Saltar ao contido

Crise humanitaria yanomami

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Luiz Inácio Lula da Silva durante o anuncio de accións de emerxencia para a poboación yanomami en Boa Vista, en xaneiro de 2023.

A crise humanitaria yanomami refírese á serie de mortes en masa, fames, desprazamentos forzosos e outras graves violacións dos dereitos humanos sufridas polo pobo yanomami no Territorio Indíxena Yanomami[1][2][3] do Brasil durante a presidencia de Jair Bolsonaro (2019–2023). Estes feitos comezaron ou agraváronse a partir de 2019 como consecuencia da explotación desenfreada dos recursos naturais por parte de individuos e empresas coa aprobación do estado, e con frecuencia díxose que constitúen un xenocidio contra o pobo yanomami.[4][5][6]

Contexto

[editar | editar a fonte]

Tras ser elixido nas eleccións xerais do Brasil de 2018 e asumir o seu cargo baixo o compromiso de afrouxar as políticas ambientais, especialmente na rexión da Amazonía brasileira, o daquela presidente Jair Bolsonaro derrogou varios decretos presidenciais que prohibían a minaría ilegal e a explotación forestal ilegal en todo o país, e efectivamente desmantelaron as axencias de protección do medio ambiente.[7][8][9]

O presidente Luiz Inácio Lula da Silva anuncia medidas para afrontar a crise humanitaria yanomami.

En xaneiro de 2023, tras o fin do goberno de Bolsonaro debido á súa derrota nas eleccións xerais do Brasil de 2022, os novos cargos gobernamentais nomeados polo presidente Luiz Inácio Lula da Silva tomaron posesión e inmediatamente foron informados sobre unha escalada da crise yanomami.[10] Estímase que máis de 20.000 mineiros ilegais invadiron e explotaron a Reserva Yanomami, o que provocou comparacións coa febre do ouro de Serra Pelada da década de 1980, tamén no Amazonas.[11][12]

Incidentes

[editar | editar a fonte]

O abandono do goberno, a invasión agrícola e as actividades ilegais que afectaban á zona precederon á creación da Reserva Yanomami en 1992. Os primeiros contactos entre os pobos indíxenas yanomami e os homes brancos ocorreron de forma intermitente entre os anos 1910 e 1940; nas dúas décadas seguintes, estes contactos aumentaron debido ás misións relixiosas na rexión, aos traballos de construción de estradas e aos proxectos mineiros do réxime militar na zona na década de 1970, durante os cales xurdiron os primeiros informes de epidemias especialmente de gripe, xarampón e tose ferina ligadas ao esmorecemento de comunidades yanomami enteiras.[13] Dende entón, a rexión sufriu por ser un punto quente de actividades ilegais, en particular a minaría ilegal, que levou ao envelenamento por mercurio de varias tribos, incluíndo bebés.[14]

Loxística da minaría ilegal

[editar | editar a fonte]
A localización do Territorio Indíxena Yanomami.

Organizouse unha rede de políticos, funcionarios públicos locais, agricultores, empresarios e empresas para explotar ilegalmente o ouro e a casiterita, así como para branquear as actividades criminais no territorio yanomami.

Creáronse ducias de pistas de aterraxe ocultas en propiedades rurais próximas e mesmo distantes (ata en Boa Vista). Parte do ouro extraído foi levado a Venezuela e á Güiana Francesa, e tamén se utilizaron instalacións de refinaría e depósitos no esquema.[15] Ademais, Rodrigo Martins de Mello, un empresario pro-Bolsonaro, foi acusado de operar baixo unha "licenza irregular"[16] e encabezar outra organización criminal que operaba na reserva.[17]

O 16 de xaneiro de 2023, o xornal brasileiro Folha de São Paulo informou que o ex xeneral do exército brasileiro Augusto Heleno, exministro do goberno de Bolsonaro, autorizou a un narcotraficante condenado a executar un proxecto de extracción de ouro na rexión yanomami.[18] O 27 de xaneiro, o xornal brasileiro O Globo informou que o Banco Central do Brasil non conseguiu reprimir o lavado de ouro. Segundo os informes, o fracaso impulsou a uns 20.000 mineiros ilegais a seguir explotando os territorios indíxenas, incluída a reserva yanomami.[19]

Empresas mineiras legais como M.M. Gold (rebautizada como Gana Gold) tamén enmascararpm actividades ilegais falsificando as cantidades de ouro extraídas nas súas concesións, segundo un informe de Mongabay e The Intercept Brasil. As criptomoedas tamén se utilizaron para branquear actividades delituosas e transferir activos financeiros a empresas monicreque.[20]

Financiamento

[editar | editar a fonte]

O 24 de xaneiro de 2023, dous artigos do xornal brasileiro O Globo detallaban que o goberno de Bolsonaro asignou 872 millóns de reais (aproximadamente 171 millóns de dólares) do orzamento federal a unha organización non gobernamental evanxélica opaca de 2019 a 2023. Segundo os líderes indíxenas do territorio yanomami a ONG non traballou na rexión dende que comezou a recibir a administración de Bolsonaro os fondos, suscitando sospeitas de corrupción xeneralizada.[21] Ademais, os fondos gobernamentais destinados ao transporte de médicos e enfermeiras á rexión durante a administración de Bolsonaro foron dirixidos a empresas de transporte propiedade de mineiros ilegais, que tamén foron informados sobre as redadas e operacións policiais horas ou días antes de que tivesen lugar.[22]

Comunicacións

[editar | editar a fonte]

Un informe de Brasil de Fato de febreiro de 2023 revelou que os mineiros ilegais que operaban no territorio yanomami tiñan acceso á internet de Starlink a través de prezos moi inflados no mercado negro, despois de que Starlink anunciase en maio de 2022 que ampliaba a súa cobertura á rexión do Amazonas nun proxecto co goberno de Bolsonaro que tiña como obxectivo conectar entre outras cousas a 19.000 escolas brasileiras nas zonas rurais. Porén, en setembro de 2022 só 3 escolas da rexión obtiveron servizo de internet de Starlink, mentres que os seus equipos foron comercializados entre mineiros ilegais dende novembro de 2022, e a primeira comunidade yanomami só o recibiu a finais de xaneiro de 2023. Malia que Starlink prohibe a revenda de dispositivos, a compañía non se puxo en contacto coas autoridades brasileiras para suspender o seu servizo aos mineiros nin tomar ningunha acción legal contra eles.[23][24]

Os dispositivos de Internet da compañía estadounidense Viasat tamén se venderon no mercado negro da rexión, e os líderes indíxenas locais dixeron que o acceso a Internet permitía fundamentalmente aos mineiros ilegais ampliar as súas actividades.[23]

Problemas de saúde

[editar | editar a fonte]

Os funcionarios médicos que traballan no estado de Roraima, onde se atopa a Reserva Yanomami, observaron unha "falta total de atención médica axeitada na rexión" e engadiron que os pacientes indíxenas infectados pola malaria evolucionaron rapidamente a un grave dano no fígado na poboación, despois de múltiples infeccións non tratadas por Plasmodium falciparum, unha das catro especies de protozoos que son quen de causar malaria en humanos.[25] A oncocercose, unha doenza parasitaria ligada á pobreza extrema, foi erradicada en todo o territorio brasileiro agás na Reserva Yanomami, onde aínda representa unha carga de doenza.[26]

Abusos sexuais, violacións e adopcións ilegais

[editar | editar a fonte]

Un informe publicado polo Instituto Socioambiental e coescrito polas asociacións indíxenas Hutukara Yanomami e Wanasseduume Ye'kwana mostrou testemuños de mulleres indíxenas que dixeron que os mineiros ilegais lles ofrecían comida ou ouro en troques de sexo con elas e/ou as súas fillas. Tres mozas de 13 anos morreron tras ser violadas por mineiros ilegais en 2020. As infeccións de transmisión sexual tamén foron detectadas entre os yanomami.[27] Ademais, o goberno federal abriu investigacións sobre informes de adopcións ilegais e abuso sexual sistémico contra nenos yanomami.[28] En febreiro de 2023, cando menos 30 nenas e adolescentes estaban embarazadas produto das violacións cometidas por mineiros, segundo informes dunha asociación indíxena.[29]

Número de mortos

[editar | editar a fonte]

Aínda que as estimacións de mortes do pobo yanomami relacionadas coa sobreexplotación do territorio teñen carencias debido ao gran tamaño e dispersión do territorio, os informes revelaron que cando menos 99 nenos yanomami de 5 anos ou menos morreron en 2022, dos cales un terzo foi debido á pneumonía,[30][31] e dende 2019 a 2023 un total de 570 nenos yanomami morreron por mor da malnutrición, a fame e o envelenamento por mercurio.[32]

Consecuencias

[editar | editar a fonte]

O 21 de xaneiro de 2023, o Ministerio de Sanidade brasileiro declarou unha emerxencia médica no territorio indíxena.[33] O mesmo día realizouse unha viaxe ao territorio de Roraima, situado no estado máis setentrional do Brasil, por Lula e altos cargos do goberno, entre eles a ministra de Sanidade Nísia Trindade, ao tempo que o ministro de Xustiza Flávio Dino e a ministra de Asuntos Indíxenas Sônia Guajajara anunciaron un paquete de axudas federais á rexión e aos yanomami.[34] O 24 de xaneiro comezouse a crear un hospital de campaña polas exército brasileiro e dirixido polo goberno federal na capital de Roraima, Boa Vista e inaugurado tres días despois.[35][36] Enviáronse e distribuíronse no territorio yanomami uns 5.000 kits de alimentos de emerxencia, incluíndo comidas para nenos indíxenas. En xaneiro de 2023, máis de mil persoas indíxenas en graves condicións de saúde foran rescatadas da reserva.[37][38]

Investigacións

[editar | editar a fonte]

O 18 de xaneiro, o principal instituto médico brasileiro Fiocruz advertiu aos funcionarios gobernamentais de que un lote do medicamento contra a malaria ASMQ destinado a pacientes yanomami desapareceu e foi desviado aos mineiros ilegais que o venderon dende entón.[39]

O 30 de xaneiro, o Supremo Tribunal Federal do Brasil autorizou unha investigación sobre o manexo da crise humanitaria por parte dos antigos funcionarios do goberno de Bolsonaro, así como sobre se se cometeu xenocidio. Os investigadores tamén estaban facultados para reunir probas da desaparición de aeronaves ilegais utilizadas polos mineiros e incautadas pola policía, e a divulgación ilegal das redadas policiais en beneficio dos mineiros, entre outras accións ou a falta delas.[40]

Investigación da Corte Penal Internacional

[editar | editar a fonte]

En 2019, Jair Bolsonaro foi demandado pola Comisión Arns e o Colectivo de Defensa dos Dereitos Humanos no Tribunal Penal Internacional, do que o Brasil é membro dende 2002, por supostamente "incitar ao xenocidio e promover ataques sistémicos contra os pobos indíxenas do Brasil". Estes delitos non están amparados por ningún estatuto de prescripción nin están obrigados necesariamente a unha autoridade actual, o que significa que aínda que Bolsonaro e outros funcionarios abandonen o goberno aínda poden ser xulgados.[41] En 2020, os fiscais da Corte Penal Internacional dixeron que a denuncia está formalmente baixo investigación preliminar, sendo a primeira na historia contra un líder brasileiro.[42]

En xullo de 2021, a "Articulação dos Povos Indígenas do Brasil" presentou outro proceso penal contra Bolsonaro e outros funcionarios perante a Corte Penal Internacional por, entre outras cousas, non xestionar a pandemia de COVID-19 nos territorios indíxenas brasileiros, con máis de 1.100 indíxenas que morreron só como consecuencia diso. A asociación tamén citou informes de que o fiscal xeral brasileiro Augusto Aras, que é a única autoridade do Brasil legalmente autorizada a abrir un procedemento penal contra un presidente e que foi nomeado por Bolsonaro, non investigou como o seu goberno manexou a crise.[43]

En 2023, o sitio web de noticias do Brasil UOL informou de que as denuncias avanzaban dentro da oficina do fiscal do Tribunal.[44]

Medidas do goberno de Lula

[editar | editar a fonte]

O goberno federal anunciou varias medidas para disolver e eliminar do territorio yanomami as redes criminais que operan na rexión, entre elas o forte despregamento de persoal médico e de seguridade; a subministración de alimentos e auga e artigos de roupa ás comunidades afectadas e a reapertura dos postos avanzados da axencia indíxena Funai na rexión. Ademais, estabeleceuse unha zona de exclusión aérea sobre o territorio.[45][46][47]

O 8 de febreiro, a axencia ambiental brasileira Ibama lanzou unha operación masiva para recuperar a Reserva Yanomami aos criminais que incluía a incautación de armas, barcos e combustible e a destrución de equipos mineiros, un helicóptero e un jet. A axencia tamén creou un posto avanzado no río Uraricoera para evitar que os novos abastecementos chegasen aos mineiros ilegais río abaixo.[48]

Ata o 6 de febreiro de 2023, 42 helicópteros e avións foron incautados e 28 máis xa foron destruídos pola Policía Federal Brasileira.[15] O 15 de febreiro, unha operaación conxunta da policía, os fiscais e os auditores da Receita Federal do Brasil conxelaron 2 billóns de reais a sospeitosos de operar unha banda internacional de contrabando que enviaba ilegalmente unhas 13 toneladas de ouro a Italia, Suíza, a China e os Emiratos Árabes Unidos.[49]

A partir do 21 de marzo de 2023, o departamento de medio ambiente e a policía federal da Amazonia do Brasil retirou case todos os mineiros ilegais de ouro no territorio Yanomami. O xefe do consello local de saúde indíxena, Junior Hekurari, estimou que a porcentaxe de mineiros eliminados era do 85%. As operacións da policía federal destruíron 250 campamentos mineiros (moitos xa desertos) e 70 balsas de dragado, ademais de incautar preto de 4.500 litros de combustible e 1,2 kg de ouro. A maioría dos mineiros fuxiron antes da operación de desaloxo policial, pero a policía detivo cando menos 805 mineiros e incautou 94 barcos. Foron postos en liberdade a favor de incautar ou bloquear os recursos dos que financian a minería ilegal e desmantelar unha rede entre os campos mineiros que traficaban con nenas menores de idade. A policía buscou a cooperación internacional para utilizar os recibos de impostos electrónicos e desenvolver tecnoloxía que utilice radioisótopos para determinar se o ouro no mercado procedía de Territorio Yanomami.[50]

Os transbordadores e xeradores de enerxía foron incautados e destruídos polo exército e a policía brasileiras en setembro de 2023. A partir dese mes, a minaría ilegal era un 78,51% menor ca o ano anterior, segundo un informe do goberno federal brasileiro.[51] Descubriuse que pequenas cadeas de supermercados situadas no norte de Brasil proporcionaban alimentos aos mineiros ilegais de ouro que operaban na fronteira brasileira-venezolana. Pagaríanse mediante transaccións con compañías mineiras legais que branquearon mineral de ouro extraído ilegalmente.[52]

Fuxida dos mineiros

[editar | editar a fonte]

Despois de que se anunciase un bloqueo de subministracións de combustible e alimentos que fornecían as organizacións criminais e unha zona de exclusión aérea, un número importante de mineiros ilegais deixaron de voar e comezaron a escapar das forzas de seguridade por terra, con algúns grupos que tentaban cruzar a fronteira cara a Venezuela e a relativamente distante Güiana. Segundo se informou, os billetes de voo individuais custaban 15.000 reas (preto de 3.000 dólares) debido ao asedio militar, e os que non podían permitirse o luxo de tomar un voo intentaba saír da reserva en barco ou permaneceron ocultos mentres se esgotaban as súas provisións de alimentos, segundo diferentes informes e fontes.[53]

Notas

[editar | editar a fonte]
  1. ↑ "Amazon gold miners invade indigenous village in Brazil after its leader is killed". The Guardian (en inglés). 28 de xullo de 2019. Arquivado dende o orixinal o 7 de marzo de 2023. Consultado o 24 de xaneiro de 2023. 
  2. ↑ "Yanomami Amazon reserve invaded by 20,000 miners; Bolsonaro fails to act". Mongabay Environmental News (en inglés). 12 de xullo de 2019. Arquivado dende o orixinal o 2 de agosto de 2019. Consultado o 24 de xaneiro de 2023. 
  3. ↑ Brum, Eliane (24 de xuño de 2020). "Mães Yanomami imploram pelos corpos de seus bebês". El País Brasil (en portugués). Arquivado dende o orixinal o 25 de xaneiro de 2023. Consultado o 24 de xaneiro de 2023. 
  4. ↑ "Debatedores apontam risco de genocídio dos Yanomami - Notícias". Portal da Câmara dos Deputados (en portugués). Arquivado dende o orixinal o 25 de xaneiro de 2023. Consultado o 24 de xaneiro de 2023. 
  5. ↑ "Povos indígenas, genocídio e a sequência de omissões do governo Bolsonaro". Consultor Jurídico (en portugués). Arquivado dende o orixinal o 25 de xaneiro de 2023. Consultado o 24 de xaneiro de 2023. 
  6. ↑ "Evidence of 'genocide' among Brazil's indigenous Yanomami, says minister". Reuters (en inglés). 23 de xaneiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 25 de xaneiro de 2023. Consultado o 24 de xaneiro de 2023. 
  7. ↑ Peres, João PeresMarcos Hermanson PomarTatiana MerlinoJoão; Pomar, Marcos Hermanson; de 2022, Tatiana Merlino18 de Outubro; 9h07 (18 de outubro de 2022). "Em áudio, militares na Funai prometem atropelar Ibama e liberar garimpo em terras indígenas". The Intercept Brasil (en portugués). Arquivado dende o orixinal o 25 de xaneiro de 2023. Consultado o 24 de xaneiro de 2023. 
  8. ↑ Londoño, Ernesto (2 de xaneiro de 2019). "Jair Bolsonaro, on Day 1, Undermines Indigenous Brazilians' Rights". The New York Times (en inglés). ISSN 0362-4331. Arquivado dende o orixinal o 25 de xaneiro de 2023. Consultado o 24 de xaneiro de 2023. 
  9. ↑ "Brazil to open indigenous reserves to mining without indigenous consent". Mongabay Environmental News (en inglés). 14 de marzo de 2019. Arquivado dende o orixinal o 25 de xaneiro de 2023. Consultado o 24 de xaneiro de 2023. 
  10. ↑ "Lula e ministros desembarcam em Roraima para dar apoio aos Yanomami". Congresso em Foco (en portugués). 21 de xaneiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 25 de xaneiro de 2023. Consultado o 25 de xaneiro de 2023. 
  11. ↑ "Opinião - Publicação já apontava risco de genocídio yanomami por gestão Bolsonaro". www.uol.com.br (en portugués). Arquivado dende o orixinal o 8 de febreiro de 2023. Consultado o 8 de febreiro de 2023. 
  12. ↑ tatianafarah. "Com promessa de legalização, garimpo explodiu na terra yanomami". Terra (en portugués). Arquivado dende o orixinal o 8 de febreiro de 2023. Consultado o 8 de febreiro de 2023. 
  13. ↑ "Archived copy" (PDF). Arquivado (PDF) dende o orixinal o 29 de xaneiro de 2023. Consultado o 25 de xaneiro de 2023. 
  14. ↑ ‘A war society doesn’t see’: the Brazilian force driving out mining gangs from Indigenous lands: An elite unit is on a mission to expel the illegal miners who devastated Yanomami territory during Bolsonaro’s presidency, Tom Phillips, The Guardian, 28 de febreiro de 2023
  15. ↑ 15,0 15,1 "Garimpo na terra yanomami usa pistas em dezenas de fazendas e envolve agentes políticos, diz PF". Folha de S.Paulo (en portugués). 6 de febreiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 8 de febreiro de 2023. Consultado o 8 de febreiro de 2023. 
  16. ↑ Empresário usa licença irregular para explorar garimpo em área yanomami, amazonasatual.com.br, 28 de decembro de 2022
  17. ↑ "Empresário bolsonarista é denunciado sob suspeita de chefiar garimpo em área yanomami". Folha de S.Paulo (en portugués). 2 de decembro de 2022. Arquivado dende o orixinal o 8 de febreiro de 2023. Consultado o 8 de febreiro de 2023. 
  18. ↑ "Heleno autorizou condenada por tráfico a explorar garimpo em área vizinha aos yanomamis". Folha de S.Paulo (en portugués). 16 de xaneiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 1 de febreiro de 2023. Consultado o 1 de febreiro de 2023. 
  19. ↑ "Seis meses depois, Banco Central não criou grupo de trabalho para combater o ouro ilegal". O Globo (en portugués). 27 de xaneiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 5 de febreiro de 2023. Consultado o 4 de febreiro de 2023. 
  20. ↑ "Raids reveal how illegal gold from Indigenous lands gets laundered in Brazil". Mongabay Environmental News (en inglés). 29 de agosto de 2022. Arquivado dende o orixinal o 5 de febreiro de 2023. Consultado o 5 de febreiro de 2023. 
  21. ↑ "Como Bolsonaro gastou os recursos da saúde indígena? ONG evangélica ganhou R$ 872 milhões". O Globo (en portugués). 24 de xaneiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 27 de xaneiro de 2023. Consultado o 28 de xaneiro de 2023. 
  22. ↑ "Plano do Ibama para tirar garimpeiros de terra ianomâmi em seis meses não foi aplicado no governo Bolsonaro, diz MPF". O Globo (en portugués). 24 de xaneiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 28 de xaneiro de 2023. Consultado o 28 de xaneiro de 2023. 
  23. ↑ 23,0 23,1 "Internet de Elon Musk é vendida a garimpeiros da terra Yanomami por compradores de ouro ilegal". CartaCapital (en portugués). 20 de febreiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 22 de febreiro de 2023. Consultado o 22 de febreiro de 2023. 
  24. ↑ "Brazil announces partnership with Elon Musk to connect Amazon rainforest". ZDNET (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 22 de febreiro de 2023. Consultado o 22 de febreiro de 2023. 
  25. ↑ "Yanomamis têm danos severos no fígado por malária e enfrentam falta de medicamentos". Folha de S.Paulo (en portugués). 1 de febreiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 2 de febreiro de 2023. Consultado o 2 de febreiro de 2023. 
  26. ↑ "Ministério da Saúde quer eliminar hanseníase e outras doenças ligadas à pobreza". Folha de S.Paulo (en portugués). 21 de xaneiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 5 de febreiro de 2023. Consultado o 5 de febreiro de 2023. 
  27. ↑ Andrade, Jéssica (31 de xaneiro de 2023). "Garimpeiros prometem comida, perfume e ouro para abusarem de meninas ianomâmis". Brasil (en portugués). Arquivado dende o orixinal o 1 de febreiro de 2023. Consultado o 1 de febreiro de 2023. 
  28. ↑ Meirelles, Matheus. "Governo Federal apura adoções ilegais e exploração sexual infantil em território Yanomami". CNN Brasil (en portugués). Arquivado dende o orixinal o 1 de febreiro de 2023. Consultado o 1 de febreiro de 2023. 
  29. ↑ "Relatos apontam 30 casos de jovens yanomami grávidas de garimpeiros". Agência Brasil (en portugués). 2 de febreiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 8 de febreiro de 2023. Consultado o 8 de febreiro de 2023. 
  30. ↑ "Quase 100 crianças do povo Yanomami morreram em 2022". noticias.uol.com.br (en portugués). Arquivado dende o orixinal o 26 de xaneiro de 2023. Consultado o 28 de xaneiro de 2023. 
  31. ↑ Poder360 (23 de xaneiro de 2023). "33% das mortes de crianças yanomamis foram por pneumonia". Poder360 (en portugués). Arquivado dende o orixinal o 27 de xaneiro de 2023. Consultado o 28 de xaneiro de 2023. 
  32. ↑ "Morte, fome e destruição: conflito histórico dos Yanomami contra o garimpo ilegal". TV Cultura (en portugués). Arquivado dende o orixinal o 24 de xaneiro de 2023. Consultado o 28 de xaneiro de 2023. 
  33. ↑ "Brazil declares emergency over deaths of Yanomami children from malnutrition". Reuters (en inglés). 22 de xaneiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 24 de xaneiro de 2023. Consultado o 25 de xaneiro de 2023. 
  34. ↑ Amaral, Eduardo Hahon, Luciana. "Lula viaja a Roraima neste sábado (21) para visitar indígenas Yanomami". CNN Brasil (en portugués). Arquivado dende o orixinal o 25 de xaneiro de 2023. Consultado o 24 de xaneiro de 2023. 
  35. ↑ "Hospital de campanha para atender indígenas Yanomami começa a ser montado em Boa Vista". G1 (en portugués). 25 de xaneiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 1 de febreiro de 2023. Consultado o 1 de febreiro de 2023. 
  36. ↑ "Hospital de Campanha para atender Yanomami doentes começa a funcionar em Boa Vista". G1 (en portugués). 27 de xaneiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 1 de febreiro de 2023. Consultado o 1 de febreiro de 2023. 
  37. ↑ "Governo envia 4 toneladas de alimentos para Ianomâmis". O Globo (en portugués). 23 de xaneiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 1 de febreiro de 2023. Consultado o 1 de febreiro de 2023. 
  38. ↑ "Mais de mil indígenas Yanomami em estado grave foram resgatados nos últimos dias, diz secretário". G1 (en portugués). 2023-01-24. Consultado o 2023-07-07. 
  39. ↑ "Fiocruz relata que remédios para malária destinado a Yanomami foram desviados para garimpeiros". G1 (en portugués). 30 de xaneiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 1 de febreiro de 2023. Consultado o 1 de febreiro de 2023. 
  40. ↑ "STF manda investigar autoridades da gestão Bolsonaro por suposto genocídio". noticias.uol.com.br (en portugués). Arquivado dende o orixinal o 5 de febreiro de 2023. Consultado o 5 de febreiro de 2023. 
  41. ↑ "Bolsonaro é denunciado a tribunal internacional por "ataques contra índios" [28/11/2019]". noticias.uol.com.br (en portugués). Consultado o 2023-05-06. 
  42. ↑ Oliveira, Joana (2021-07-01). "Ação contra Bolsonaro avança em Haia, e indígenas vão denunciá-lo por genocídio e por ecocídio". El País Brasil (en portugués). Consultado o 2023-05-06. 
  43. ↑ Oliveira, Joana (2021-07-01). "Ação contra Bolsonaro avança em Haia, e indígenas vão denunciá-lo por genocídio e por ecocídio". El País Brasil (en portugués). Consultado o 2023-05-06. 
  44. ↑ "Jamil Chade - Em Haia, denúncia contra Bolsonaro ganha força e mobiliza investigadores". noticias.uol.com.br (en portugués). Consultado o 2023-05-06. 
  45. ↑ "Brazilian army deploys to protect Indigenous Yanomami". RFI (en inglés). 1 de febreiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 1 de febreiro de 2023. Consultado o 5 de febreiro de 2023. 
  46. ↑ "Com decreto, Lula autoriza megaoperação de socorro aos ianomâmis | Radar". VEJA (en portugués). Arquivado dende o orixinal o 5 de febreiro de 2023. Consultado o 5 de febreiro de 2023. 
  47. ↑ Silva, Brenda. "Lula autoriza controle do espaço aéreo de território Yanomami e abertura de postos da Funai". CNN Brasil (en portugués). Arquivado dende o orixinal o 5 de febreiro de 2023. Consultado o 5 de febreiro de 2023. 
  48. ↑ "Operação destrói avião, trator e apreende combustível de garimpeiros no território Yanomami". G1 (en portugués). 8 de febreiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 8 de febreiro de 2023. Consultado o 8 de febreiro de 2023. 
  49. ↑ "Justiça bloqueia R$ 2 bilhões de quadrilha que contrabandeava ouro da Amazônia". www.band.uol.com.br (en portugués). 15 de febreiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 15 de febreiro de 2023. Consultado o 16 de febreiro de 2023. 
  50. ↑ Boadle, Anthony; Brito, Ricardo (22 de marzo de 2023). "Brazil evicts miners from Yanomami territory, prepares for more removals". Reuters (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 1 de abril de 2023. Consultado o 5 de abril de 2023. 
  51. ↑ "Operação prende garimpeiros e destrói balsas e geradores usados em garimpo na Terra Yanomami". G1 (en portugués). 2023-09-16. Consultado o 2023-10-07. 
  52. ↑ "PF mira suspeitos de movimentar quase R$ 6 bilhões em contrabando de ouro e garimpo na Terra Yanomami". G1 (en portugués). 2023-09-20. Consultado o 2023-10-07. 
  53. ↑ "Garimpo na terra yanomami vive inflação no preço de voo clandestino e busca de fuga a país vizinho". Folha de S.Paulo (en portugués). 5 de febreiro de 2023. Arquivado dende o orixinal o 5 de febreiro de 2023. Consultado o 5 de febreiro de 2023. 
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Crise_humanitaria_yanomami&oldid=6865753»