizkaitarra en éuscaro) ou occidental (mendebaldekoa en éuscaro) desde a nova clasificación de 1997 é un dialecto do éuscaro. É (xunto co suletino) un dos dialectos máis diferenciados do éuscaro batua. A pesar da xeneralización do éuscaro batúa nas relacións formais, o seu uso é moi común nos medios de comunicación do País Vasco, principalmente nas publicacións e radios locais. Tamén segue tendo unha presenza importante na produción literaria actual: os bertsolaris ou versificadores biscaíños Xabier Amuriza, Unai Iturriaga e Igor Elorza e o grupo de rock Gatibu, entre outros, cantan nesta variedade da lingua. Tamén o escritor Kirmen Uribe ocasionalmente recorre a ela nas súas obras.

Trazos sociolingüísticos

Segundo palabras de Georges Lacombe, debido á personalidade propia deste dialecto, os dialectos do éuscaro ben poderían dividirse en dous grupos, o biscaíño e o resto. Defendía que era tan diferente este dialecto dos demais, que a diferenza destes, as isoglosas que o separan do contiguo (o guipuscoano ou central) están tan cerca as unhas das outras, que conforman un claro feixe; é dicir, os seus trazos fonético-fonolóxicos, morfosintácticos e de léxico coinciden de tal xeito xeograficamente que conforman unha fronteira dialectal moi clara a diferenza doutros dialectos.

Por mor destas diferenzas dialectais e as que mantén co éuscaro batúa, respectando o uso que corresponde a cada un, a Euskaltzaindia produciu unhas bases do modelo do biscaíño escrito (bizkaieraren idatzizko ereduaren finkapenak), normas que se centran sobre todo na morfosintaxe. O ámbito de uso dos dialectos do éuscaro réxese pola norma 137 da Academia, segundo a cal deberíase limitar o uso do batúa basicamente aos ámbitos da comunicación, a administración e o ensino.

Desde 1997 e segundo a nova clasificación dialectal realizada por Koldo Zuazo, autor de Euskalkiak. Herriaren lekukoak (Elkar, 2004), o nome que recibe o dialecto biscaíño é o de dialecto occidental. Koldo Zuazo [1], profesor de Filoloxía vasca na Universidade de Euskadi, profundou cos seus estudos na dialectoloxía do éuscaro. A partir da clasificación de Bonaparte, en 1997 Zuazo realizou unha categorización máis concreta., ademais de en a maior parte de Biscaia, utilízano moitos falantes das comarcas guipuscoanas do Alto (sobre todo) e Debabarrena e nos pobos arabeses de Aramayona (Aramaio) e Vilarreal (Legutiano).

De acordo co estudo realizado por Yrizar en 1970 este dialecto era falado falábanos unhas 200.000 persoas , nos anos oitenta estimábase que o número de falantes aproximábase a 300.000 falantes. En 1991 o 16% deste territorio histórico era euskaldún e segundo os datos de 2001 de 1 122 710 biscaíños polo menos o 22% (é dicir, 247.000) falaba e escribía en éuscaro. Estes datos non son máis que orientativos, pois se descoñece se todos os vascofalantes de Biscaia coñecen o seu dialecto e ademais hai que ter en conta que este dialecto entra en territorio guipuscoano (Vergara, Salinas de Léniz, Arrasate, Oñate etc.)

Xeografía e historia

Os límites do dialecto biscaíño correspóndense coa tribo prerromana dos caristios probablemente non sendo unha mera casualidade. Antigamente a zona biscaíña estivo xunto con Áraba e o val de Amezcoa na circunscrición eclesiástica de Calahorra e é deste xeito na que se xustifica a influencia do dialecto occidental (ou biscaíño) nas falas destas rexións, aínda que non por iso póidase dicir que o dialecto alavés (hoxe en día extinto) fose de mesmos trazos que o biscaíño, probablemente tivo características comúns, pero tamén personalidade propia.

Literatura escrita

Literatura clásica

Ata o século XVI

As baladas e eresiak recollidas polo historiador mondragonés Esteban Garibay (1533-1599) son os primeiros testemuños que hai do dialecto biscaíño e probablemente o máis completos. No ano 2004 foi descuberto o manuscrito de Juan Pérez de Lazarraga cuxo dialecto aínda non foi concretado, pero que se atoparía dacabalo entre o alavés e o biscaíño.

Á parte destes dous textos pódense atopar textos sobre todo de interese lingüístico ou relixioso, pero non literario; a maioría da zona de Áraba:

• O vocabulario recompilado polo escritor italiano Nicolás Landuchio en "Dictionarium Linguae Cantabricae"
• A doutrina cristiá de Juan Pérez de Betolaza, que foi publicada en Bilbao probablemente para biscaíños, iso xustificaría que o tradutor aínda sendo alavés tomase o biscaíño como dialecto para a tradución.
• Carta escrita en éuscaro de Juan de Zumárraga, primeiro bispo de México.
• "Refráns e sentenzas comúns en basco" aparecido en Pamplona e de autor anónimo con algúns refráns en dialecto biscaíño

545. Otu doneari ygarartean nequea.

546. Guiçon onac azcurriac bere.

547. Ecandu gastoari bernea ausi.

548. Barria eder eguic.

Século XVII

Os textos en biscaíño do século XVII non teñen maior valor desde o punto de vista literario tampouco, pero son interesantes para coñecer o éuscaro da época:

• "Exposición breve da doutrina cristiá... co exame de conciencia e acto de contrición, exercicios cotiáns, significacións dos ornamentos sacros e misterios da Misa" de Martín Ochoa de Capanaga, edición bilingüe en dúas columnas, a dereita en éuscaro e a esquerda en castelán.
• "Modo breve de aprender a lingua biscaíña" escrito por Rafael Mikoleta é a primeira gramática para o éuscaro, neste caso para o dialecto biscaíño. Está composto por unha banda de gramática, un dicionario, algúns poemas e "pláticas", baseadas na do inglés John Minsheu.

Século XVIII

A influencia do Manuel de Larramendi é decisiva neste século, sendo o responsable do aumento de produción no País Vasco continental e tamén da súa calidade. A calidade literaria destes traballos foi escasa, pois a maioría viran ao redor da temática relixiosa ao ser doutrinas cristiás, aínda que caben subliñar as seguintes obras nos seus correspondentes xéneros literarios:

• Poesía: o alavés e xesuíta Joan Batista Gamiz (1696-1773) escribiu catro poemas neste dialecto a metade de camiño do dialecto alavés: Euscaraz gaiztoetan, Dabilcenchoac, Veste bat ere bai arendaco e Veste tunucho berri bat. Juan Antonio Agustín de Aboitz (1751-1824).
• Teatro dramático

Século XIX

Considérase que neste século o biscaíño chega a desenvolverse plenamente como un dos dialectos literarios vascos, coas obras de Juan Antonio Moguel e Pedro Antonio Añibarro. Esta variedade empezou a competir en certa medida co prestixio do guipuscoano do Beterri no uso escito, potenciado ao redor da figura do pai xesuíta Manuel Larramendi. Isto, segundo algúns autores rompeu a posibilidade de chegar a unha unificación.

Despois das Guerras Carlistas, unha parte importante dos movementos a favor da cultura vasca desenvolvéronse en Biscaia e as novas terías sobre a lingua influíron considerablemente na produción escrita na variedade occidental. Os neoloxismos inventados na contorna da figura de Sabino Arana (aranismos ou sabinismos) e as tendencias mais puristas empezaron a levar á práctica na área de influencia do biscaíño, estendéndose despois ao resto dos territorios.

Hipervizcaíno (hiperbizkaiera)

O hipervizcaíno ou supervizcaíno foi unha tendencia lingüística xerada a partir da segunda metade do século XIX, cando foi publicada a primeira gramática do biscaíño por Juan Mateo Zabala. As súas teorías deron como resultado un intento de querer subliñar en todo o posible as diferenzas do biscaíño respecto ao resto dos dialectos. Para iso, os defensores desta tendencia deron os seguintes pasos:

• Resucitar os arcaísmos do éuscaro antigo, sempre que estes afastásense do vasco común.
• Fortalecer as particularidades do dialecto en cuestión, sendo as palabras nahi e gura (querer) os exemplos máis claros. Nahi é común a todas as variedades do éuscaro, incluíndo o éuscaro falado en Biscaia, pero os escritores defensores desta tendencia reforzaron o uso do sinónimo gura (do lat. gula(m)) por considerala a forma "castiza" ou orixinaria do biscaíño. Aplicaron o mesmo criterio no caso da flexión verbal e a sintaxe.
• Reforzaron o uso dos localismos e innovacións rexionais para evitar no posible as formas comúns que, segundo eles, foran "tomadas" ou "contaxiadas" do éuscaro guipuscoano.

Estes movementos foron un obstáculo real para a unificación lingüística.

Subdialectos (azpieuskalkiak)

Segundo Koldo Zuazo, o occidental é o dialecto máis estendido, e ten dous subdialectos: o occidental e o oriental, utilizando nalgunhas zonas un subdialecto intermedio.

Véxase tamén

Outros artigos

• Dialecto alavés
• Dialecto guipuscoano
• Dialecto alto-navarro
• Dialecto labortano
• Dialecto baixo-navarro
• Dialecto suletino
• Dialecto roncalés

Ligazóns externas

• Web sobre o éuscaro dialectal
• Bizkaiera hiztegitxoa^{[Ligazón morta]}