Crise da Restauración

Retrato de Afonso XIII vestido co hábito da Orde de Calatrava (1917), realizado por Francisco Gras.

A crise da Restauración constituíu a etapa final do período constitucional do reinado de Afonso XIII en España. Non existe un consenso sobre o ano exacto do inicio da crise do réxime político da Restauración, aínda que se adoita situar un pouco antes ou un pouco despois de 1914, segundo se dea máis ou menos relevancia ao impacto da Primeira guerra mundial en España, a pesar de que se mantivo neutral durante todo o conflito. Si que existe acordo en considerar que un momento clave da mesma foi a crise española de 1917 e, tamén, que o seu final se produciu en setembro de 1923 co triunfo do golpe de estado que deu paso á ditadura de Primo de Rivera.

O inicio da crise e o impacto en España da Gran Guerra

Segundo o historiador Manuel Suárez Cortina, «os efectos sociais e políticos da guerra representaron un factor decisivo na crise definitiva do sistema parlamentar tal como viña funcionando desde 1875. A escaseza de alimentos, o dislocamiento económico, a miseria social, a precariedade e a inflación estimularon o espertar político e a militancia ideolóxica das masas. Baixo estas condicións, a modalidade clientelar e caciquil da política española descompúxose. Trala guerra xa non foi posible restaurar a vella orde». A historiadora Ángeles Barrio, pola súa banda, afirma que a guerra «non foi, con todo, a causa inmediata do afundimento do bipartidismo. O sistema de partidos estaba xa en descomposición cando estalou o conflito, e a conxuntura especial da neutralidade só acelerou o seu declive no medio dun ambiente progresivamente crítico contra o réxime. Era a sociedade a que, en pleno proceso de cambio, comezaba a reclamar o dereito efectivo á representación, o final definitivo da vella política, co que iso supuña de ameaza de impugnación para o sistema».

Afonso XIII de visita en París en 1913, un ano antes do comezo do Primeira guerra mundial. Sentado ao seu carón, o presidente da Terceira República Francesa, Raymond Poincaré.

Cando principiou a Primeira guerra mundial en agosto de 1914 o goberno conservador de Eduardo Dato decidiu manter a España neutral, porque na súa opinión, compartida pola maioría da clase dirixente, carecía de motivos e de recursos para entrar no conflito. O rei Afonso XIII tamén estivo de acordo e moi poucos se opuxeron á neutralidade. España era un Estado de segundo rango, que carecía da potencia económica e militar suficiente como para se presentar coma un aliado desexable a calquera das grandes potencias europeas en conflito —Alemaña e Austria-Hungría, por unha banda; Gran Bretaña, Francia e Rusia, por outro—. Así o recoñeceu o primeiro ministro Dato nunha nota dirixida ao rei:

Con só intentala [unha actitude belicosa] arruinariamos á nación, acenderiamos a guerra civil e poñeriamos en evidencia a nosa falta de recursos e de forzas para toda a campaña. Se a de Marrocos está representando un gran esforzo e non logra chegar ao alma do pobo, como iamos emprender outra de maiores riscos e de gastos iniciais para nós fabulosos?

A neutralidade tivo importantes consecuencias económicas e sociais xa que impulsou enormemente o proceso de «modernización» , iniciada timidamente en 1900, debido ao aumento considerable da produción industrial española á que, de súpeto, se lle abrían novos mercados —os dos países belixerantes, e os dos países que estes xa non podían abastecer—. Con todo, a inflación disparouse mentres que os salarios medraban a un ritmo menor e producíronse carestías dos produtos de primeira necesidade, como o pan, o que provocou motíns de subsistencias nas cidades e o aumento dos conflitos laborais protagonizados polos dous grandes sindicatos, CNT e UXT, que reclamaban aumentos salariais que freasen a diminución dos salarios reais. Segundo os datos do Instituto de Reformas Sociais en 1916 os prezos dos produtos básicos incrementáronse entre un 13,8% o leite até un 57,8% o bacallau, pasando por un 24,3% o pan, un 30,9% os ovos ou un 33,5% a carne de vacún.

O retorno dos liberais ao poder e o aumento da conflitividade social (1915-1917)

Santiago Alba ,ministro de Facenda do goberno do conde de Romanones que fracasou no seu intento de establecer un imposto extraordinario sobre os beneficios da guerra.

Seguindo os usos da quenda, en decembro de 1915 o liberal conde de Romanones substituíu o conservador Eduardo Dato á fronte do goberno. Deseguido se procurou unha maioría ampla nas Cortes nas eleccións do ano seguinte grazas ao acordo que alcanzou co líder conservador na repartición de escanos do encadramento. «Con proverbial habilidade, Romanones puido preparar unhas eleccións que deron satisfacción a tódalas faccións, cada vez máis numerosas, dos partidos dinásticos» e tamén «ao crecente número de deputados con distrito propio, os que dispuñan de suficiente arraigamento no seu distrito como para non entrar nas negociacións para o encadramento», afirma Santos Juliá. Romanones incluíu no seu goberno ao liberal rexeneracionista Santiago Alba como ministro de Facenda, quen propuxo en xuño de 1916 a creación dun imposto extraordinario sobre os beneficios da guerra, co que financiar un amplo programa de obras públicas, pero se atopou coa radical oposición da patronal, especialmente a vasca e a catalá, e a do líder da Lliga Rexionalista Francesc Cambó. Finalmente Romanones non apoiou ao seu ministro e a reforma fiscal frustrouse.

O goberno de Romanones tivo que facer fronte tamén á crecente conflitividade social protagonizada pola CNT e a UXT, as dúas grandes organizacións obreiras que naceran ou se consolidaran nesa segunda década do século, cando «os seus afiliados comezaron a contarse por decenas de milleiros», como destacou Santos Juliá. Os motivos fundamentais eran a deterioración dos salarios reais, como consecuencia da inflación —os prezos entre 1913 e 1918 medraron un 118% mentres que os salarios só aumentaron un 25%— e os desabastecementos cos consecuentes motíns de subsistencias.

En maio de 1916, a UXT acordou no seu XII Congreso chegar a un pacto con CNT para desenvolver accións conxuntas. Unha resolución semellante acordouse no congreso da CNT celebrado en Valencia en maio. O resultado foi a firma en xullo de 1916 do chamado Pacto de Zaragoza entre as direccións das dúas organizacións obreiras. A resposta do goberno de Romanones foi ordenar deter aos asinantes do pacto. Iso non impediu que CNT e UXT pactasen o 26 de novembro convocar unha folga xeral en toda España para o 18 de decembro en protesta polo aumento dos prezos e os desabastecementos.

A folga foi un éxito polo que as dúas organizacións decidiron en marzo do ano seguinte preparar outra, esta vez «indefinida» e, por tanto, «revolucionaria», cuxo fin sería «unha transformación completa da estrutura económica do país e da estrutura política tamén».

En abril de 1917, un mes despois da caída do tsarismo, o goberno do liberal Romanones, recoñecido aliadófilo, caeu debido á súa postura belixerante respecto do afundimento de barcos mercantes españois por submarinos alemáns —o que supuña o achegamento aos aliados— que non foi apoiada por unha parte do seu partido e tampouco polo rei, quen durante a guerra virara cara a posicións próximas aos xermanófilos, os máis firmes defensores da estrita neutralidade, aínda que montara en palacio unha Oficina Pro Cativos que se ocupou dos prisioneiros de ámbolos dous bandos. Nun longo memorando entregado ao rei tralo seu cesamento á fronte do goberno, Romanones explicáballe que el houbera sido partidario dun achegamento ao aliados pero que mantivera unha política de neutralidade á que Alemaña respondera de forma hostil co afundimento de barcos mercantes españois e a axitación en Marrocos.

A Romanones substituíuno o tamén liberal Manuel García Prieto, considerado máis próximo aos Imperios Centrais có seu antecesor. Pero o seu goberno só durou tres meses por mor da grave crise á que tivo que facer fronte provocada polo órdago que lanzaron as recentemente creadas Xuntas de Defensa.

A crise de 1917

Artigo principal: Xuntas Militares de Defensa.

As Xuntas Militares de Defensa

Manuel García Prieto, presidente do goberno que se opuxo á legalización das Xuntas Militares de Defensa, pero que se viu na obriga de ter que dimitir pola falta de apoio de El-Rei Afonso XIII.

O desencadeamento inicial da crise de 1917, «a peor crise que experimentara desde as súas orixes o réxime constitucional da Restauración» segundo Moreno Luzón, foi o problema exposto polo movemento das "Xuntas de Defensa", nacidas en 1916. Eran estas unhas organizacións corporativas dos militares con destino na península que reclamaban o aumento dos seus salarios —a inflación tamén lle estaba a afectar á oficialidade— e que tamén protestaban polos rápidos ascensos por méritos de guerra que obtiñan os seus compañeiros destinados en Marrocos, e que grazas a eles podían aumentar os seus ingresos.

As Xuntas esixían o seu recoñecemento legal ao que se opuña o goberno. En abril de 1917, caera Romanones sendo substituído por un goberno presidido polo tamén liberal Manuel García Prieto, cuxo ministro de Guerra, o xeneral Francisco Aguilera y Egea ordenou a disolución das Xuntas. A tensión entre o goberno e as Xuntas chegou ao seu clímax na derradeira semana de maio. O 1 de xuño a Xunta de Defensa de Barcelona presentou un escrito ao capitán xeneral de Cataluña no que esixía a posta en liberdade dos oficiais detidos por pertencer ás xuntas e o recoñecemento das mesmas e ameazaba con romper a disciplina se non se aceptaban as súas demandas.

O rei púxose ao lado das Xuntas «aínda que para iso tivese que desautorizar ao seu ministro de Defensa e cambiar o goberno liberal por un conservador, nun último intento de normalizar a situación». Segundo Moreno Luzón, «o rei, que ao comezo apoiara aos seus ministros,... posto na tesitura de elixir entre a afirmación do poder civil e a simpatía dos estratos intermedios do exército, inclinou a balanza a prol destes últimos, aos que cubriu de eloxios polo seu encomiable patriotismo». Caeu o goberno de García Prieto e formouse un conservador, baixo a presidencia de Dato, que se apresurou a claudicar mediante a aprobación do regulamento xunteiro».

Así pois, o ocorrido en 1905-1906 cos feitos do Cu-Cut! e a posterior aprobación da Lei de Xurisdicións volveu repetirse en 1917: os militares apelaron ao rei e este púxose de novo da súa parte; obrigou ao goberno a dimitir, substituíndoo por outro presidido polo conservador Eduardo Dato, o cal suspendeu as garantías constitucionais, censurou a prensa e aceptou o regulamento das "Xuntas de Defensa". Ademais pechou as Cortes aos poucos días.

Coa caída do goberno liberal de García Prieto e a súa substitución por Dato, como resultado da presión conxunta dos militares e da Coroa, demostrábase que agora non eran os partidos os que determinaban a quenda senón que os centros de decisión política estaban a desprazarse cara aos cuarteis e o Palacio Real. «Xuño de 1917 significou unha especie de punto de non retorno nese deslizamiento*, pois desde ese momento até setembro de 1923, cando o golpe de estado de Primo de Rivera puxo fin á monarquía constitucional, producíronse en España 14 crises totais de goberno, convocáronse catro eleccións xerais e até tres presidentes do Consello de Ministros caeron por directa presión militar.[…] Á vez que os gobernos caían por unha combinación de falta de apoio entre todas as faccións do mesmo signo con presenza no Congreso e por presións desde fóra, producíronse os dous fenómenos que acabarán empuxando ao sistema liberal na dirección contraria aos reiterados propósitos de rexeneración. Ante todo, o Rei incrementou as posibilidades e as ocasións de intervir no xogo político co encargo de formar goberno a un ou outro xefe de facción, reservándose a capacidade de decidir sobre a oportunidade da convocatoria de eleccións. [...] O segundo foi a cesión da iniciativa política aos militares e, ante o crecemento da protesta social, a militarización da orde pública. Era, renacido, o problema militar, a política pretoriana, evidente nesa vontade dos militares de actuar como un grupo de presión corporativo e de presentarse como unha alternativa política: non son xa os espadóns, como no século XIX, senón o Exército como corporación".

A Asemblea de Parlamentarios

Artigo principal: Asemblea de parlamentarios.

Francesc Cambó, o líder da Lliga Regionalista.

A finais de maio de 1917, os republicanos con Alejandro Lerroux á fronte organizaron un gran mitin aliadófilo na Praza de touros de Madrid ao que se sumou o Partido Reformista de Melquíades Álvarez e ao que asistiu a título persoal o dirixente socialista Andrés Ovejero. Os intervenientes pediron a reforma da Constitución de 1876 nun sentido plenamente democrático recuperando con iso o programa clásico do republicanismo. Pouco despois incorporouse o PSOE co que se renovou a conxunción republicano-socialista nada trala crise da Semana Tráxica de 1909, acordándose o 14 de xuño que se formaría un Goberno provisional que convocase eleccións a Cortes Constituíntes.

Neste contexto de crise política, a iniciativa tomouna o líder catalanista Francesc Cambó. O 5 de xullo, reuniu no Concello de Barcelona a tódolos deputados e senadores cataláns —aínda que os 13 deputados monárquicos abandonaron enseguida a reunión— que reafirmaron a vontade de Cataluña de se constituír nunha rexión autónoma, dereito que podería estenderse a outras rexións, e esixiron a reapertura das Cortes que terían función de constituíntes. Se o goberno Dato non aceptaba ningunha das peticións farían un chamamento a tódolos deputados e senadores a que acudisen a unha Asemblea de Parlamentarios a celebrar o 19 de xullo en Barcelona.

O goberno de Dato tentou desprestixiar a convocatoria presentando a reunión como un movemento «separatista» e «revolucionario», campaña que foi apoiada pola prensa conservadora. Finalmente, a Barcelona non acudiu Maura, como esperaba Cambó, e só asistiron os deputados da Lliga, os republicanos, os reformistas de Melquíades Álvarez e o socialista Pablo Iglesias, que aprobaron a formación dun goberno «que encarne e represente a vontade soberana do país» e que presidiría as eleccións a Cortes Constituíntes, que estudarían non só a reforma da Constitución, senón tamén a autonomía municipal, a defensa nacional, a organización do ensino, a administración de xustiza, e os problemas económicos e sociais. A Asemblea foi disolta por orde do gobernador civil de Barcelona e tódolos participantes foron detidos pola policía aínda que, en canto saíron do Palacio do Parque da Cidadela onde se reuniron, foron postos en liberdade. Quedaron de acordo en convocar unha nova reunión en Oviedo para o 16 de agosto pero está nunca se celebrou por mor da folga xeral que convocaron os socialistas.

A folga xeral revolucionaria

Mentres tanto, as organizacións obreiras seguían cos preparativos da folga xeral que anunciaran en marzo. Mais os socialistas decidiron convocala pola súa conta, en apoio dos ferroviarios de Valencia en folga, co obxectivo de derroca-la Monarquía, formar un goberno provisional e convocar de Cortes Constituíntes. Por este motivo, a CNT fiel á súa "apoliticismo", mantívose á marxe.

Segundo Manuel Suárez Cortina, o desencadeamento da folga foi unha provocación do goberno Dato que perseguía que fose «unha folga intempestiva que asustase ás clases de orde» e «así o Goberno podía proclamarse salvador de España». Pola súa banda Ángeles de Barrio, despois de advertir que «sobre a suposta actitude provocadora do goberno… houbo interpretacións diversas», afirma que «resulta a hipótese máis verosímil dadas as circunstancias». A oportunidade atopouna o goberno nunha folga de ferroviarios que se iniciou en Valencia o 19 de xullo, o mesmo día que se reunía a Asemblea de Parlamentarios en Barcelona. O 21 de xullo o capitán xeneral de Valencia declaraba o estado de excepción e a Compañía de Ferrocarrís do Norte de España negouse a readmitir aos 36 traballadores despedidos. A Federación Nacional de Ferroviarios anunciou que se a empresa non cedía convocaría unha folga en toda España para o 10 de agosto, ameaza que tivo que cumprir porque a empresa negouse a dar marcha atrás. Nese momento a UXT e mailo PSOE decidiron apoiar aos ferroviarios e vencella-la súa folga coa xeral revolucionaria que planearan en marzo. Así pois, cando os socialistas convocaron a folga "revolucionaria" fixérono obrigados, á defensiva, en apoio dos ferroviarios en folga en Valencia.

Andrés Saborit (retrato cara 1923), era membro do Comité de Folga. Foi detido e condenado a cadea perpetua mais foi indultado ao saír elixido deputado polo PSOE nas eleccións xerais de 1918.

A folga resultou un rotundo fracaso. Só tivo certo seguimento en Madrid, Barcelona, Valencia e os centros industriais do norte (Biscaia, Guipúscoa, Santander, Asturias), e non tivo ningún impacto no campo, o que segundo Suárez Cortina, «habería de ser decisivo para que as autoridades puidesen sufocar dun modo eficaz a revolta». Ademais os condenaron o movemento e mozos monárquicos ofrecéronse como voluntarios para que os servizos públicos seguisen funcionando. Para Santos Juliá, a clave do fracaso estivo en que as "Xuntas de Defensa", das que os socialistas pensaban que mantiñan con elas «esenciais coincidencias», puxéronse de parte da orde establecida, e non só non encabezaron ningunha revolución senón que se empregaron a fondo na represión –«tampouco os soldados formaron sóviets cos obreiros, ao modo ruso, senón que en xeral obedeceron aos seus xefes», sinala Moreno Luzón—. Como comentou un oficial de gornición en Barcelona, as tropas «tiveron que castigar duro dende un principio e grazas a isto terminouse pronto, pois os revolucionarios críanse que o exército estaba con eles». Outra das claves foi que a clase obreira quedou soa coa súa folga xeral. A "Asemblea de Parlamentarios" foi disolta polo goberno e os deputados republicanos, catalanistas e reformistas dispersáronse.

O balance final da represión da folga foron 71 mortos, 200 feridos e máis de 2.000 detidos, entre eles os membros de comité de folga (Julián Besteiro e Andrés Saborit, polo PSOE; e Francisco Largo Caballero e Daniel Anguiano pola UXT). Nos dous meses seguintes os detidos foron sometidos a múltiples consellos de guerra. O do comité de folga celebrouse o 28 de setembro e os catro socialistas, a pesar do esforzo dos dous capitáns que os defenderon –o capitán Julio Mangada sufriu un arresto de quince días por «exceso de celo»—, foron condenados a cadea perpetua. Ao ano seguinte os catro membros do comité de folga sairían elixidos deputados polo PSOE nas eleccións xerais de España de 1918.

Como destacou Javier Moreno Luzón, «a crise de 1917 desinchou calquera aventura ulterior. Os catalanistas, os reformistas e até os radicais deron marcha atrás e, en diferentes graos, ofreceron os seus servizos á coroa. A Conxunción republicano-socialista volatilizouse, igual que o acordo obreiro. O socialismo entrou nunha etapa de disensións internas e o anarconsindicalismo agudizou o seu odio pola política. Así pois, o réxime constitucional da Restauración, dado por morto en tantas ocasións, fixo gala dunha sorprendente solidez, que lle proporcionou osíxeno para seis anos máis».

A «saída» da crise de 1917

Os «gobernos de concentración» e a volta á quenda (1917-1918)

Trala folga de agosto, as "Xuntas de Defensa" meteron presión ao goberno conseguindo que dimitise en outubro, o que, segundo Ángeles Barrio, «confirmaba, en todo caso, a dependencia política con respecto ao exército para formar ou manter ao goberno, xa fose liberal ou conservador». O 30 de outubro, reuniuse a Asemblea de Parlamentarios no Ateneo de Madrid presidida por Cambó que meteu presión para que se puxese fin á quenda. Ese mesmo día Cambó foi chamado a Palacio para se entrevistar co rei. Durante o encontro, o político catalanista explicoulle a Afonso XIII o acordado pola Asemblea de Parlamentarios e propúxolle a formación dun goberno de ampla representación que garantise a celebración de eleccións limpas. Trala entrevista, Cambó volveu ao Ateneo de Madrid e comunicoulles aos parlamentarios o acordo de Afonso XIII coas propostas da Asemblea e que ademais estaba disposto a nomear ministros ás dúas persoas que designasen. Inmediatamente, os reunidos elixiron a Joan Ventosa, da Lliga, e ao tamén catalán Felip Rodés, entón afiliado ao Partido Reformista.

O 1 de novembro de 1917, por primeira vez na historia da Restauración, formouse un «goberno de concentración» de conservadores, de liberais e da Lliga presidido polo liberal Manuel García Prieto, aínda que quedaron fóra a facción conservadora de Dato, porque seguiu defendendo a validez da quenda, e a facción liberal de Santiago Alba, por mor da presenza en goberno da ala dereita do conservadorismo encabezada por De la Cierva. Tratábase dunha fórmula nova que certificaba a agonía da quenda. O goberno convocou as eleccións de febreiro de 1918 que se pretenderon «limpas» pero as redes caciquís seguiron funcionando dando como resultado a confirmación da división dos partidos dinásticos. Cambó un mes antes das eleccións escribía nunha carta: «É evidente que [García] Prieto púxose de acordo con Dato e Romanones entrando De la Cierva na combinación nalgunhas provincias», e como tamén participara algún maurista, chegouse a «un encadramento completo».

O Congreso dos Deputados quedou formado por 95 deputados conservadores, 70 liberais "garcíaprietistas" e 54 do resto de faccións liberais, 20 da Lliga, 7 do PNV —que conseguían por primeira vez representación— e 6 socialistas —que nas Cortes anteriores só tiñan1 deputado—. Nin o reformista Melquiades Álvarez, nin o republicano Alejandro Lerroux conseguiron saír elixidos. Dada a súa fragmentación estas Cortes resultaron ingobernábeis porque nelas ningún grupo dispuña dunha maioría clara. Ao valorar o resultado das eleccións Cambó comentou que era «un desastre», «a nosa deshonra» e a demostración de que cos partidos da quenda era imposible «crear un poder parlamentario forte e prestixioso que fose base e fundamento de todos os restantes poderes constitucionais».

O «goberno de concentración» durou moi poucos meses. De la Cierva levou unha política propia en apoio das reivindicacións das Xuntas de Defensa, o que provocou que García Prieto perdese o apoio do resto das faccións liberais, pero cando presentou a dimisión as Xuntas de Defensa obrigárono a continuar. Finalmente, foi a folga de funcionarios, que estimulados polo exemplo dos militares formaron as súas propias Xuntas, a que acabou co goberno. García Prieto decretou a disolución do corpo de Correos e Telégrafos, que era o que iniciara a folga, mentres os militares ameazaban coa formación dun goberno presidido por De la Cierva. Entón o rei encargou ao conde de Romanones que reunise a todos os xefes de facción liberais e conservadores para que buscasen unha saída.

Na noite do 20 de marzo de 1918, reuníronse co rei no Palacio de Oriente tódolos líderes liberais e conservadores xunto con Cambó da Lliga. Afonso XIII ameazounos con abdicar se non aceptaban a formación dun «goberno de concentración» onde estivesen todos eles presidido por Antonio Maura. O rei díxolles: «Antes que Rei son español; nada me importa a coroa ante o ben do meu pobo e, como este parece imposible por diferenzas duns e outros, eu afírmolles que non hei presenza-la súa ruína». Se non formaban goberno «as primeiras horas de mañá colleranme fóra da fronteira».

Antonio Maura, presidente do "Goberno Nacional" formado en marzo de 1918 (fotografía de Kaulak, publicada na revista La Esfera).

Así foi como naceu o chamado "Goberno Nacional" que incluíu a tódolos xefes das faccións dinásticas —Romanones, Alba, García Prieto, entre os liberais; Dato, De la Cierva, xunto co propio Maura, entre os conservadores—, ademais do líder do catalanismo, Francesc Cambó. Unha das primeiras medidas que tomou o novo goberno foi conceder a amnistía aos líderes socialistas encarcerados, que puideron así ocupar os seus escanos nas Cortes. Tamén se reformou o regulamento do Congreso para axilizar os debates —introducindo un prazo máximo ou guillotina para os mesmos— e aprobouse unha Lei de Bases sobre a inamovibilidade dos funcionarios e criterios de promoción dos mesmos baseados na antigüidade, o que acabou coa figura do cesante. Con todo, o goberno encallou cando tentou aprobar os orzamentos do Estado, que estaban a ser prorrogados desde 1914, polo que Maura presentou a dimisión ao rei en novembro de 1918. Á saída de Palacio, Maura declarou aos xornalistas: «Que de présa se acabou isto verdade? Agora que veña outro máis guapo ca min para arranxalo». O embaixador francés escribiu ao seu goberno: «No momento en que todas as miradas se diríxen cara ao horizonte en que se deciden os destinos do mundo os españois continúan dedicándose ás súas pequenas querelas intestinas».

Despois do fracaso dos dous «gobernos de concentración« volveuse á «quenda» entre conservadores e liberais —en realidade á quenda entre faccións— pero nos dous anos e medio seguintes tampouco se conseguiu a estabilidade política pois houberon até sete gobernos seguidos. Segundo Santos Juliá, as razóns de tanta inestabilidade radicaban na incapacidade do sistema para se transformar, ao que se sumou a presenza de novas presións externas. «Poucas veces deuse o caso dunha clase política tan convencida da necesidade de drásticas reformas nas leis e nas prácticas políticas e tan incapaz de levalas a cabo. […] Os políticos da Restauración diagnosticaran mil veces que o caciquismo era o mal, mais non sabían como gobernar prescindindo dos seus cacicatos».

Desde 1918, apuntan Tusell e García Queipo de Chairo, «as eleccións fixéronse algo máis veraces e menos controlábeis, pero seguían moi afastadas de representar a unha activa e mobilizada sociedade apoiando a unha clase política, como o caso das democracias. Observadores diplomáticos estranxeiros chegaron á conclusión de que nesa situación non hai grandes partidos de goberno porque os substituíu un rebumbio de partidos. Así resultaba inevitábel a crise do Parlamento:… desde 1914 ningún orzamento puido ser aprobado por non haber maioría disposta a iso. […] As crises gobernamentais, parlamentarias ou non (destas últimas, a maior parte debidas ao intervencionismo militar), repetíronse en curtísimo espazo de tempo".

A «cuestión rexional»

A campaña a prol da autonomía de Cataluña

Artigo principal: Campaña autonomista catalá de 1918-1919.

Ao «Goberno Nacional» de Maura sucedeulle, o 10 de novembro de 1918, un goberno liberal presidido por García Prieto, con Santiago Alba en Facenda. Tivo que facer fronte ao grave «problema das subsistencias» motivada pola suba dos prezos, pero as reformas que pretendeu introducir Alba atopáronse de novo coa resistencia dos sectores industriais que tanto se beneficiaron pola neutralidade española na Gran Guerra, mentres aumentaban as manifestacións de protesta polo encarecemento dos produtos básicos. Pero finalmente foi a presión da Lliga, que reclamaba un estatuto de autonomía para Cataluña, o que fixo caer ao goberno só un mes despois de terse formado. Entón o rei encargou o goberno ao conde de Romanones, cuxa tarefa primordial, segundo Ángeles Barrio, foi «a de conducir por canles máis fluídas a cuestión da autonomía».

Josep Puig i Cadafalch, presidente da Mancomunidade de Cataluña (fotografía de Pau Audouard, contra 1900).

A raíz do fracaso do «Goberno Nacional» de Maura no que a Lliga Rexionalista participara coa intención de levar a cabo a modernización do réxime, Cambó e a Lliga deron un paso máis nas súas demandas e organizaron unha campaña en prol da «autonomía integral» para Cataluña que, segundo Moreno Luzón, «conmoveu até os seus cimentos a escena política española». Segundo o testemuño do propio Cambó, a iniciativa tomouna tras unha entrevista que mantivo co rei o 15 de novembro de 1918 durante a cal este lle animou a lanzar a campaña autonomista co fin de distraer «ás masas [de Cataluña] de todo propósito revolucionario». «Non vexo outra maneira de salvar unha situación tan difícil que satisfacer dunha vez as aspiracións de Cataluña, para que os cataláns deixen de se sentiren neste momento revolucionarios e reforcen a súa adhesión á Monarquía», díxolle o rei a Cambó, segundo este último. Segundo Moreno Luzón, «Alfonso XIII convenceuse de que só a Lliga, satisfeita con algunha apócema autonómica, podía disuadir ás masas e frear a inminente revolución en Barcelona, trasunto da rusa ou a alemá».

Para Cambó chegara « a hora de Cataluña». O 28 de novembro o presidente da Mancomunidade de Cataluña Josep Puig i Cadafalch e os parlamentarios cataláns entregaron ao presidente do goberno García Prieto un proxecto de bases do estatuto de autonomía de Cataluña, que contaba co apoio do 98% da poboación de Cataluña representada polos seus concellos. A discusión sobre se negociar ou non o proxecto dividiu ao goberno que tivo que dimitir só un mes despois de terse formado. O rei nomeou entón presidente do goberno ao conde de Romanones partidario de chegar a unha solución de compromiso.

A posibilidade da concesión dun Estatuto de Autonomía para Cataluña provocou a reacción inmediata do nacionalismo español que despregou unha forte campaña anticatalanista infestada de tópicos e de estereotipos sobre Cataluña e os cataláns pero que conseguiu mobilizar a milleiros de persoas que se manifestaron en Madrid e noutras cidades.

Goberno de Romanones, con este sentado na parte dianteira no centro.

O 2 de decembro de 1918, un día despois de constituírse goberno de Romanones, as deputacións castelás, reunidas en Burgos, responderon as pretensións catalás coa Mensaxe de Castela onde defendían a «unidade nacional» española e opúñanse a que calquera rexión obtivese unha autonomía política que minguase a soberanía española —e mesmo fixeron un chamamento a boicotear «os pedidos das casas industriais catalás»—. Tamén se opuxeron á cooficialidade do catalán, ao que chamaron «dialecto rexional». Ao día seguinte o diario El Norte de Castilla titulaba: «Ante o problema presentado polo nacionalismo catalán, Castela afirma a nación española». Tamén se denunciaba «a campaña separatista de que se fai alarde nas provincias vascongadas». Pola súa banda a deputación de Zaragoza reclamaba a Mancomunidade para Aragón pero deixando moi claro que as súas aspiracións non debían confundirse coas dos catalanistas, pois «Aragón proclamou ante todo a intanxibilidade da patria». Só no País Vasco e en Galicia —e en moita menor medida en Valencia, Mallorca e Andalucía— rexistráronse algunhas mostras de apoio aos nacionalistas cataláns.

Os presidentes das deputacións castelás entregaron o 6 de decembro o manifesto contrario á autonomía de Cataluña ao presidente do goberno e ao rei. Este último, que días antes alentara a Cambó a presentar a proposta do Estatuto, manifestou a súa solidariedade «cos xestos patrióticos das provincias castelás» e animou aos presidentes das deputacións a proseguir no seu empeño. O 9 de decembro, o día anterior en que estaba previsto que se discutise no Congreso dos Deputados o proxecto de Estatuto, unhas cen mil persoas percorreron as rúas de Madrid en defensa da «unidade de España» e en contra do Estatuto catalán. No debate parlamentario dos dous días seguintes o portavoz dos liberais e por tanto do goberno Niceto Alcalá Zamora, acusou a Cambó de querer ser ao mesmo tempo o Simón Bolívar de Cataluña e o Otto von Bismarck de España, e o líder conservador Antonio Maura tamén se opuxo á autonomía catalá. Dirixíndose aos deputados catalanistas díxolles que, lles gustase ou non, eran españois: «Ninguén pode elixir nai, nin irmáns, nin casa paterna, nin pobo natal, nin patria». A súa intervención foi moi aplaudida polos deputados dos dous partidos dinásticos, incluído o presidente do goberno conde de Romanones. O mesmo día da intervención de Maura, o 12 de decembro de 1918, Cambó escribiu unha carta ao rei na que se despedía del e xustificaba a retirada das Cortes da gran maioría de deputados e senadores cataláns en sinal de protesta polo rexeitamento ao Estatuto, un xesto que foi moi mal visto polos partidos dinásticos. Na carta Cambó escribiu:

De volta en Barcelona, Cambó lanzou nun mitin a consigna «Monarquía? República? Catalunya!». «Nin hipotecamos a autonomía á República, nin esperamos a República para implantar a autonomía, pero non frearemos a nosa marcha polo feito de que poida caer a Monarquía», declarou. Cambó escribiu a un xornalista: «Eu non entrarei en ningún goberno no cal eu non poida desenvolver integramente o meu pensamento… sen un acordo completo con respecto ao que se vai a facer e a como se vai a facer».

Romanones convocou unha comisión extraparlamentaria para que redactase unha proposta que sería levada ás Cortes. A comisión, presidida por Antonio Maura elaborou un proxecto de Estatuto moi recortado que mesmo eliminaba algunhas das competencias que xa exercía a Mancomunitade de Cataluña polo que resultou inaceptable para os deputados cataláns que regresaran ao Congreso a finais de xaneiro de 1919. Cambó pediu entón que se permitise a celebración dun plebiscito en Cataluña para saber se os cidadáns de Cataluña querían ou non un Estatuto de autonomía, pero os deputados dos partidos dinásticos, entre os que se atopaba Alfons Sala, presidente da recentemente creada Unión Monárquica Nacional, alongaron os debates e nunca chegou a discutirse a proposta. Finalmente o goberno pechou as Cortes o 27 de febreiro aproveitando a crise provocada pola folga de La Canadiense en Barcelona.

Segundo Javier Moreno Luzón, o goberno e o rei deixaron de apoiar, mesmo o proxector da comisión extraparlamentaria por mor das presións da gornición de Barcelona e dos enfrontamentos violentos protagonizados pola españolista Liga Patriótica Española e mailos independentistas do excoronel Francesc Macià, e o que enterrou definitivamente o proxecto foi o inicio da guerra social en Cataluña coa folga de La Canadiense de febreiro de 1919, polo que a cuestión rexional pasou a un segundo plano nas preocupacións das clases dirixentes catalás.

O fracaso da Lliga favoreceu a aparición doutros grupos nacionalistas cataláns máis radicais como a Federació Democràtica Nacionalista de Francesc Macià, que dará nacemento a Estat Catalá, o Partit Republicà Català de Lluís Companys e Marcelino Domingo e Unió Socialista de Catalunya.

O crecemento do nacionalismo vasco

No País Vasco e Navarra a campaña autonomista catalá de 1918-1919 atopou un amplo apoio do nacionalismo vasco porque as aspiracións catalás conectaban coas súas. Naquel momento o nacionalismo vasco vivía o momento de maior apoxeo da Restauración. En 1918, triunfara nas eleccións que lle proporcionaron a hexemonía política en Biscaia, o feudo fundamental do PNV que desde 1916 pasara a chamarse Comuñón Nacionalista Vasca, substituíndo aos partidos monárquicos da quenda que dominaron até entón. Precisamente a razón do éxito fora a «vía autonomista» emprendida, e a súa alianza coa Lliga Rexionalista de Cambó, que os levou a reclamar tamén a «autonomía integral» para Euskadi. Así, as tres deputacións vascas, por iniciativa da de Biscaia, demandaron a «reintegración foral», ou na súa falta, unha ampla autonomía baseada nos antigos foros, proposta que foi presentada nas Cortes o 8 de novembro polos deputados nacionalistas vascos, pero que foi rexeitada.

Doutra banda, os sete deputados nacionalistas vascos enviaron un saúdo ao presidente norteamericano Woodrow Wilson —que defendía a aplicación do principio das nacionalidades na reordenación do mapa europeo tras o fin da Gran Guerra— «ao cumprirse o 79 aniversario da anulación polo goberno español da independencia do pobo vasco».

O 15 de decembro de 1918, reuniuse no Concello de Bilbao a Asemblea dos Concellos de Biscaia pero esta acabou nun grave altercado entre dinásticos e socialistas por unha banda e nacionalistas vascos por outra. Unha manifestación nacionalista vasca percorreu despois as rúas de Bilbao, sendo asaltado o diario maurista El Pueblo Vasco. A resposta do goberno de Romanones foi destituír ao alcalde nacionalista de Bilbao Mario Arana.

A partir de 1920, produciuse o retroceso electoral da Comuñón Nacionalista Vasca, debido sobre todo a que os partidos monárquicos da quenda, liberais e conservadores, se coaligaron nunha fronte antinacionalista chamado Liga de Acción Monárquica, fundada en xaneiro de 1919, que gañou as eleccións de 1920 e 1923, reducindo a representación parlamentaria da Comuñón Nacionalista a un único deputado por Pamplona —e iso grazas á súa alianza coas carlistas—. Ademais, os nacionalistas vascos perderon a maioría na Deputación de Biscaia en 1919 e a alcaldía de Bilbao en 1920. Este fracaso provocou a saída da Comuñón en 1921 dun grupo importante de militantes encabezados por Elías Gallastegui (Gudari) e que tiña na revista Aberri o seu órgano de expresión. Os aberrianos eran contrarios á "vía autonomista" e defendían a independencia e a volta á pureza doutrinal aranista. Para iso fundaron un novo PNV. En agosto de 1923, formarían xunto con Acció Catalana, un partido nacionalista catalán escindido da Lliga, e con grupos nacionalistas galegos a alianza denominada Galeusca, defensora dun nacionalismo radical.

A conflitividade social e o impacto da «Revolución de Outubro»

Á "cuestión rexional" engadiuse o estoupido dunha grave crise social en Cataluña e no campo andaluz. «Unha auténtica "guerra social", con atentados anarquistas e de pistoleiros a soldo de patróns declarouse en Cataluña, e tres anos de mobilizacións de xornaleiros do campo aos que chegaran os ecos da revolución rusa, en Andalucía».

O triunfo da Revolución de Outubro en Rusia tivo, en España, un grande impacto sobre o movemento obreiro. Paradoxalmente, ao principio os máis entusiastas cos bolxeviques foron os anarquistas, mentres os socialistas permaneceron bastante indiferentes. A fundación da III Internacional en 1919, abriu o debate sobre a incorporación a ela tanto na CNT como no PSOE e maila UGT. A CNT, adheriuse inicialmente mais, trala visita realizada en 1920 á Rusia soviética por unha delegación encabezada por Ángel Pestaña, abandonouna porque os seus principios eran absolutamente opostos aos do anarcosindicalismo. Igualmente, os socialistas Daniel Anguiano e Fernando de los Ríos, que ese tamén visitaran a Unión Soviética ese mesmo ano, presentaron un informe contrario á incorporación o que ocasionou que os partidarios dos bolxeviques, dentro do PSOE, remataron por abandona-lo partido e, en 1921, fundaron o Partido Comunista de España, un partido moi minoritario adherido á III Internacional e baixo as ordes directas de Moscova. Porén, aínda que as dúas grandes organizacións obreiras non se incorporaron ao movemento comunista, a Revolución de Outubro «actuou en España coma un imparable mito mobilizador que conmocionou durante anos ao obreirismo, arrastrou aos seus dirixentes e encandeou as masas que intentaban encadrar».

Nos anos da guerra mundial, o movemento obreiro anarquista e socialista experimentara un crecemento considerable. En 1919, a CNT celebrou o seu segundo congreso no que afirmou ter máis de medio millón de afiliados, cando en 1911, o ano de celebración do seu primeiro congreso, só contaba con 26.000. Pola súa banda a UGT declarou en maio de 1920 que superaba os 200.000 afiliados. «Os sindicatos eran, por fin, verdadeiras organizacións de masas», afirma Ángeles Barrio.

O "trienio bolxevique" en Andalucía

Artigo principal: Trienio bolxevique.

En Andalucía produciuse un aumento da afiliación aos sindicatos CNT e UXT durante os anos da guerra. Isto explica, segundo Ángeles Barrio, que a «morfoloxía das reivindicacións» cambiase: «xa non era a revolta pola revolta, como fora tradicional entre os xornaleiros do campo andaluz, senón a denuncia dun sistema de propiedade da terra anacrónico e a esixencia de novas formas de explotación e produción». Entre 1918 e 1920 produciuse unha intensificación das mobilizacións, que se coñece co nome de «trienio bolxevique», chamado así polos ecos que suscitara en Andalucía a "Revolución de Outubro". Producíronse constantes folgas de que foron respondidas con extraordinaria dureza polos patróns e as autoridades. As sociedades obreiras reclamaban a subida de xornais e o emprego dos parados dunha localidade antes de empregar man de obra forasteira. A mobilización foi alentada mediante mitins, xornais e folletos, como o titulado La revolución rusa: a terra para quen a traballan, e durante as folgas os xornaleiros ocupaban as leiras e latifundios, sendo desaloxados violentamente delas pola Garda Civil e polo exército. Tamén houbo sabotaxes e atentados. A axitación campesiña andaluza reduciuse en 1920 debido á represión e desapareceu practicamente en 1922.

A "guerra social" en Cataluña

No Congreso Rexional de Sants de 1918, a CNT abandonou a súa estrutura de sindicatos de oficio e organizouse sobre a base dos chamados sindicatos únicos, sindicatos de industria local ou rexional, aínda que sen chegar a formar federacións nacionais de industria que era a modalidade que se estaba estendendo entón no sindicalismo europeo —«por exemplo, a metalurxia contaría agora cunha soa xunta xeral, á que terían que subordinarse as seccións de soldadores, maquinistas ou caldereros, obrigadas á mutua asistencia», sinala Moreno Luzón—. Como destacou Ángeles Barrio, «a fórmula do sindicato único era idónea para a CNT de Cataluña porque respondía á súa hexemonía na zona, sen apenas competencia con outros sindicatos, e porque permitía ao sindicato… tomar decisións de xeito rápido, ademais de utilizar o sistema asembleario, de tipo votación a man alzada, tan do gusto dos anarquistas».

O conflito iniciouse en febreiro de 1919 coa folga de La Canadiense, que era o nome co que era coñecida a empresa Barcelona Traction, Light and Power que fornecía electricidade á cidade de Barcelona. En consecuencia, a cidade quedou sen luz, sen auga e sen tranvías. O goberno de Romanones optou pola vía da negociación, a cargo do novo gobernador civil Carlos Bas, acompañada da aprobación do decreto «das oito horas», unha reivindicación histórica do movemento obreiro —ademais da introdución dun sistema obrigatorio de retiros obreiros, financiado cos orzamentos do Estado e polas contribucións das empresas e que xestionaría o Instituto Nacional de Previsión—. Mais, o goberno, tivo que ceder ás presións da patronal que esixía man dura e que atopou un valioso apoio no capitán xeneral de Cataluña Jaime Milans do Bosch e no rei Afonso XIII. «Se militarizaron os servizos, e Barcelona recuperou a normalidade mentres os cárceres enchíanse de presos folguistas», afirma Ángeles Barrio.

Mentres tanto, chegouse a un acordo entre a empresa e os traballadores grazas ao labor do dirixente moderado da CNT Salvador Seguí. Quedaba a cuestión pendente dos folguistas encarcerados, sometidos á xurisdición militar, pero o capitán xeneral Milans do Bosch non cedeu polo que a CNT tivo que cumprir a súa ameaza de declarar a folga xeral. A resposta dos patróns, que apoiaron a postura de Milans, foi declarar o lock-out que condenaba aos obreiros á indixencia. O goberno tentou destituír a Milans, que declarara o estado de guerra, pero o rei opúxose, polo que Romanones presentou a súa dimisión. Substituíuno o conservador Antonio Maura que aprobou a política de Milans do Bosch. A CNT foi disolta e os seus dirixentes foron encarcerados, mentres o Somatén sumábase ao mantemento da orde pública en Barcelona.

No contexto desta política de orde, produciuse a cerimonia de consagración de España ao Sagrado Corazón de Xesús celebrada ante o monumento levantado no Cerro de los Ángeles na que o rei Afonso XIII pronunciou un discurso vencellando a monarquía ao catolicismo. Este, foi un acto que a prensa republicana e liberal criticou duramente —un xornal republicano afirmou que convertera a España «no Paraguai de Europa», é dicir, no país europeo máis clerical—.

Mentres, o conflito obreiro catalán dexenerou nunha "guerra social" na que ámbalas dúas, sindicatos e patróns, partes recorreron á violencia, «reflexo da desconfianza de sindicatos e patronais respecto das institucións do Estado», afirma Ángeles Barrio. A violencia patronal, que foi en certa forma xustificada polo goberno de Maura, foi respondida con atentados terroristas perpetrados polos grupos de acción anarquistas, polo que Barcelona converteuse no escenario dunha guerra entre pistoleiros sindicalistas e patronais. Estes últimos estaban dirixidos polo expolicía Manuel Bravo Portillo, contratado pola Federación Patronal, que formou unha extensa e ben organizada banda composta por delincuentes e sindicalistas corruptos, e que foi a que levou a cabo os primeiros asasinatos de militantes e dirixentes da CNT.

Nas filas anarquistas, e protexidos polos seus dirixentes, formáronse grupos de acción cuxos membros, segundo Moreno Luzón, «movíanse entre o asasinato a soldo e a revolución ácrata, protagonistas de máis e máis atentados contra empresarios, capataces, policías, matóns e obreiros disidentes». Entre eles destacou Buenaventura Durruti, «un mozo pistoleiro e axitador clandestino».

Cadro do pintor Asterio Mañanós Martínez que representa a apertura das Cortes Españolas en 1919, durante el reinado de Afonso XIII (1886-1941). A escena presenta o aspecto da Praza da Mariña Española, o 24 de xuño de 1919, con motivo da apertura das Sesións da XXXVIII Lexislatura. Antonio Maura, presidente do Goberno, aparece recibindo os reis Afonso XIII e Vitoria Eugenia de Battemberg baixando da carruaxe.

Maura convocou eleccións en xuño de 1919 pero nelas non conseguiu unha maioría propia e o resto de faccións conservadoras negáronse a recoñecelo como xefe do Partido Conservador, a pesar das presións do rei para que o fixesen, «en defensa da monarquía e a orde». Deste xeito, produciuse a caída de Maura a que sucedeu en agosto de 1919, o tamén conservador Joaquín Sánchez de Toca, que volveu á vía da negociación na guerra social en Cataluña conseguindo acabar co lockout patronal; aínda que, por mor dun atentado anarquista que acabou coa vida de Bravo Portillo, a patronal meteu presión ao goberno para restablecer a «man dura» —mentres Milans mantiña unha relación directa co Palacio Real pasando por riba do goberno—.

En decembro de 1919, coincidindo co Congreso da CNT no que se impuxeron as teses radicais, o goberno de Sánchez de Toca caeu sendo substituído polo presidido polo conservador Manuel Allendesalazar Muñoz, quen abandonou a vía negociadora e nomeou a dous «duros» á fronte do goberno civil de Barcelona e da policía, mentres a banda de Bravo Portillo agora dirixida polo barón de Koening, «un aventureiro e estafador alemán», sementaba o terror nos medios obreiros. O deputado republicano Francesc Layret levou a cuestión do terrorismo patronal ao parlamento o que induciu ao goberno a relevar ao capitán xeneral de Cataluña Jaime Milans do Bosch, principal valedor da vía represiva para solucionar o conflito e que contaba co apoio incondicional da patronal catalá —«Milans do Bosch non recibiu castigo ningún, senón un premio ao pasar a desempeñar a xefatura da Casa Militar do monarca, posto no que permaneceu moitos anos»—. Con todo, isto non evitou que o goberno de Allendesalazar caese en maio de 1920, sendo substituído polo tamén conservador Eduardo Dato. Este conseguiu do rei o decreto de disolución das Cortes e convocou novas eleccións para decembro de 1920, só un ano e medio despois das celebradas baixo o goberno de Maura.

Dato abandonou inicialmente a política de «man dura». A banda de Koening foi disolta, moitos presos sindicalistas foron postos en liberdade e creouse o Ministerio de Traballo para que se ocupase da cuestión social. Ademais Dato organizou unha viaxe do rei a Barcelona e estudou a posibilidade de ampliar as competencias da Mancomunidade de Cataluña. Pero estas medidas non acabaron coa violencia, polo que o goberno volveu á política represiva sobre todo despois de que se producise o asasinato por un grupo anarquista do conde de Salvatierra, antigo gobernador civil de Barcelona en tempos do goberno de Sánchez de Toca. Dato entón nomeou á fronte do goberno civil de Barcelona ao xeneral Severiano Martínez Anido, pondo fin así á negociación como vía para lograr a paz social. Segundo Ángeles Barrio, «a represión antisindical implantada polo novo gobernador e o seu equipo -co xeneral Arlegui á fronte da policía-, e a aplicación da chamada lei de fugas aos presos decimaron efectivamente a CNT e, ao mesmo tempo, estimularon o activismo e o recurso á violencia individual. Os actos terroristas e de violencia nas rúas entre anarquistas e membros dos Sindicatos Libres sucedéronse en espiral entre 1920 e 1922. O asasinato de Francisco Layret cando se dirixía ao Concello para xestionar a liberdade dos sindicalistas deportados a Maó foi un dos episodios máis soados polas repercusións negativas que tivo para o goberno… ».

A medra dos sindicatos libres —por oposición aos sindicatos únicos— constituíu outro obstáculo á mobilización anarquista, xa que os patróns preferían contratar aos seus afiliados —obreiros católicos, apolíticos ou simplemente desenganados da estratexia anarquista—, o que supuxo un incremento dos seus membros —en 1922 afirmaron ter 150.000 afiliados—. Isto abriu unha competencia sindical que en numerosas ocasións saldouse con tiroteos entre obreiros dos sindicatos libres e dos sindicatos únicos.

A espiral violenta foi aumentando até o propio presidente de goberno pois, o 8 de marzo de 1921, Eduardo Dato foi asasinado en Madrid por un grupo de tres anarquistas que lle dispararon desde un sidecar cando regresaba en automóbil á súa casa desde o Senado. Un dos seus asasinos, Pedro Matheu, vinculou o atentado coa política represiva emprendida polo seu goberno: «eu non disparei contra Dato, a quen nin sequera eu coñecía, senón contra un presidente que autorizou a máis cruel e sanguinaria das leis: a lei de fugas». O asasinato de Dato incrementou a represión sobre a CNT e as accións dos pistoleiros dos "Sindicatos Libres" contra os seus membros. Durante o enterro, o rei camiñou detrás do cadaleito sendo aclamado pola multitude. En 1923, caía tamén asasinado Salvador Seguí, dirixente da CNT, que non apoiara a vía violenta e que defendía a volta á vía sindical, así como o arcebispo de Zaragoza Juan Soldevilla.

O número de atentados medrou até 1921 para descender en 1922 e repuntar, de novo, en 1923. Segundo os datos de Eduardo González Calleja, citados por Javier Moreno Luzón, houbo 87 atentados en 1919, 292 en 1920, 311 en 1921, 61 en 1922 e 117 en 1923. As vítimas mortais foron 201 sindicalistas e anarquistas, incluíndo os seus avogados (un 23 %); 123 patróns, xerentes e capataces (un 14%); 83 axentes da autoridade (un 9,5 %); 116 membros dos sindicatos libres ou anticenetistas (13 %).

A crise final: o «desastre de Annual» e as súas consecuencias (1921-1923)

O polémico discurso do rei no Casino da Amizade de Córdoba (maio de 1921)

Tralo asasinato de Eduardo Dato, en marzo de 1921, formouse un novo goberno presidido polo tamén conservador Manuel Allendesalazar. O primeiro problema ao que tivo que se enfrontar foi a polémica provocado polo discurso pronunciado polo rei, o 23 de maio de 1921, no Casino de la Amistad de Córdoba perante os grandes propietarios da provincia e as autoridades da capital. O rei dixo:

Salón Liceo do Real Círculo de la Amistad de Córdoba.

O rei non pode facer máis senón asinar proxectos que vaian ao Parlamento. Pero é moi duro, señores, que non poida prosperar o que interesa a todos por maquinacións e mezquindades políticas e ocorren casos tristes desta natureza. Presenta un proxecto o meu Goberno, combáteno e faise unha crise e como consecuencia cae o Goberno. Fórmase un novo [goberno] e tampouco pode sacar nada adiante porque os mesmos que caeron convértense entón en oposición do seu propio proxecto. Porque, como habían de axudar a aqueles mesmos que o mataron! Algúns dirán que me estou saíndo dos meus deberes constitucionais pero levo dezanove anos de Rei constitucional e xoguei a vida moitas veces para que me veñan agora a coller nunha falta constitucional. Eu coido que as provincias deben comezar un movemento de apoio ao voso Rei e aos proxectos beneficiosos e entón o Parlamento acordarase de que é mandatario do pobo, pois non outra cousa significa o voto que lle dades nas urnas. Entón a firma do Rei será unha executoria e unha garantía de que farán proxectos beneficiosos para España.

O ministro Juan de la Cierva y Peñafiel que acompañaba ao rei tentou ocultar a gravidade das súas palabras facilitando á prensa unha versión edulcorada do discurso, mais axiña transcendeu o seu verdadeiro contido aínda que circularon versións distintas. O Congreso dos Deputados ocupouse do asunto catro días despois. O socialista Julián Besteiro afirmou que o rei tivera unhas palabras de «desprezo» cara ao Parlamento. De la Cierva interrompeuno dicindo que era «inexacto», ao que o socialista Indalecio Prieto gritoulle: «Iso é exacto! O Parlamento ten máis dignidade có Rei!». O presidente do Congreso cortou inmediatamente o debate. O político que máis apoiou ao monarca foi o conservador Antonio Maura —nunha intervención pública dixo entre os aplausos dos asistentes: «Palabras pronunciadas por beizos augustos en Córdoba, palabras que recibiron con igual aplauso que vós a España sensata, dannos a esperanza certa de que terminou a rotación de finximentos escarnecedores da vontade nacional»—. A prensa de dereitas tamén se mostrou favorable ao referido polo rei —o diario católico O Debate dixo que as súas palabras serían «fervorosamente aplaudidas» polas «xentes desligadas da política»—.

Así e todo, o problema máis grave que tivo que afrontar o goberno Allendesalazar foi a crise provocada polo desastre de Annual.

O «desastre de Annual» (xullo de 1921)

Artigo principal: Desastre de Annual.

O xeneral Manuel Fernández Silvestre (fotografado por Kaulak para a revista Nuevo Mundo).

Trala paréntese da Gran Guerra os gobernos españois propuxéronse facer efectivo o dominio de España sobre todo o protectorado de Marrocos. Esa foi a tarefa encomendada ao xeneral Dámaso Berenguer, nomeado alto comisario español en Marrocos en 1919. Do avance na zona oriental encargouse o xeneral Manuel Fernández Silvestre, nomeado a principios de 1920 comandante xeral de Melilla, cargo que gozaba dunha certa autonomía respecto do alto comisario xa que despachaba directamente co ministro da guerra. Silvestre, animado polo rei, iniciou o avance desde Melilla cara ao oeste mediante o sistema tradicional de blocaos —casetas de madeira fortificadas— sen atopar resistencia. En decembro de 1920 alcanzaba a cabila de Ben Said e ao mes seguinte Annual, na cabila veciña de Beni Ulixek. Berenguer e Fernández Silvestre reuníronse en marzo de 1921 no peñón de Alhucemas e decidiron deter o avance. As tropas da Comandancia de Melilla quedaron así dispersas nun territorio extenso, con problemas de abastecemento e expostas a un posible ataque. O posto máis avanzado era Annual.

Tras un permiso en Madrid onde recibiu numerosas mostras de apoio popular, do goberno e do rei, Fernández Silvestre renovou en maio de 1921 o avance, pero esta vez atopouse coa resistencia das tribos rifeñas dirixidas por Abd-el-Krim el Jattabi, da cabila de Beni Urriaguel, situada máis ao oeste. Na toma de Abarrán sufriu moitas baixas e pouco despois a posición de Sidi Dris era atacada polos rebeldes causando centenares de mortos entre as tropas españolas. Produciuse entón unha entrevista a bordo do buque Princesa de Asturias na baía de Alhucemas entre o xeneral Fernández Silvestre e o alto comisario Berenguer na que Silvestre lle pediu reforzos, demanda que non foi atendida, como tampouco o fixo o ministro da guerra, vizconde de Eza, que lembraba a Semana Tráxica de Barcelona de 1909. A pesar de todo Silvestre non renunciou ao avance e ordenou o 19 de xullo reconquistar a zona de Annual atacando desde a posición de Igueriben. Silvestre en persoa chegou desde Melilla o día 21 á fronte dun exército de 4.500 homes pero tivo que ordenar a retirada de Annual a Ben Tieb, ao sueste, ante a ofensiva que desencadearan os rebeldes de Abd el-Krim. O alto comisario prometeu enviar reforzos pero estes non chegaron a tempo.

Xaneiro de 1922. Meses despois da batalla de Annual (xullo-agosto de 1921) aínda permanecen moitos restos dispersos.

«A ofensiva inesperada dos indíxenas concluíu nunha desbandada xeral do Exército español en dirección a Melilla. As tropas españolas estaban dispersas nunha fronte moi extensa cun número de posicións moi elevado e con graves problemas de aprovisionamento. As unidades estaban mal pertrechadas... O derrubamento da fronte tivo como consecuencia a perda en tan só uns días do conseguido con graves dificultades durante anos. Non só o xeneral Silvestre morreu senón tamén outros 10.000 soldados». Foron feitos prisioneiros o xeneral Navarro, segundo xefe da Comandancia de Melilla, e 600 homes que tiveron que renderse o 9 de agosto ao quedar illada a posición que defendían en Monte Arruit trala toma dos rebeldes de Nador e Zeluán, próximas a Melilla. Segundo Ángeles Barrio, «de non ser porque as arelas de facerse co botín de guerra retiveron en Annual aos rebeldes, as tropas de Abd-el-Krim puideron tomar Melilla a continuación sen grandes dificultades, dada a súa absoluta desprotección naqueles momentos».

O «desastre de Annual» conmocionou á opinión pública. Nas Cortes e na prensa pedíronse responsabilidades e o propio rei Afonso XIII foi acusado de alentar a Fernández Silvestre —«nomeado grazas ao favor real» segundo o agregado militar da embaixada francesa— para actuar de forma tan imprudente como o fixera aínda que, en opinión de Tusell, non existira ningunha proba diso «por máis que mantivera unhas estreitas relacións con el, por outro lado non moi diferentes das que lle unían a outros militares». As persoas que máis destacaron nesas acusacións contra o rei foran o escritor Miguel de Unamuno e o deputado socialista Indalecio Prieto. Este último concluíu unha das súas intervencións nas Cortes cunha frase que provocou un grande escándalo no hemiciclo do Congreso dos Deputados e pola que foi procesado:

Aqueles campos de dominio son hoxen día campos de morte: oito mil cadáveres parece que se agrupan en torno do trono en demanda de xustiza.

O «goberno de concentración» de Maura (agosto de 1921 - marzo de 1922)

Para facer fronte ás graves consecuencias políticas do «desastre de Annual» o rei recorreu a Antonio Maura quen o 3 de agosto de 1921 formou, como en 1918, un «goberno de concentración», do que formaron parte tanto conservadores como liberais, e tamén de novo o catalanista Cambó. Unha das primeiras medidas que tomou o novo goberno foi abrir un expediente —cuxo instrutor sería o xeneral Juan Picasso— para dirimir as responsabilidades militares do «desastre de Annual». Así mesmo púxose en marcha unha operación militar para recuperar o territorio perdido en Marrocos. O goberno tamén se ocupou das Xuntas de Defensa. En xaneiro de 1922, o ministro da Guerra Juan de la Cierva transformounas en meras «comisións informativas» integradas no seu ministerio, aínda que, para conseguir que o rei asinase o decreto, o goberno tivo que se empregar a fondo, presentando incluso a dimisión —pois o rei tiña manifestado as súas «dúbidas» sobre a oportunidade da medida e mantivera contactos cos xefes das Xuntas—.

Con todo, o goberno de Maura aguilloado pola «cuestión das responsabilidades» durou só oito meses e en marzo de 1922 foi substituído por un goberno conservador presidido por José Sánchez Guerra.

O goberno conservador de Sánchez Guerra (marzo-decembro de 1922)

José Sánchez Guerra.

O goberno de Sánchez Guerra tentou facer fronte ao crecente intervencionismo militar e propúxose someter ás Xuntas de Defensa, chamadas entón «comisións informativas», ao poder civil, contando para iso coa colaboración do rei. En xuño de 1922, nunha reunión cos militares da gornición de Barcelona, Afonso XIII criticou as Xuntas, polo que pasou de ser considerado por elas como un aliado a ser un adversario, e en cambio recibiu mostras de apoio por parte dos militares "africanistas" destinados no Protectorado de Marrocos. O rei dixo:

Actualmente asusta notar no noso exército que, aínda que estiveran motivadas por unha arela tal vez nobilísima, están francamente fóra do que aconsella a obediencia máis elemental e a discipilna fundamental. O oficial non pode meterse en política.

O goberno manifestou nas Cortes que apoiaba as palabras do monarca. Ante a petición formulada polo deputado independente Augusto Barcia de que fosen disoltas as Xuntas o presidente contestou que «xamais aplaudín nin atopei acertado, no que tivo de ilexítima, a actuación desas chamadas Xuntas; nin antes, nin despois, nin agora», asegurando a continuación que si actuaban á marxe da lei o goberno actuaría. Os deputados reformistas, republicanos e socialistas criticaron a intervención do rei por excederse do seu papel constitucional, lembrando ademais o apoio que dera ás Xuntas no pasado, e tamén reprocharon ao goberno que se amparase no monarca para expresa-la súa opinión sobre o tema. Finalmente, as Cortes aprobaron en novembro de 1922 unha lei que disolvía as «comisións informativas» e que establecía as normas estritas que se debían seguir para os ascensos por méritos de guerra, atendendo así unha das reivindicacións das Xuntas. Deste xeito, restableceuse a unidade dos oficiais africanistas e xunteros do Exército español.

Outra medida civilista foi a destitución do xeneral Severiano Martínez Anido do seu posto de gobernador civil en Barcelona. Con todo, cando Sánchez Guerra levou ao rei o decreto de cesamento de Martínez Anido, o rei preguntoulle: «Pensáchelo ben?». Cando o presidente reiteroulle os seus argumentos para o destituír, Afonso XIII díxolle: «Está ben, vou asinar, pero hai que convir que tes uns… como a catedral de Toledo».

O xeneral Picasso presentou o seu informe sobre o «desastre de Annual» que resultou demoledor xa que nel denunciaba a fraude e a corrupción que se produciu na administración do protectorado, así como a falta de preparación e a improvisación dos mandos na condución das operacións militares, sen deixar a salvo aos gobernos que non abasteceran ao Exército dos medios materiais necesarios. A partir do relatado no Expediente Picasso, o Consello Supremo de Guerra e Mariña ordenou o procesamento de once tenentes, oito capitáns, sete comandantes, tres tenentes coroneis e sete coroneis, xunto co alto comisario, o xeneral Berenguer, o xeneral Fernández Silvestre, se se atopaba vivo pois non fora achado o seu cadáver, e o xeneral Navarro, prisioneiro de Abd o-Krim. O goberno aceptou que o Congreso dos Deputados abordara a cuestión das responsabilidades militares polo desastre de Annual. Durante o debate, liberais, republicanos e socialistas esixiron que se atenderan tamén as responsabilidades políticas. A intervención máis dura pronunciouna o deputado socialista Indalecio Prieto que acusou ao ministro de Guerra, vizconde de Eza, e sobre todo ao rei de seren os máximos responsables do sucedido, acusación pola que foi procesado. Nunha das súas intervencións, Prieto afirmou:

Unha das responsabilidades máis graves que asumen tódolos partidos que participaron na quenda neste período da monarquía é a da adulación, a da súa falta de constitucionalismmo, a de non ter sabido encadrar a todo o munod, mesmo ao rei, dentros dos seus deberes constitucionais.

A discusión sobre as responsabilidades puxo en evidencia a división entre os conservadores.​ Daquela, o rei pensou na opción de Francesc Cambó —«un dos poucos políticos que aínda mantiña intacto o seu prestixio» e «home forte da nova dereita, posto que era o único que tiña o apoio dun movemento político realmente moderno, o catalanismo», segundo Borja de Riquer— e, na entrevista que mantivo con el o 30 de novembro de 1922, ofreceulle a xefatura de goberno coa condición de que abandonara o catalanismo e residira en Madrid, mais Cambó rexeitou a oferta con indignación. Nas súas Memòries contouno do seguinte xeito:​

[O rei] explicoume a situación deplorable do país, a debilidade do Goberno e os síntomas de descomposición que aparecían por todas partes. Recordou con grandes eloxios a miña xestión tanto en Fomento como en Facenda, e dixo que eu dera nos dous Ministerios unha sensación de competencia e autoridade como ningún outro ministro desde que el chegara á maioría de idade. Dixo que el xa non tiña verdadeira confianza máis que en min, porque Maura xa era vello e caído, e que cría que eu era o único home que podía salvar o país. El querería darme o poder total, para que gobernase coas Cortes, ou sen as Cortes no momento en que me molestasen. El estaba disposto a xogar a súa sorte coa miña, pero cunha única condición: que eu debía deixar de ser o líder das aspiracións catalás, que eu debía domiciliarme en Madrid e non sentirme máis ca español, pois toda solidariedade miña con Cataluña creábame hostilidade no resto de España o que facía imposible que eu puidese impoñerme a pesar do apoio incondicional do Rei. E, entón, colléndome as mans, veume dicir: Por que se ha de sacrificar ustad e hanos de sacrificar a todos por Cataluña, si, de Cataluña, vostede non recibe máis que agravios e non se lle ten a consideración que vostede merece?
Tanto máis que o fondo, a forma en que me fixo a proposta ofendeume, saíndo de Palacio indignado contra o Rei, que, por terceira vez, intentaba seducirme. Aquelas palabras, quizais ditas sinceramente!, feríronme como bofetadas. Recordei o engano de 1918...

Cando finalmente se produciu a crise de goberno, en decembro de 1922, o rei ofreceu a presidencia a Manual García Prieto que formou un novo goberno de «concentración liberal», que foi o derradeiro goberno constitucional do reinado de Afonso XIII.

O derradeiro goberno constitucional da Monarquía de Afonso XIII (decembro de 1922-setembro de 1923)

Artigo principal: Derradeiro goberno constitucional do reinado de Afonso XIII.

O goberno de «concentración liberal» presidido por Manuel García Prieto anunciou o seu propósito de avanzar no proceso de responsabilidades —en xullo de 1923 o Senado concedía o suplicatorio para poder procesar ao xeneral Berenguer xa que gozaba de inmunidade parlamentaria ao ser membro desa Cámara—. Así mesmo, tentou reafirmar a primacía do poder civil sobre os militares nas dúas cuestións pendentes, Cataluña e Marrocos. Tamén se expuxo un proxecto moi ambicioso de reforma do réxime político que supuxese o nacemento dunha auténtica Monarquía parlamentaria, aínda que nas eleccións que convocou a principios de 1923 volveu producirse a fraude xeneralizada e o recurso á maquinaria caciquil para asegurarse unha maioría. Con todo, os partidos antisistema lograron avances, sobre todo o PSOE, que obtivo un resonante triunfo en Madrid onde obtivo sete escanos. Pero finalmente, o goberno non puido levar adiante os seus plans de reforma e de esixencia de responsabilidades porque o 13 de setembro de 1923 o xeneral Miguel Primo de Rivera, capitán xeneral de Cataluña, encabezou un golpe de estado en Barcelona que puxo fin ao réxime liberal da Restauración. O rei Afonso XIII non se opuxo ao golpe.

Véxase tamén

Bibliografía

• Barrio, Ángeles (2004). La modernización de España (1917-1939). Política y sociedad (en castelán). Madrid: Síntesis. ISBN 84-9756-223-2. 
• Boyd, Carolyn P. (2003). "El rey-soldado: Alfonso XIII y el ejercito". En Moreno Luzón, Javier. Alfonso XIII. Un político en el trono (en castelán). Madrid: Marcial Pons. pp. 213–238. ISBN 84-95379-59-7. 
• Cambó, Francesc (2008). Memòries (1876-1936) (en catalán). Barcelona: labutxaca. ISBN 9788492549054. 
• De la Granja, José Luis; Beramendi, Justo; Anguera, Pere (2001). La España de los nacionalismos y las autonomías (en castelán). Madrid: Síntesis. ISBN 84-7738-918-7. 
• De Riquer, Borja (2001). Escolta, Espanya: la cuestión catalana en la época liberal. Colección: Historia (en castelán). Madrid: Marcial Pons. ISBN 9788495379337. 
• De Riquer, Borja (2013). Alfonso XIII y Cambó. La monarquía y el catalanismo político (en castelán). Barcelona: RBA. ISBN 978-84-9006-594-5. 
• Juliá, Santos (1999). Un siglo de España. Política y sociedad (en castelán). Madrid: Marcial Pons. ISBN 84-9537903-1. 
• Moreno Luzón, Javier (2009). "Alfonso XIII, 1902-1931". En Villares, Ramón; Moreno Luzón, Javier. Restauración y Dictadura. Serie Historia de España dirixida por Josep Fontana e Ramón Villares, vol. 7 (en castelán). Barcelona / Madrid: Crítica/Marcial Pons. pp. 307–554. ISBN 978-8416771080. 
• Raguer Suñer, Hilario M. (1994). El general Batet. Colección: Biblioteca "Abat Oliba", nº 138 (en catalán). Barcelona: L'Abadia de Montserrat. ISBN 9788478265275. 
• Suárez Cortina, Manuel (2006). La España Liberal (1868-1917). Política y sociedad (en castelán). Madrid: Síntesis. ISBN 84-9756-415-4. 
• Tusell, Javier; García Queipo de Llano, Genoveva (2002 [2001]). Alfonso XIII. El rey polémico (en castelán) (2ª ed.). Madrid: Taurus. ISBN 84-306-0449-9.