Batalla de Adrianópole (378)

Batalla de Adrianópole
Guerra Gótica (376-382)
Esquema da batalla de Adrianópole (378)
Instancia de batalla
Composto por Sitio de Adrianópole
Datas e cronoloxía
Período Imperio Romano
Data 9 de agosto de 378
Implicados
Participantes Roma Antiga pobo godo
Localización
Localización Edirne  País Roma Antiga Coordenadas  41°48′N 26°36′L
Wikidata C:Commons

A batalla de Adrianópole ou Adrianópolis (en latín: Proelium Hadrianopolitanum) foi un enfrontamento armado que se librou o 9 de agosto de 378 nas chairas da provincia romana de Tracia, ao noroeste da cidade romana de Adrianópole (actual Edirne, na Turquía europea). Nela enfrontáronse por unha banda, as forzas de Fritixerno, xefe dos tervingos, apoiado por continxentes grutungos, alanos e hunos e, por outra, o exército do Imperio romano de Oriente comandado polo propio emperador Flavio Xulio Valente (328-378). O resultado foi dunha vitoria decisiva para os xermanos fronte ao emperador romano, quen morreu na batalla e cuxo exército foi aniquilado.

A batalla formou parte da Guerra Gótica de 376–382, e adoita ser considerada como o comezo dos acontecementos que levaron á caída do Imperio Romano de Occidente no século V. O desenvolvemento desta batalla coñécese en detalle grazas aos relatos de dous historiadores romanos contemporáneos: Amiano Marcelino (c. 320–c. 400) que escribiu un relato contemporáneo detallado dos preparativos da batalla desde unha perspectiva romana, que constitúe o clímax ao final da súa obra Res Gestarum (que a miúdo é traducida como Historiae), e Paulo Orosio (c. 383–c. 420).

Foi a última batalla na que os romanos empregaron as súas lexións clásicas, xa que a partir de entón os exércitos comezaron a poñer máis énfase na cabalaría e nas pequenas divisións blindadas, como os comitatenses. Esta substitución da infantaría pola cabalaría está documentada desde este período (século IV) nas descricións de Amiano Marcelino.

No século XX, o profesor británico Norman H. Baynes destacou este feito destacando que:

...A primeira gran batalla de cabalaría foi a tremenda loita entre Constantino e o emperador rival Maxencio... A lección foi aínda máis evidente coa derrota de Roma en Adrianópole no ano 378, onde o éxito dos godos se debeu a unha brillante carga de cabalaría.

A derrota en Adrianópole, na historia desta civilización, só foi comparable a desastres como os de Cannas (216 a. C.), Arausium (105 a. C.), Carrhae (53 a. C.), Teutoburgo (9), Aquilea (170) e Edesa (259 ou 260).

Contexto histórico

Migración dos godos

Os godos proviñan orixinalmente do sur de Escandinavia, de Escandia, pero a partir do século I a. C. migraron cara ao sueste, cruzaron o Báltico e, dous séculos despois, aparecen asentados nas grandes chairas ao norte do Mar Negro. Alí finalmente dividíronse en dúas ramas, os grutungos, ás veces identificados cos posteriores ostrogodos, e os tervingos, probablemente os coñecidos máis tarde como visigodos, separados polo río Dniéster.

Mentres os tervingos pronto se espallaron cara ao suroeste, cruzando con frecuencia a fronteira romana e dedicándose a todo tipo de saqueos, ata que chegaron a un acordo polo cal os romanos lles cedían a provincia de Dacia (a actual Romanía occidental) a cambio da paz durante o reinado de Aureliano, entre 270 e 275. Constantino o Grande (272-337) converteunos en federados do Imperio (foederati) e confioulles a defensa do limes danubiano a cambio de grandes sumas de diñeiro e aprovisionamentos. A pesar das crises económicas dos séculos III e IV, o Imperio seguiu sendo un territorio moi rico, e o saqueo das provincias a través do Danubio era común, supostamente para reclamar pagos máis altos, mais tamén para participar nas loitas polo poder imperial. Isto aconteceu no ano 365, cando apoiaron o usurpador Procopio (326-366) por ser parente de Constantino, aínda que é máis probable que pensasen que, se gañaba, sería xeneroso con eles.

Ese apoio a Procopio foi denunciado por Valente, o novo emperador, como a ruptura do tratado asinado no 332 con Constantino polo que levou a cabo, entre 366 e 369, un feixe de campañas de castigo contra os tervingos e tamén contra os grutungos pero sen quedar moi claro se o resultado foi moi escaso en vitorias ou se conseguira inflixirlles unha grave derrota militar. Finalmente, chegouse a un tratado no 369 asinado en medio do Danubio, que remprazaba ao do 332, polo que os romanos deixaban de lles fornecer de subsidios e alimentos e os tervingos de Atanarico se comprometían a permanecer na outra beira do Danubio e non penetrar no Imperio O tratado supuña a incapacidade de Valente para solucionar o problema pero tamén conseguía para atender o novo problema dos sasánidas en Armenia.

Presión dos hunos

Atanarico e Valente no Danubio, asinando o tratado de paz no 369. (Xilografía, segundo un debuxo).

Ao ano seguinte, os godos atopáronse enfrontándose a un inimigo que non agardaban: os hunos. As fontes antigas atribúenlle a este pobo asiático os movementos cara ao Oeste dos pobos que empurraban nas fronteiras do Imperio romano a partir do século IV. Derrotaron rotundamente aos alanos do Volga e estendeuse rapidamente polas estepas da Rusia moderna, enfrontándose aos grutungos (ostrogodos) no ano 370 que tamén foron derrotados, perdendo a dous caudillos, e obrigados a servir no seu exército xunto a outros pobos xermánicos. As noticias que espallaron os refuxiados grutungos (ostrogodos) animaron aos seus irmáns occidentais, os tervingos, á guerra, pero cando os hunos cruzaron o Dniéster para enfrontarse a eles no ano 376 e, malia a forte resistencia ofrecida por Atanarico, os godos occidentais tamén foron derrotados.

Os hunos formaron varios grupos que obedeceron a diferentes líderes. Estas guerras deben interpretarse como un aumento no número e na escala das incursións en lugar dunha invasión organizada. Amiano afirma, e Heather defende esta hipótese, que foi a presión anterior dos hunos a que provoca que, no verán do 376, os tervingos xunto cunha masa de grutungos, que tamén fuxían deles, se puxesen en marcha.

A diferenza dos seus irmáns orientais, os tervingos tiveron a oportunidade de fuxir e aproveitárona, pedindo auxilio aos romanos para cruzaren o Danubio e se estableceren na provincia de Moesia, nas actuais Bulgaria e Serbia. Os romanos non rexeitaron a proposta, posto que lles conviña empregalos para defende-los Balcáns dunha previsible futura invasión dos hunos.

Relacións romanos-xermanos

Estímase que as diversas confederacións tribais xermánicas sumaban entre tres e tres millóns e medio de persoas, o que equivalía ao 5 ou 6 % da poboación imperial, pero o seu constante crecemento obrigounos a competir cada vez máis polos limitados recursos dos territorios anteriormente ocupados por eles, facendo inevitable que intentasen establecérense no interior do rico territorio romano, xa fose pacifica ou violentamente.

Estes grupos, en ocasións, estaban violentamente enfrontados entre si polo que, as súas incursións, considerábanse "ataques locais por forzas limitadas", aínda que desde unha perspectiva histórica, a longo prazo, semellasen ser unha única migración, mais non o eran e aparecen en bandas ou continxentes sucesivos.

Por outra banda, estas masas humanas son difíciles de estimar numericamente porque a miúdo estaban formadas por varias tribos que se uniran e se separaran durante a migración. Neste caso, a partir do 376, houberon unhas campañas conxuntas de tervingos e grutungos que levaron a unha unidade de acción que se desfaría trala batalla de Adrianópole para recuperarse, de novo, no inverno do 379-380. Tamén se lles uniron continxentes de alanos, hunos e mesmo romanos, como escravos fuxitivos, desertores e buscadores de ouro. O gran tamaño destas tribos significaba que os grandes enfrontamentos entre xermanos e romanos raramente implicaban a máis de 20.000 combatentes.

Sólido coa efixie do emperador Valente.

Dende a época de Constantino I o Grande e as posteriores guerras civís levaron á deforestación e ao despoboamento do limes polo que a mediados do século IV, era común que os emperadores permitisen a colonización de territorios fronteirizos por parte de pobos xermánicos para garantir a súa defensa: francos, alamanos e saxóns no Rin, e cuados, godos e sármatas no Danubio. Estes pobos buscaban terras para cultivar e, a cambio, defender unha zona fronteiriza escasamente poboada onde as poucas lexións e mercenarios francos resultasen insuficientes contra as invasións previas dos godos e outros pobos bárbaros. Os godos asentáronse en Moesia de forma practicamente independente, só suxeitos ao pago de certos impostos e ao servizo no exército cando era necesario, e por esta razón comezaron a recibir novas armas e adestramento nas tácticas romanas de guerra.

A difícil convivencia

Mentres Atanarico marchou cara aos Cárpatos (do gótico, Caucaland) cunha parte minoritaria dos tervingos, a maior parte baixo o mando de Alavivo (do gótico, Alavivus) e de Fritixerno (do gótico, Frithugarnis, conseguiron permiso de Valente para se estableceren en Tracia como foederati. O establecemento dos tervingos foi visto por amplos sectores do mundo romano como a entrada dunha entidade autónoma, pagá e posiblemente violenta. Non obstante, Valente cría que os godos adoptarían rapidamente os costumes do Imperio e que, atrapados entre as lexións e os hunos, non se atreverían a rebelárense. Para facilitar a asimilación, o emperador ordenou aos godos que se convertesen ao cristianismo e entregasen as súas armas para entrar no imperio. Os bárbaros fixérono, aínda que o seu desarme nunca foi completo e a súa conversión ao cristianismo, o foi ao arianismo, unha forma de cristianismo considerada herética pola Igrexa. Pola súa banda, Valente necesitaba recrutas para a súa guerra contra o Imperio sasánida que viña de ocupar Armenia.

Pouco despois dos tervingos, chegaron os grutungos liderados por Alateo e Sáfrax, e os taifalos fixeran o mesmo, liderados polo optimatus Farnobio. Todos eles pediron asilo mais foron rexeitados polos oficiais imperiais, cuxa capacidade militar xa era superada pola dos tervingos e, sen dúbida, estaban aterrorizados pola chegada destes novos continxentes. As diferenzas de trato, rematou por desfacer a unión dos diferentes grupos. Por unha banda, Atanarico regresou aos Cárpatos, montañas que serviran de refuxio aos godos trala súa derrota fronte os hunos, ata que foi deposto no 381 por unha conspiración patrocinada por Fritixerno para gañar o apoio dos seus seguidores e morreu pouco despois. Por outra, os grutungos comezaron a cruzar a fronteira sen permiso, buscando unirse aos tervingos, o que provocou unha seria preocupación entre os romanos.

Os problemas comezaron porque os Balcáns, unha rexión relativamente pobre, sufrían unha corrupción endémica por parte dos funcionarios imperiais ansiosos por mellorar as súas fortunas persoais. Ademais, as feridas do recente conflito aínda estaban frescas, polo que non era de estrañar que o dux Máximo, comandante das tropas fronteirizas, e o comes Lupicino, gobernador e recadador de impostos de Moesia, abusasen dos refuxiados necesitados, tanto que se di que foron capaces de obrigalos a vender os seus fillos como escravos para obter cans para a súa comida. As autoridades estaban desbordadas pois, mentres anteriormente, os asentamentos dos pobos bárbaros raramente superaban as dez mil persoas, desta volta había moitas máis das que podían manexar. Tamén había outra diferenza fundamental: os godos non foran derrotados militarmente polos romanos, a diferenza doutros pobos que obtiveran un permiso semellante e, neses intres, os godos estaban a piques de se rebelaren, pero os romanos non tiñan forzas na rexión para detelos.

Intento de asasinato

Así, fartos da fame, os tervingos abandonaron a zona onde estaban acampados ás beiras do Danubio e trasladáronse a Marcianópolis (actual Devnja, Bulgaria). Este medo levou a Lupicino a planear o asasinato ou secuestro dos líderes godos Alavivo e Fritixerno polo que os invitou a un banquete na cidade, supostamente para adulalos e negociar con eles, pero debían deixar os seus gardacostas fóra do cuartel onde se ía celebrar o evento. O plan era matar os guerreiros godos fóra e tratar cos seus líderes dentro, porén, non todo saíu segundo o planeado. Os tervingos asasinaron numerosos romanos e, como adoitaba ocorrer durante esa guerra, roubaron as súas armas e armaduras; ademais, aínda que Alavivo morreu, Fritixerno sobreviviu, aínda que se descoñece se escapou por si mesmo ou como consecuencia dunha negociación con Lupicino.

Porén, unha vez ceibe, Fritixerno reuniuse coa súa xente comezou a saquear os arredores de Marcianópolis, mentres que Lupicino se dispuxo a formar un exército para acabar co problema no que se converteran os xermanos. Na batalla posterior, a coñecida como Batalla de Marcianópolis, os tervingos contaban con 7.000 ou 8.000 guerreiros, a maioría deles a pé, xa que a fame os obrigara a sacrificar a maior parte dos seus cabalos. Moitos estaban mal armados e estaban desesperadamente famentos. Lupicino probablemente non tiña máis que uns 5.000 homes, xa que debeu deixar unha parte significativa das súas tropas gardando os grutungos ou na base de Nicopolis ad Istrium. Ningún dos bandos probablemente tiña máis de mil xinetes nas súas filas.

A batalla resolveuse rapidamente cando os dous exércitos se atoparon nos campos preto de Adrianópole, formados un fronte ao outro, e os godos cargaron imprudentemente contra os seus inimigos, rompendo as súas filas e masacrando á maioría deles. Lupicino conseguiu escapar á cidade, e os combatentes xermánicos apoderáronse das armas dos seus inimigos caídos. O campo tracio quedou ás partidas de saqueo dos tervingos, mentres que as gornicións das cidades tiveron que atrincheirarse dentro das súas murallas.

A revolta goda

Pouco despois da súa inesperada vitoria, Fritixerno uniuse a continxentes de grutungos liderados por Alateo e Sáfrax, que se colaran pouco tempo antes. Tamén se lle uniron godos que servían no exército romano en Adrianópole, que foran expulsados da cidade polos seus comandantes romanos, pero non antes de roubar unha gran cantidade de armas por orde dos seus xefes Sueridas e Colias. Tamén contaba cun gran número de escravos góticos fuxitivos que se uniron a eles, buscadores de ouro que vivían nas montañas e prisioneiros romanos que desertaran. O líder tervingo podía, polo tanto, contar con arredor de 10.000 a 12.000 combatentes cos que decidiu tomar Adrianópole despois de que fracasasen novas negociacións, pero as súas forzas resultaron incapaces de romper as fortes defensas. Abandonou prudentemente o asedio en canto comezaron a aparecer os primeiros sinais do inverno e deixou que os seus guerreiros saqueasen o campo próximo en busca de subministracións.

Malia todo, os godos aínda sufrían serios problemas de subministracións, polo que seguían abertos a chegar a un novo tratado, onde obterían novas terras para cultivar. Obrigados a dividirse en pequenas bandas de saqueadores, eran vulnerables a seren derrotados un por un polos romanos; porén, ao longo da guerra, Fritixerno demostrou a súa capacidade para coordinalos e manter o seu dominio persoal, sabendo sempre cando dispersarse e cando reagruparse.

Por outra banda, consciente de que tiña que facer algo, Valente optou por facer a paz cos sasánidas, pero levaría tempo e tería que deixar un forte continxente en Armenia para garantir que se respectase calquera tratado. Isto non impediu o envío de reforzos baixo o mando de Profuturo e Traxano. O sobriño do emperador, o seu colega occidental Graciano o Novo (359–383), enviou auxiliares francos liderados por Ricomero desde a Galia, pero é probable que a metade das súas tropas desertasen antes de chegar a Tracia.

Foi entón cando os tervingos e os seus aliados quedaron atrapados nos Balcáns, dispersos e famentos nos refuxios que elixiran. Os romanos bloquearon os pasos de montaña coa esperanza de matalos de fame, pero unha enorme banda de grutungos cruzou a fronteira na desembocadura do Danubio. Xa era o ano 377 e pouco despois enfrontáronse ao exército reunido por Ricomero, Traxano e Profuturo na batalla de Ad Salices (en galego, "nos salgueiros"). A batalla rematou indecisa e cun gran número de baixas para ambos os bandos. Despois, os romanos refuxiáronse en Marcianópolis e os xermanos avanzaron lentamente cara ao sur na súa persecución. Unha vez que chegaron a esa cidade, uniuselles un gran grupo de xinetes alanos e hunos. Ricomero regresou á Galia en busca de reforzos e Valente ordenou a Saturnino que illase os tervingos nas montañas. Isto sería posible se non fose pola chegada dos grutungos, alanos e hunos que regresaron para saquear a rexión ao seu antollo. Mentres tanto, Frixerido, o gobernador de Panonia leal a Graciano, foi encargado de protexer Beoria despois de traer reforzos algún tempo antes con Ricomero. Finalmente decidiu regresar a Panonia, pero no camiño de volta atopouse cunha poderosa banda de taifalos e grutungos liderada por Farnobio, que cruzaran o Danubio con Aleteo e Sáfrax, pero se separaran para atacar a Iliria desprotexida. A maioría dos invasores morreron, incluído o seu comandante; os superviventes rendéronse e foron enviados a traballar como traballadores no norte de Italia.

A estas alturas era obvio para todos que só unha campaña militar a grande escala podería expulsar os godos de Tracia, pero era obvio que Fritixerno non quedaría de brazos cruzados mentres os emperadores romanos se coordinaban. O líder gótico sabía que tiña que actuar ou ser aniquilado nunha pinza.

O plan de contraataque romano

No 378, Valente decidiu tomar o control por si mesmo e reuniu tropas adicionais cos seus propios recursos en Siria e das reservas do Imperio Romano de Occidente na Galia. Valente partiu de Antioquía cara a Constantinopla e chegou o 30 de maio. Nomeou a Sebastiano, recentemente chegado de Italia, para reorganizar os exércitos romanos que xa estaban en Tracia. Sebastiano reuniu a 2.000 dos seus lexionarios e marchou cara a Adrianópole. Polo camiño, atoparon e emboscaron pequenos destacamentos de godos. Fritixerno, como líder dos godos, reuniu as súas forzas en Nicópolis e Beroe (agora Stara Zagora) para se enfrontaren á ameaza romana.

Graciano, emperador da parte occidental, decidiu partir cun poderoso exército para axudar ao seu tío, pero os alamanos aproveitaron isto para atacar a Galia a principios do ano 378. Malia seren rexeitados, o clan lentiano cruzou o Rin, e Graciano viuse obrigado a dar a volta e enfrontarse a eles na guerra. Na batalla de Argentovaria, cerca da actual Colmar, Francia, os bárbaros foron esmagados. Este acontecemento deixou claro a Graciano que tiña que deixar unha gran porcentaxe das súas forzas na Galia, o que reduciu en gran medida a axuda que enviaría ao leste e o desprazamento do exército de Graciano foi tanto por mar como por terra, sendo hostigados en varias ocasións polos alanos.

De feito, os godos non eran a única ameaza para o territorio romano. Os hunos e os alanos tamén representaban unha ameaza e algúns xa estaban a atacar a fronteira do Danubio. Os cuados, os taifalos, os alamanes e os francos querían cruzar a fronteira para refuxiarse dos nómades orientais e saquear o débil pero moi rico Imperio. Para empeorar as cousas, os sasánidas só respectarían o acordo se un gran número de tropas romanas, preferentemente as mellores, permanecían en Armenia. Ante o enorme problema, os romanos necesitaban gañar tempo para reunir un poderoso exército polo que a táctica de Sebastiano foi escoller 2.000 homes para levar a cabo unha campaña de guerrillas que foi exitosa. O xeneral romano conseguiu expulsar as bandas góticas dos arredores de Adrianópole, masacrando algunhas e contendo a outras nunha zona restrinxida. Isto obrigou a Fritixerno a reunir as súas forzas e moverse.

Ao decatarse do éxito de Sebastiano contra os godos e da vitoria de Graciano sobre os lentanos, Valente estaba máis que preparado para a súa propia vitoria. Para unirse ás forzas de Sebastiano antes de enfrontarse aos godos, Valente trasladou o seu exército de Melantias a Adrianópole. O 6 de agosto, un recoñecemento informou a Valente de que aproximadamente 10.000 godos avanzaban cara a Adrianópole desde unha posición a 25 quilómetros ao norte. Como preparación, en Adrianópole, Valente fortificou o seu campamento con foxos e muros. Durante a marcha, Sebastiano uniuse ao groso das tropas romanas que acampaban nos arredores da cidade.

Ao decatarse disto, Fritixerno decidiu intentar rodear e tomar Nike, unha cidade entre Adrianópole e Constantinopla; se tiña éxito, podería deixar o emperador sen subministracións. Non obstante, non conseguiu chegar a Nike, pero o emperador decatouse diso de antemán e preparouse para a batalla.

Ricomero, enviado por diante a Adrianópole por Graciano, levaba unha carta na que lle pedía a Valente que agardase a súa chegada con reforzos antes de entrar na batalla e, mesmo, os oficiais de Valente tamén lle aconsellaron que agardase a Graciano, pero Valente decidiu loitar sen demora, listo para reclamar o premio final.

Os godos tamén estaban vixiando os romanos e, o 8 de agosto, Fritixerno enviou un emisario para propo-la paz e unha alianza a cambio de se asentaren en territorio romano. Confiado en que sairía vitorioso debido á súa suposta superioridade numérica, Valente rexeitou estas propostas. Non obstante, as estimacións de efectivos de Valente non tiveron en conta parte da cabalaría gótica que estaba a percorrer longas distancias en busca de alimento.

A batalla

Localización

A batalla tivo lugar a unhas poucas horas de marcha da cidade de Adrianópole, pero a súa localización precisa é incerta. Na historiografía moderna discutironse tres posibles localizacións da batalla: unha tese suxire que o campamento gótico e o campo de batalla estaban situados ao norte de Adrianópole, ao oeste do río Tonzos pero ao leste do río Hebros. Outra sitúa o campo de batalla de novo ao norte da cidade, pero ao leste do río Tonzos, preto da aldea turca contemporánea de Muratçalı. A terceira tese adopta unha localización ao leste da cidade, preto da aldea turca contemporánea de Demirhanlı, é dicir, supoñendo que Valente marchaba cara ao leste, comezando desde as murallas da cidade de Adrianópole.

Forzas enfrontadas

O exército romano

Recreación representando o aspecto dun oficial romano subalterno do século IV. Os soldados levaban unha panoplia semellante a esta.

O núcleo da súa forza de combate eran as lexións veteranas das legiones palatinae, apoiadas polos auxilia palatinae e os limitanei e comitatenses. Non obstante, mentres que a importancia da cabalaría no exército imperial aumentaba, o equipamento e a disciplina da infantaría diminuíran en calidade desde a época clásica, como durante as Guerras Marcománicas, aínda que o papel decisivo nas batallas seguía en mans da infantaría. As armas e a protección de cada soldado eran moi diferentes: a coñecida lorica segmentata fora substituída pola malla de malla; a clásica espada curta romana, o gladius, fora desprazada por unha moito máis longa, a spatha; a estocada fora substituída pola machada; e a xavelina lexionaria, chamada pilum, practicamente desaparecera.

Valento deixou o tesouro imperial destinado a financiar a campaña a salvo en Adrianópole e convocou os seus principais lugartenentes a un consello de guerra para decidir se loitaban ou non. A súa forza probablemente superaba os 20.000 homes de combate, pero debeu deixar unha gornición significativa na cidade. Aínda que o historiador británico Arnold Hugh Martin Jones defendeu a cifra de 60.000 romanos, utilizando datos proporcionados pola Notitia dignitatum, aínda que agora é moi criticada, minimizando o tamaño do exército de Valente a unha cuarta parte ou un terzo do que afirmaba Jones.

Segundo os exploradores, as hostes góticas non contaban con máis de 10.000 guerreiros, Esta era unha oportunidade para acabar cos xermanos antes de que se escapasen, pero Valente dubidaba. É posible que o emperador tivese entre 15.000 e 20.000 tropas dispoñibles para ir ao campo de batalla, aínda que a primeira cifra probablemente se achegue máis á realidade xa que de ter unha aparente vantaxe numérica de dous a un, Valente non dubidaría en atacar. O que o emperador non sabía era que gran parte da cabalaría bárbara pastaba fóra da vista dos seus exploradores e que contaba coa vantaxe de usar estribos, o que carecía a cabalaría romana. Tamén existía a posibilidade de agardar a Graciano e o seu exército (que contaría cunhas forzas semellantes de 15.000 a 20.000 homes, aínda que non podía levar á maioría deles consigo tan lonxe das súas fronteiras), que enviara mensaxeiros pedíndolle ao seu tío que tivese paciencia; porén, o continxente que o seguía debía ser bastante limitado. É posible que Valente soubese que se agardaba só tería un pequeno apoio militar, pero ao prezo de ter que compartir a gloria dunha vitoria. Finalmente, prevaleceu a opinión dunha parte significativa dos seus xenerais e cortesáns e o César decidiu atacar.

O exército xermano

Patrón de escudo da aristocracia xermana, segundo Notitia dignitatum.

Os tervingos recolleran as armas dos romanos mortos nos enfrontamentos anteriores e uníronse a eles numerosos continxentes de grutungos, alanos e mesmo hunos, principalmente como cabalaría. Ademais, incorporaron ás súas filas un gran número de desertores, escravos fuxitivos e outros romanos.

Os historiadores romanos calculan o número de refuxiados nun millón, dos cales ata unha quinta parte eran guerreiros; porén, moitos historiadores modernos consideran esta cifra unha esaxeración. Aínda que algúns historiadores modernos estimaron que entre 75.000 e 300.000 tervingos cruzaron inicialmente o Danubio, é bastante probable que houbese moitos menos, mesmo tendo en conta a adición de continxentes doutras tribos, especialmente dos grutungos. Gabriel estima o tamaño de cada aldea xermánica nunha media de 35.000 a 40.000 persoas, incluíndo entre 5.000 e 7.000 guerreiros (con coalicións que podían reunir ata 60.000 combatentes). Segundo Jones, as grandes confederacións de tribos xermánicas contaban con entre 50.000 e quizais 100.000 persoas de media, mentres que as aldeas máis pequenas apenas contaban con 25.000.

A maioría dos estudosos consideran que as diversas hordas bárbaras que invadiron o Imperio contaban con entre 25.000 e 90.000, dos cales unha quinta parte era capaz de levar armas. Segundo Eutropio, había 200.000, o que axudou a Lensky a afirmar que non é imposible que os tervingos sumasen 80.000 (de 15.000 a 20.000) aos que se poderían engadir outros tantos grutungos e de 20.000 a 30.000 hunos, alanos e taifalos. A poboación gótica estimouse en 60.000 ou 75.000 ao norte do Danubio, unha cuarta parte ou unha quinta parte de homes adultos. Pero neste caso débese considerar que numerosos godos foron asasinados ou escravizados polos hunos, e que continxentes como os seguidores de Atanarico e Farnobio non puideron unirse a Fritixerno.

Daquela, as estimacións máis moderadas, hoxe en día, valoran que a cifra de combatentes estaría entre 30.000 e 35.000 persoas transportadas en 2.000 ou 5.000 carros, sempre necesitados de provisións, movéndose lentamente. Jones, tamén acepta a cifra de trinta ou corenta mil; Goldsworthy aumenta a cifra até corenta ou cincuenta mil persoas, incluíndo familias, que buscaban unha vida mellor no Imperio e bandas de guerreiros (con poucos non combatentes) que desexaban enriquecerse como mercenarios. Cómpre sinalar que este continxente non incluía puramente tervingos, nin todos os tervingos (do mesmo xeito que non todos os grutungos se uniron a eles).

A pesar do que din as fontes antigas de que cada noite os godos formaban un único círculo grande cos seus carros (laager gótico) coas súas familias e animais dentro, con todo, isto sería demasiado lento de formar e moi difícil de defender debido ao seu tamaño. O máis probable é que, ao acampar, os bárbaros formasen varios campamentos segundo os diferentes clans, preto uns dos outros e arredor dunha fonte de auga. O máis probable era que viaxasen en grupos pequenos e conectados e non formando unha gran columna.

As fontes clásicas falan de 200.000 guerreiros bárbaros, pero os historiadores modernos consideran esta cifra unha esaxeración. Mesmo se esta cifra se referise a toda a horda xermánica, é dicir, guerreiros, familias e escravos, o máximo sería de 60.000 homes capaces de levar armas. Non obstante, algúns aínda sosteñen que 100.000 xermanos participaran na batalla en Adrianópole.

Segundo MacDowall, a horda xermánica probablemente contaba con pouco máis de 10.000 combatentes, quizais 12.000 polo que, ao parecer, os exploradores do emperador non estaban totalmente equivocados. Jorgensen cre que había ata 15.000 guerreiros, pero uns 4.000 xinetes afastábanse do campamento cando chegara Valente. Segundo Burns, a constitución do exército xermánico puido ser de 20.000 guerreiros: 10.000 tervingos, 8.000 grutungos e o resto alanos e hunos. Non obstante, non todos eles puideron enfrontarse aos romanos no campo de batalla, xa que unha fracción significativa probablemente quedou atrás para protexer as súas familias, polo que estima que, loitando en Adrianópole, serían uns 15.000 en total. Jones cre que houbo 10.000 guerreiros tervinxios cruzando o Danubio. Goldsworthy concorda con el, pero opina que as súas forzas aumentaron coa chegada de grutungos e escravos fuxitivos, probablemente godos, e hunos e alanos aos que se lles prometeu botín. Heather di que os godos non podían ser máis de 20.000 e probablemente eran moito menos, o que lle daba a Valente unha vantaxe significativa; e, tamén, suxire que moitos anos despois, no 416, os godos baixo Alarico I probablemente só eran 15.000, ou como máximo 20.000. Non obstante, Décarreux argumenta que debeu haber 10.000 tropas na batalla, aínda que probablemente esta cifra aumentaría a 20.000 ou 25.000 (para un total de 100.000 persoas) cando saquearon Roma no ano 410.

En resumo, a maioría dos autores actuais cren que Fritixerno tiña máis de 10.000 combatentes e non máis de 20.000.

Desenvolvemento da batalla

Na mañá do 9 de agosto do 378, o exército de Valente deixou a equipaxe e os estandartes imperiais preto de Adrianópole, marchou cara ao nordés e chegou ao campamento gótico nunha chaira arredor das dúas da tarde coas súas tropas esgotadas despois de marchar uns 13 km baixo o abrasador sol mediterráneo de verán. A pesar disto, ordenou ao seu exército que tomase posicións para a batalla, mentres que a vangarda (parte da cabalaría) formaba unha pantalla. Parte das tropas visigodas estaban alí, protexidas tras carros baleiros que servían de barricadas (o sistema de laager).

Os reforzos de Graciano aínda non chegaran, polo que cabe preguntarse que levou a Valente a marchar tan lonxe: é posible que non tivese a intención de entrar en combate, e quizais colocar as tropas á vista dos visigodos fose simplemente un medio de presión para obter a súa rendición. Outros historiadores cren que Valente realmente quería entrar en batalla neste punto, confiando nas súas tropas veteranas para lograr a vitoria, e crendo que esperar a Graciano sería deshonroso e o obrigaría a compartir a vitoria cun novo emperador occidental que xa tivera demasiados éxitos militares para o gusto de Valente. Cando reuniu os seus xenerais, Víctor e Ricomero (de orixe xermana, que organizara o traslado dos visigodos a Moesia) aconsellárono que esperase a Graciano, mentres que Sebastiano defendía a idea dun ataque inmediato, que lle permitise aproveitar o elemento sorpresa. Valente non escolleu ningunha destas solucións.

As tropas romanas avanzaron en liña, coa infantería pesada e os auxiliares de Traxano no centro, e a cabalería protexendo os flancos. Valente colocouse detrás das tropas de infantería, coa súa garda persoal. Cando os godos viron achegarse aos romanos, Fritixerno pediu parlamentar e mandou un enviado ao emperador, que foi rexeitado. É probable que o seu obxectivo non fose rexeitar o combate, pois só a infantaría e parte da cabalaría estaban no campamento, senón gañar tempo para dar tempo ao retorno da maior parte dos xinetes que saíran a buscar alimento, baixo o mando dos ostrogodos Alateo e Sáfrax.

Primeira fase

Disposición dos bandos na batalla de Adrianópole (378). Movementos da 1ª a 3ª fase.

Os dous exércitos enfrontáronse durante moito tempo e a batalla estalou espontaneamente para sorpresa de todos. De feito, sen agardar ao final das negociacións, os tribunos Casio e Bacurio de Iberia, deron ás súas tropas auxiliares a orde de atacar: dirixíronse cara ao campamento visigodo mentres o resto da infantaría romana permanecía nas súas posicións. Fritixerno intentou de novo enfrontarse ao emperador, mentres as unidades de escaramuzadores romanos sondaban as posicións góticas para evitar ataques sorpresa ou descubrir posibles emboscadas e os seus puntos débiles. O flanco esquerdo da cabalaría romana tamén lanzou un asalto, buscando tomar aos godos do lado mentres se enfrontaban ás dúas escasas divisións auxiliares, que foron facilmente rexeitadas, postas en fuga e tiveron que regresar ás súas posicións orixinais. Para os romanos, a batalla comezaba da peor maneira posible.

Segunda fase

Polo tanto, Fritixerno considerou pechadas as negociacións e consciente de que tería que loitar, deixou as súas familias detrás das liñas defensivas de carros e marchou cos seus ao campo aberto para loitar ordenando un ataque, sacando a maior parte das súas tropas do campamento para enfrontarse ao exército romano. Entón, o enorme exército de cabalería comandado por Alateo e Sáfrax chegou pola dereita, chocando co destacamento de cabalería do flanco esquerdo romano, que tivo que retirarse despois de sufrir grandes perdas. Os godos xa controlaban o terreo e decidiron atacar á infantaría romana no centro, aproveitando o feito de que aínda non rematara de despregarse.Tras unha chuvia de frechas e xavelinas, comezou o combate corpo a corpo e a moral dos romanos derrubouse e, aínda que os lexionarios da á esquerda conseguiron abrir unha brecha entre os seus inimigos na súa liña, como a cabalaría non conseguira despregarse, non puideron aproveitar ese éxito.

Terceira fase

Mentres a infantaría e o flanco dereito da cabalaría loitaban contra os godos, sufrindo grandes perdas, a cabalaría do flanco esquerdo volveu á carga e enfrontouse a Alateo e Sáfrax, que foron colleitos desprevenidos por tal manobra. Víronse obrigados a retirarse baixo o asalto romano, que chegou case ata os carros godos, pero sen o apoio da cabalaría que quedara en reserva debido ao caos, tiveron que acabar fuxindo.

Este foi o momento decisivo da batalla; se a cabalaría romana estivese apoiada por outras unidades, sen dúbida terían sido capaces de poñer en fuga aos bárbaros, que eran superiores, e de tomar a infantaría visigoda por detrás. De feito, a cabalaría romana foi rapidamente abrumada polo gran número de soldados; estaban perdendo terreo e sen recibir reforzos, mentres que as tropas godas que permanecían dentro do campamento, e o propio Fritixerno, reforzaban a súa cabalaría. A desproporción de forzas era evidente, e o que quedaba da cabalaría romana foi case totalmente destruída e os lexionarios e auxiliares que loitaban a pé foron rodeados, tendo que fuxir do campo de batalla os poucos superviventes.

Cuarta fase

Esquema da evolución da batalla: movementos da 4ª e 5ª fase.

Unha vez que a cabalería romana foi posta en fuga, a infantería comandada por Fritixerno reforzou as liñas dianteiras da infantaría gótica, mentres que a cabalaría de Alatheus e Safrax bordeou a batalla pola esquerda para tomar o exército romano por detrás, flanquear o centro da liña romana e atacar a retagarda de Traxano. Segundo Amiano Marcelino, a chegada da cabalería gótica, aparentemente de súpeto, tivera un efecto particularmente devastador sobre os soldados romanos. En calquera caso, privounos de calquera posibilidade de manobra.

Quinta fase

Os soldados que foran destacados no flanco esquerdo xa estaban condenados, sabendo perfectamente que non tiñan ningunha posibilidade de escapar nin clemencia que esperar dos visigodos. Mesmo se os historiadores latinos sen dúbida esaxeran neste punto, é comprensible que os soldados destas unidades loitasen ata a morte, cargando sen ningunha esperanza de vitoria contra as filas cada vez maiores dos bárbaros. As perdas foron enormes en ambos os bandos, ata o punto de que o número de cadáveres dificultaba o movemento no campo de batalla. As unidades romanas quedaron completamente desprazadas; algunhas puideron fuxir, mentres que outras, rodeadas, tiveron que loitar ata o final. Finalmente, as tropas romanas que puideron facelo comezaron a retirarse, abandonando os seus camaradas ao seu destino. As últimas unidades de Traxano foron esmagadas, mentres que Valente se refuxiou detrás do que quedaba da cabalaría no flanco dereito, que, con algúns auxiliares superviventes, intentou establecer un núcleo de resistencia arredor do emperador, xunto ao que estaban os xenerais Traxano e Víctor e os veteranos Lanciarii e Matiarii, que se mantiveron firmes arredor do César ata que unha frecha o matou.

Morte de Valente e fin da batalla

Existen varias versións da morte de Valente e resulta imposible saber cal é a máis próxima á verdade. Segundo unha destas versións —a de Amiano Marcelino— Valente simplemente morreu despois de ser alcanzado por unha frecha inimiga mentres loitaba xunto á súa garda persoal. Segundo outra, baseada no testemuño dun dos superviventes da batalla, que permaneceu no anonimato, foi evacuado do campo de batalla polos seus xenerais despois de ser ferido e refuxiouse nunha casa ou posto de garda próximo. Os visigodos, ao descoñecer que Valente estaba alí, pero vendo soldados romanos dentro, prendéronlle lume, matando a todos os ocupantes. En calquera caso, é certo que o corpo do emperador nunca se atopou polo que, probablemente, foi enterrado anonimamente cos seus soldados.

Consecuencias

A curto prazo

A derrota do exército de Constantinopla custara a vida do seu emperador, dos xenerais Sebastiano e Traxano, de trinta e cinco tribunos e de dous terzos do exército. Caeron polo menos dez mil, probablemente entre doce e quince mil soldados romanos, quizais vinte mil. Graciano, ao decatarse do destino do seu tío, simplemente volveuse para defender o seu propio imperio.

Pola súa banda, os godos aproveitaron a oportunidade para marchar inmediatamente contra Adrianópolis, ansiosos por apoderarse do tesouro imperial, pero os seus repetidos asaltos foron repelidos pola guarnición local e os superviventes. Aínda que moitos romanos desertaron, incluídos os candidati, a garda persoal de Valente, nunca conseguiron que se lles abrisen as portas e Fritixerno decidiu dirixirse a Perinto (actual Marmara Ereglisi, Turquía). Desde alí, marcharon contra a propia Constantinopla, pero despois de ver as súas sólidas defensas, sufriron unha sanguenta saída de unidades de mercenarios que defendían a cidade contra o seu campamento.

A escaseza crónica de alimentos que sufrían os bárbaros levounos a dirixirse primeiro a Tracia, despois a Iliria e finalmente a Dacia. Graciano aproveitou este respiro para restablecer a orde en Constantinopla.

A longo prazo

Solidus de Teodosio I, quen foi nomeado emperador de Oriente por Graciano.

A primeira e evidente consecuencia da esmagadora derrota do Imperio Romano de Oriente foi o trono vacante deixado en Constantinopla por Valente. Antes de que o caos puidese abalanzarse sobre Oriente, o emperador de Occidente e sobriño do falecido, Graciano, confiou o seu goberno ao xeneral de orixe hispana Flavio Teodosio, que foi coroado no 379 e sería coñecido como Teodosio o Grande. Teodosio adquiriu o trono de Occidente anos despois e foi o último home en gobernar todo o Imperio Romano polo que, posteriormente, recibiu o alcume de "o derradeiro dos romanos". Teodosio liderou persoalmente unha nova campaña contra os godos, que durou dous anos, e ao final da cal conseguiu derrotalos e negociou un tratado co seu novo líder, Atanarico, no ano 382 (Fritixerno morrera o ano anterior por causas naturais). Por mor do pacto, os godos recuperaron o seu status de foederati dos romanos en Moesia.

Aínda que o novo pacto supostamente devolveu a situación ao status quo inicial, a verdade é que nada volvería ser igual nin para os godos nin para os romanos. Despois de Adrianópolis, os visigodos eran plenamente conscientes da súa forza e continuaron extorsionando os romanos sempre que lles parecía conveniente. Quen chegou máis lonxe con esta política foi Alarico I, quen mesmo aspirou a ocupar un posto importante no goberno do Imperio de Oriente. Cando as súas demandas non foron atendidas, someteu os Balcáns a unha nova política de saqueo, chegando mesmo a entrar en Atenas. Só cesou os seus esforzos cando Rufino, o prefecto do pretorio do fillo de Teodosio, Arcadio, o recoñeceu como magister militum da provincia de Iliria. Os desacordos de Alarico cos seus novos veciños occidentais, que non recoñecían o seu dominio de Oriente nin o dominio de Alarico sobre Iliria, levaron finalmente ao saqueo de Roma no ano 410.

Cambio no exército

A derrota en Adrianópolis tamén tivo consecuencias para a forma romana de facer a guerra. Tralo masacre romano, foi imposible recuperar o número de soldados e oficiais perdidos na batalla, e o exército tivo que reestruturarse, abandonando o sistema clásico de lexións. A partir de entón, e foi Teodosio quen exportou o novo modelo a Occidente, o exército romano dividiuse en pequenas unidades de limitanei, unha especie de garda fronteiriza, a miúdo bárbaros federados, liderados por un duque (dux) que gobernaba unha zona fronteiriza desde unha fortaleza privada, ademais dun exército móbil de comitatenses, que se desprazaban dun lugar a outro segundo xurdían problemas. Este novo sistema defensivo sería o embrión do futuro sistema feudal vixente durante a Idade Media. A batalla de Adrianópolis tamén demostrou a eficacia da cabalaría na guerra, polo que o seu número aumentou nos novos exércitos en detrimento da infantaría. As novas unidades de cabalaría tamén adoitaban estar compostas por mercenarios bárbaros, principalmente hunos, sármatas ou persas, que loitaban con longas espadas e lanzas e eran, á súa vez, os precursores dos cabaleiros medievais.

A presión demográfica das tribos xermánicas finalmente desatouse sobre o debilitado Imperio. A poboación destes bárbaros crecera constantemente desde un ou dous millóns durante a época do Principado, duplicándose na época de Valente. Finalmente, grandes confederacións tribais comezaron a establecerse en territorio romano, poboado por cincuenta ou sesenta millóns de persoas, a metade delas en Europa. Os visigodos acabaron en Hispania e posiblemente chegaran aos setenta ou oitenta mil; os ostrogodos en Italia, quizais apenas corenta mil; e os hérulos e suevos, de vinte e cinco a trinta e cinco mil cada un, en Italia e Gallaecia respectivamente. Eran moi poucos en comparación coas enormes poboacións que invadiron.

Finalmente, o caos causado polos godos en Adrianópolis foi aproveitado polos hunos para cruzar o Danubio e imitar a política de saqueos e extorsión que tanto éxito tiveran para os godos. A vitoria converteuse nun exemplo para o resto das tribos de que o Imperio era vulnerable, motivando a moitos a invadilo e esixir terras para asentarse.

En decembro de 405, o río Rin conxelouse e entre 100.000 e 200.000 suevos, alanos e vándalos (silingos, lacringos e asdingos ou victovales) baixo o mando de Radagaiso invadiron a Galia. Tiñan entre 20.000 e 30.000 guerreiros. Os romanos mobilizaron uns 15.000 soldados para detelos, ademais de continxentes de alanos liderados por Saro e os hunos de Uldino Para entón, o Imperio de Occidente contaba con 136.000 limitaneos e 130.000 comitatenses, e o Imperio de Oriente con 104.000 dos primeiros e 248.000 dos segundos. Cruzaron preto de Moguntiacum (a actual Maguncia), pero despois de anos de saqueos na Galia, os romanos contrataron os chamados visigodos, que contribuíron con 12.000 tropas para acabar con estas tribos. Unha lenta persecución acabaría levando os godos a Hispania. Cando Atila chegou ao trono huno no ano 434, esta política era común para o seu pobo, e foi el quen a levou á súa máxima expresión, acelerando a caída do Imperio Romano de Occidente.

Véxase tamén

Bibliografía

• Collins, Roger (2005 [2004]). Historia de España (Tomo IV: La España visigoda, 409-711) (en castelán). (Tradutora: Mercedes García Garmilla). Barcelona: Editorial Crítica. ISBN 978-8-48432-636-6. 
• Curran, John (1998). "From Jovian to Theodosius". En Cameron, Averil; Garnsey, Peter. Cambridge Ancient History (Volume 13: The Late Empire, AD 337–425) (en inglés). Cambridge: Cambridge University Press. pp. 78–108. ISBN 9780521302005. 
• Danver, Steven L. (2010). Popular Controversies in World History: Investigating History's Intriguing Questions (en inglés). Santa Barbara: ABC-CLIO. ISBN 978-1-59884-078-0. 
• Décarreux, Jean (1962). Les Moines et la civilisation en Occident: des invasions à Charlemagne. Colección: Signes des Temps, nº 13 (en francés). París: Arthaud. LCCN 62037728. OL 22152386M. 
• Friell, Gerard; Williams, Stephen (1994). Theodosius: The Empire at Bay (en inglés). Londres: Batsford. ISBN 0-7134-6691-X. 
• Gabriel, Richard A. (2007). The Ancient World (en inglés). Westport: Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-31333-348-4. 
• Gibbon, Edward (2001). Historia de la decadencia y caída del Imperio Romano (en castelán). Barcelona: Círculo de Lectores. ISBN 84-226-8766-0. 
• Goldsworthy, Adrian Keith (2009). La caída del Imperio Romano: el ocaso de Occidente (en castelán). (Tradutora: Teresa Martín Lorenzo). Madrid: La Esfera de los Libros. ISBN 9788497348645. 
• Halsall, Guy (2007). Barbarian Migrations and the Roman West, 376-568 (en inglés). CAmbridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-52143-491-1. 
• Heather, Peter J. (1991). Goths and Romans: 332-489 (en e). Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780198202349. 
• Heather, Peter (2007). The Fall of the Roman Empire: A New History of Rome and the Barbarians (en inglés). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19532-541-6. 
• Heather, Peter (2018). Emperadores y bárbaros (en castelán). Barcelona: Editorial Crítica. ISBN 978-8417067-78-6. 
• Jamet, Dominique (1996). Clovis ou Le baptême de l'ère : France, qu'as-tu fait de ta laïcité ? (en francés). Éditions Ramsay. ISBN 978-2841141999. 
• Jones, Michael E. (1998 [1996]). The End of Roman Britain (en inglés). Ithaca, Nova York: Cornell University Press. ISBN 978-0-80148-530-5. 
• Jorgensen, Christer (2009 [2007]). Grandes batallas. Los combates más trascendentes de la Historia (en castelán). Barcelona: Parragon Books. ISBN 978-1-40755-248-4. 
• Lebedynsky, Iaroslav (2001). Armes et guerriers barbares au temps des grandes invasions: IVe au VIe siècle apr. J.-C. (en francés). París: Errance. ISBN 9782877721974. 
• Lenski, Noel (2003). Failure of Empire: Valens and the Roman State in the Fourth Century A.D. (en inglés). Berkeley / Os Ánxeles: University of California Press. ISBN 9780520928534. 
• Leppin, Harmut (2008). Teodosio (en castelán). (Tradutor: Marciano Villanueva). Barcelona: Herder. ISBN 978-84-254-2534-9. 
• MacDowall, Simon (2011 [2001]). El ocaso de Roma. Adrianópolis (en castelán). (Tradutor: Oriol Poveda Guillén). Madrid: Osprey Publishing. ISBN 978-84-473-7336-9. 
• Maier, Franz Georg (1994 [1963]). Las Transformaciones del mundo mediterráneo: siglos III-VIII (en castelán). (Tradutor: Pedro Viadero). Madrid: Siglo XXI de España Editores. ISBN 978-8-43230-067-7. 
• Potter, David S. (2004). The Roman Empire at bay: AD 180-395 (en inglés). Londres / Nova York: Routledge. ISBN 0-415-10057-7. 
• Ruiz, Iván (1994). Adrianópolis 378 d. C. Colección: Ejércitos y batallas, nº 15 (en castelán). Madrid: Ediciones Prado. ISBN 978-84-7838-472-3. 
• Sanz Serrano, Rosa María (2001). Bravo, Gonzalo (coord.), ed. La caída del Imperio romano y la génesis de Europa: cinco nuevas visiones (en castelán). Madrid: Editorial Complutense. pp. 41–101. ISBN 84-7491-620-8. 
• Tucker, Spencer (2010). Battles That Changed History: An Encyclopedia of World Conflict (en inglés). Santa Barbara: ABC-CLIO. ISBN 978-1-59884-429-0. 
• Van Nort, Richard M. (2007). The Battle of Adrianople and the Military Doctrine of Vegetius (en inglés). Ann Arbor: ProQuest. ISBN 978-0-54925-798-1. 

Outros artigos

• Lista de emperadores romanos
• Guerra gótica de 376-382

Ligazóns externas

• Batalla de Adrianópole en Roman-Empire.net (en inglés)