Creatividade

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Exemplo de traballo creativo.

A creatividade (ou enxeño) é a xeración ou posta en relación de "ideas" orixinais, e, potencialmente útiles en calquera eido, entendendo "idea" non como un concepto intelectualizado senón nun senso máis amplo, podendo ser musical, un movemento do corpo ou relacionada cun xeito de entender o espazo ou as cores, por exemplo.[1]

A creatividade asóciase con imaxinación e o pensamento diverxente, xa que moitas veces xorde da dúbida, de reconsiderar unha cuestión dende diferentes ángulos, nun proceso que implica a intuición e a memoria.

Definición[editar | editar a fonte]

De acordo con Chibás Ortiz (1994, citado en 2020, p. 101)[2], a creatividade é:

(...) aquela potencialidade, proceso, facultade ou capacidade dun individuo, grupo, organización ou comunidade que permiten a xeración de obxectos, produtos, servizos, relacións, ideas, preguntas, focalizacións, estratexias ou estilos novidosos e útiles para o contexto no que foron creados, partindo de informacións xa coñecidas e que abrangue non só a posibilidade de solucionar un problema xa coñecido, senón tamén a capacidade potencial para descubrir un problema onde o resto das persoas non o perciben, facilitando o cambio, o crecemento e o progreso nun sentido amplo.

Concepción da creatividade[editar | editar a fonte]

Algunhas culturas, como a oriental, crían que a creatividade é unha facultade divina porque está relacionada semanticamente e en efecto á Creación dos deuses e, polo tanto, o seu exercicio tiña unha aura de sagrado. Os crentes tentaban promover e exercer as artes para estar máis preto da divindade. Este concepto tamén foi estendido no período clásico, xa que os gregos (e os romanos despois) crían nas musas como unha presenza divina que posuía o corpo do artista, causándolle a creatividade. Por esta razón eran invocadas ó comezo dos poemas. A figura retórica durou durante os séculos seguintes, especialmente durante o romanticismo (que está ligada á idea de xenio). Algunhas destas crenzas, contrarias á crenza da posibilidade de desenvolver a competencia creativa con adestramento, exercicio, formación ou educación, constitúen as teorías implícitas da creatividade (Romo, 1998)[3]:

  1. Dotes especiais innatas
  2. Inspiración divina e as musas inspiradoras
  3. Trastorno psicolóxico
  4. Expresión emocional
  5. Busca de si mesmo
  6. A comunicación

Neurociencias[editar | editar a fonte]

rede cerebral funcional distribuída asociada ao pensamento diverxente

A neurociencia da creatividade mira o funcionamento do cerebro durante o comportamento creativo. Tratouse no artigo Innovación creativa: posibles mecanismos cerebrais. Os autores escriben que "a innovación creativa pode requirir a co-activación e a comunicación entre rexións do cerebro que normalmente non están fortemente conectadas". As persoas altamente creativas que destacan pola innovación creativa adoitan diferir doutras de tres xeitos:

  • teñen un alto nivel de coñecemento especializado,

Así, o lóbulo frontal parece ser a parte da cortiza que é máis importante para a creatividade. Este artigo tamén explorou os vínculos entre creatividade e sono, estado de ánimo e trastornos da adicción e depresión. En 2005, Alice Flaherty presentou un modelo de tres factores do impulso creativo. Baseada en evidencias en imaxes cerebrais, estudos de drogas e análise de lesións, describiu o impulso creativo como resultado dunha interacción dos lóbulos frontais, o lóbulo temporal e a dopamina do sistema límbico. Os lóbulos frontais pódense ver como responsables da xeración de ideas e os lóbulos temporais para a edición e avaliación de ideas. As anomalías no lóbulo frontal (como a depresión ou a ansiedade) xeralmente diminúen a creatividade, mentres que as anomalías no lóbulo temporal a miúdo aumentan a creatividade. A alta actividade no lóbulo temporal normalmente inhibe a actividade no lóbulo frontal e viceversa. Os altos niveis de dopamina aumentan o comportamento xeral excitación e dirixido a obxectivos e reducen a inhibición latente, e os tres efectos aumentan o impulso para xerar ideas.[4] Un estudo realizado en 2015 sobre creatividade descubriu que implica a interacción de varias redes neuronais, incluídas as que soportan o pensamento asociativo, xunto con outras funcións rede de modo por defecto.[5] Do mesmo xeito, en 2018, Lin e Vartanian propuxeron un marco neuroeconómico que describe con precisión o papel de norepinefrina na creatividade e modulando redes cerebrais a grande escala asociadas á creatividade.[6] Este marco describe como a actividade neuronal en diferentes rexións e redes cerebrais como a rede de modo predeterminado está seguindo utilidade ou o valor subxectivo das ideas. En 2018, os experimentos demostraron que cando o cerebro suprime solucións obvias ou "coñecidas", o resultado son solucións máis creativas. Esta supresión está mediada por oscilacións alfa no lóbulo temporal dereito.[7]

Memoria de traballo e cerebelo[editar | editar a fonte]

Vandervert [8] describiu como os lóbulos ou lobos frontais do cerebro e as funcións cognitivas do cerebelo colaboran para producir creatividade e innovación.

A explicación de Vandervert apóiase en probas considerábeis de que todos os procesos de memoria de traballo (responsables do procesamento do pensamento [9]) están modelados de xeito adaptativo para aumentar a eficiencia do cerebelo.[10] O cerebelo (composto por 100.000 millóns de neuronios ou neuronas, que é máis que a totalidade do resto do cerebro [11]) tamén é amplamente coñecido por modelar todo o movemento corporal para obter eficiencia. Os modelos adaptativos do procesamento da memoria de traballo do cerebelo retroalízanse a procesos de control da memoria de traballo especialmente sobre o lobo [12] onde xorden pensamentos creativos e innovadores.[13] ( Ao parecer, a visión creativa ou a "experiencia ahá" desencadéanse no lobo temporal.[14]) Segundo Vandervert, os detalles da adaptación creativa comezan en modelos que son controis anticipatorios / exploratorios para o movemento e o pensamento. Estas arquitecturas de procesamento e control cerebelar foron denominadas Selección e identificación modular xerárquica para control (HMOSAIC).[15] Novos niveis ordenados xerarquicamente da arquitectura de control cerebelar (HMOSAIC) desenvólvense a medida que a reflexión mental se prolonga no tempo. Estes novos niveis da arquitectura de control transmítense aos lobos frontais. Dado que o cerebelo modela de xeito adaptativo todo movemento e todos os niveis de pensamento e emoción,[16] o enfoque de Vandervert axuda a explicar a creatividade e a innovación en deportes, arte, música, deseño de todo tipo (gráfico, arquitectónico, de interior, de videoxogos...), literatura, tecnoloxía de toda clase, matemáticas, ciencias en xeral etc. nos nenos prodixio e basicamente en todo pensamento humano.

Esencialmente, Vandervert argumentou que cando unha persoa se enfronta a unha nova situación desafiante, a memoria de traballo visual-espacial e a memoria de traballo relacionada coa fala descompóñense e compóñense (fraccionadas) polo cerebelo e despois mestúranse na cortiza cerebral nun intento de facer fronte á nova situación. Cos repetidos intentos de enfrontar os retos, o proceso de mestura cerebro-cerebelar segue a optimizar a eficiencia de como a memoria de traballo trata a situación ou o problema.[17] Máis recentemente, argumentou que este é o mesmo proceso (que implica só memoria de traballo visual-espacial e vocalización previa á linguaxe) que levou á evolución da linguaxe en humanos.[18] Vandervert e Weathers sinalaron que este proceso de mestura, porque optimiza continuamente a eficiencia, mellora constantemente os intentos de prototipado cara á invención ou innovación de novas ideas en calquera eido da arte, ciencia ou tecnoloxía.[19] Prototipado, argumentan, non só produce novos produtos, senón que adestra as vías cerebro-cerebelosas implicadas para facérense máis eficientes na súa creación de prototipos. Ademais, Vandervert e Weathers cren que este repetitivo "prototipado mental" ou ensaio mental que implica o cerebelo e a córtex cerebral explica o éxito do patrón individualizado e autodidacta de repeticións iniciado polos métodos de ensino da Academia Khan. Non obstante, o modelo proposto por Vandervert recibiu críticas incisivas de varios autores (por exemplo os artigos 'On Vandervert et al. "Cerebelo de memoria de traballo e creatividade", e ¿Pode un sistema neuronal orientado a producir unha función rápida, predictiva e eficiente explicar a creatividade?

Soño REM

A creatividade implica a formación de elementos asociativos en novas combinacións que sexan útiles ou cumpran algún requisito. O soño axuda a este proceso.[20] REM (con rápido movemento ocular, do inglés Rapid Eyes Movement) en lugar de sono NREM (Non-REM, sen movemento rápido ocular) parece ser o responsábel.

Educación[editar | editar a fonte]

A creatividade é un principio da escola progresista ou Escola nova. Constitúe unha forma básica de organización do currículo[21][22][23] e non só das áreas artísticas[24]. Algúns autores son especialmente referenciados neste ámbito como Gianni Rodari[25], Renzo Titone[26], David de Prado Díez[27] e Edward de Bono[28].

En xeral, aplícanse técnicas e estratexias para estimular e favorecer o pensamento diverxente[29][30][31]. A diferenza do pensamento converxente que procura solucións unívocas aos problemas como nun problema de matemáticas ou de física, o pensamento diverxente propón situacións nas que se poden adoptar múltiples solucións de modo que cada persoa poden dar saídas propias e variadas.

Exemplo: Supoñamos que temos que quitarlle o sol a unha planta sensíbel que se murcha polo exceso de calor. Podemos deixar que o grupo faga propostas espontáneas seguindo a técnica do Brainstorming de Osborne ou aplicar unha técnica sistemática como a Sinéctica de Gordon[32]. No primeiro caso, os membros irán dando solucións espontaneamente; unhas levarán a outras; podemos axudar preguntando, tirando do fío, suxerindo... No segundo caso, proporemos analoxías sistematicamente: persoais (coas propias persoas e as súas vidas e experiencias), directas (con outros feitos, obxectos ou animais), simbólicas (facendo metáforas ou símiles) ou fantásticas (fabulando sen límites). Deste xeito, podemos chegar a propor solucións por analoxía a como nos protexemos as persoas do sol: unha substancia que apliquemos (tipo bronceador), un obxecto que faga sombra (tipo sombreiro ou parasol), ou estabelecer unha corrente de ar fresco (tipo ventilador).

Principios da creatividade[editar | editar a fonte]

Seguindo a Chibás (2020, p. 101 e seguintes), os 22 principios da creatividade son[2]:

  1. Equilibrio afectivo-cognitivo: combinar a emoción coa racionalidade.
  2. Significación esencial do intuitivo: deixar fluír os pensamentos espontáneos de forma preferente.
  3. Significado especial da percepción: percibir e experimentar a través dos sentidos.
  4. Carácter lúdico: vivir o proceso de creación de forma divertida.
  5. Goce procesal: non aburar o proceso creativoe darlle tempo á xénese de novas ideas.
  6. Tendencia á finalización: non perder de vista o fin que se persegue.
  7. Equilibrio converxencia-diverxencia: combinar as propostas diversas coa pertinencia para a solución procurada.
  8. Crítica fronte a autocrítica: revisar en cuestionar as solucións propostas.
  9. Equifinalidade: pode chegarse a un mesmo resultado a través de diversos procedementos.
  10. Equiprocesalidade: o mesmo procedemento pode levar a diversos resultados.
  11. Carácter holístico: manter unha visión global das persoas, dos problemas, dos procesos e das organizacións.
  12. Humanismo: o ser humano ten que ser o centro de todas as solucións.
  13. Diversidade no equipo: asumir a diversidade como fonte de creatividade.
  14. Diferencial consciente: procura explícita da diferenza, dos matices e da diversidade.
  15. Historicismo: busca dos antecedentes e solucións anteriores.
  16. Futuroxese: prever como será a realidade do futuro.
  17. Carácter sistémico: concibir a creativividade como un sistema co seus procesos e as súas normas de funcionamento.
  18. Actividade: a creatividade ten formas específicas dentro de cada eido de actividade.
  19. Xuízo crítico diferido: adiar a crítica para facilitar a podución de ideas novas.
  20. Carácter cuantitativo: procurar sempre o máximo número de solucións.
  21. Metáforas creativas: utilizar a metáfora, o símil ou a alegoría na busca de comparacións, diferenzas e equivalencias.
  22. Desafío como filosofía: comprender as dificultades e os problemas como oportunidades para acreación.

Creatividades e dereitos de autoría[editar | editar a fonte]

A creatividade, cando se aplica a un novo concepto ou obxecto, por razóns económicas, pode rexistrarse (patentes) e gozar así dos dereitos de propiedade intelectual. Este costume ou tradición do capitalismo é cultural, xa que no pasado en Europa non se consideraba importante protexer as invencións, senón que eran consideradas parte da comunidade. Mesmo en períodos como a Idade Media, os artistas eran anónimos, xa que do contrario era un pecado de orgullo.[33]

A Declaración Universal de Dereitos Humanos proclamada pola Asemblea Xeral da ONU na súa resolución 217 A (III), do 10 de decembro de 1948 estabelece un dobre dereito no Artigo 27. Por unha banda, o dereito aos acceso á cultura e ao coñecemento. Por outra banda, o dereito á protexer a produción:

1. Toda persoa ten dereito a tomar parte libremente na vida cultural da comunidade, a gozar das artes e a participar no progreso científico e nos beneficios que el resulten.
2. Toda persoa ten dereito á protección dos intereses morais e materiais que lle correspondan por razón das producións científicas, literarias ou artísticas de que sexa autora.
Artigo principal: Dereitos de autoría.

Notas[editar | editar a fonte]

  1. Lucia Langa García e Franc Ponti Roca, Intel·ligència creativa, editorial amat, 2013. ISBN 9788497355018 (en catalán)
  2. 2,0 2,1 Chibás, Felipe (2020-12-22). Estrategias y métodos de creatividad e innovación: Educación, ética y barreras culturales en la comunicación de la era poshumana (en castelán). Editorial Pueblo y Educación. ISBN 978-959-13-3848-8. 
  3. Romo, Manuela (1998-01-01). "Teorías implícitas y creatividad artística.". Arte, Individuo y Sociedad (en castelán) (10): 11–11. ISSN 1988-2408. 
  4. Flaherty AW (2005). "Frontotemporal and Dopaminergic Control of Idea Generation and Creative Drive". J Comp Neurol 493 (1): 147–53. PMC 2571074. PMID 16254989. doi:10.1002/cne.20768. 
  5. Flaherty, Alice W. (2005-12-05). "Frontotemporal and dopaminergic control of idea generation and creative drive". The Journal of Comparative Neurology (en inglés) 493 (1): 147–153. ISSN 0021-9967. PMC 2571074. PMID 16254989. doi:10.1002/cne.20768. 
  6. Lin, Hause; Vartanian, Oshin (2018-11). "A Neuroeconomic Framework for Creative Cognition". Perspectives on Psychological Science (en inglés) 13 (6): 655–677. ISSN 1745-6916. doi:10.1177/1745691618794945. 
  7. Luft, Caroline Di Bernardi; Zioga, Ioanna; Thompson, Nicholas M.; Banissy, Michael J.; Bhattacharya, Joydeep (2018-12-26). "Right temporal alpha oscillations as a neural mechanism for inhibiting obvious associations". Proceedings of the National Academy of Sciences (en inglés) 115 (52). ISSN 0027-8424. PMC 6310824. PMID 30541890. doi:10.1073/pnas.1811465115. Arquivado dende o orixinal o 08 de agosto de 2022. Consultado o 08 de agosto de 2022. 
  8. Vandervert 2003a, 2003b; Vandervert, Schimpf e Liu, 2007
  9. Miyake e Shah, 1999
  10. Schmahmann, 1997, 2004
  11. Andersen, Korbo e Pakkenberg, 1992.
  12. Miller & Cohen, 2001
  13. Vandervert, 2003a
  14. Jung-Beeman, Bowden, Haberman, Frymiare, Arambel-Liu, Greenblatt, Reber & Kounios, 2004
  15. Imamizu, Kuroda, Miyauchi, Yoshioka e Kawato, 2003
  16. Schmahmann, 2004,
  17. Vandervert, in press-a
  18. Vandervert, 2011, in press-b
  19. Vandervert & Vandervert-Weathers, 2013
  20. Wagner U.; Gais S.; Haider H.; Verleger R.; Born J. (2004). "O sono inspira unha visión". Nature 427 (6972): 352–5. Bibcode:2004Natur.427..352W. PMID 14737168. doi:10.1038/nature02223. 
  21. Avril, Loveless; Ben, Williamson (2017-05). Nuevas indentidades de aprendizaje en la era digital. Creatividad. Educación. Tecnología. Sociedad (en castelán). Ministerio de Educación. ISBN 978-84-369-5770-9. 
  22. Lindo, Augusto Pérez (2004). Creatividad, actitudes y educación (en castelán). Editorial Biblos. ISBN 978-950-786-433-9. 
  23. García, Lisardo J. (2020-12-24). La creatividad en la educación (en castelán). Editorial Pueblo y Educación. ISBN 978-959-13-3854-9. 
  24. Alarcón, Nicolás Oriol de (2001). La educación artística, clave para el desarrollo de la creatividad (en castelán). Ministerio de Educación. ISBN 978-84-369-3523-3. 
  25. Rodari, Gianni (1973). Grammatica della fantasia : introduzione all'arte di inventare storie (1ª ed. ed.). Turín: Einaudi. ISBN 88-06-03817-6. OCLC 797738116. 
  26. Titone, Renzo (1981-11-25). Psicodidáctica (en castelán). Narcea Ediciones. ISBN 978-84-277-0455-8. 
  27. Díez, David de Prado; Paolantonio, Martina Charaf (2000). Relajación creativa: técnicas y claves para el entrenamiento, la competición y... (en castelán). INDE. ISBN 978-84-95114-13-6. 
  28. Bono, Edward de (2019-01-15). Seis sombreros para pensar: El bestseller mundial revisado y actualizado (en castelán). Ediciones Paidós. ISBN 978-84-493-3554-9. 
  29. Flores, Marco (2004-05-25). Creatividad y educación: Técnicas para el desarrollo de capacidades creativas (en castelán). Alpha Editorial. ISBN 978-958-778-522-7. 
  30. Chibás, Felipe (2020-12-22). Estrategias y métodos de creatividad e innovación: Educación, ética y barreras culturales en la comunicación de la era poshumana (en castelán). Editorial Pueblo y Educación. ISBN 978-959-13-3848-8. 
  31. Hargreaves, David J. (1991). Infancia y educación artística (en castelán). Ediciones Morata. ISBN 978-84-7112-355-8. 
  32. Bescós, José María Ricarte (2000). Creatividad y comunicación persuasiva (en castelán). Servei de Publicacions de la Universitat Autònoma de Barcelona. ISBN 978-84-490-1787-2. 
  33. UNESCO (2010). Politícas para la creatividad: Guía para el desarollo de las industrias culturales y creativas (en castelán). UNESCO. ISBN 978-92-3-304190-5. 

Véxase tamén[editar | editar a fonte]

Outros artigos[editar | editar a fonte]

Bibliografía[editar | editar a fonte]