Aurora Bertrana

Aurora Bertrana

Biografía
Nacemento	(ca) Aurora Bertrana i Salazar 29 de outubro de 1892 Xirona, España
Morte	3 de setembro de 1974 (81 anos) Berga, España
Datos persoais
Residencia	Xirona Barcelona París Xenebra Papeete
País de nacionalidade	España
Educación	Institut Jaques-Dalcroze (Genève) (en) Universidade de Xenebra
Actividade
Ocupación	novelista , músico de jazz , violoncellista , exploradora
Empregador	Centre de Cultura de Dones Francesca Bonnemaison (en)
Partido político	Esquerra Republicana de Catalunya
Membro de	Lyceum Club de Barcelona (en)
Xénero artístico	Novela, Jazz, novela bélica, libro de viaxes e ciencia ficción
Movemento	Feminismo
Lingua	Lingua catalá, lingua castelá e lingua francesa
Instrumento	Violoncello
Obra
Arquivos en	Fons Prudenci i Aurora Bertrana (en)
Familia
Pai	Prudenci Bertrana

Aurora Bertrana i Salazar, nada en Xirona o 29 de outubro de 1892 e finada en Berga o 3 de setembro de 1974, foi unha escritora española en lingua catalá. Considerada unha muller avanzada ao seu tempo polos seus relatos de países exóticos, na súa mocidade tamén se dedicou á música, participando en varios grupos de jazz formados só por mulleres. Activista política e feminista, exiliouse en 1936 e regresou a España en 1949. En 1970 levou ao cine a súa novela Vent de grop co título La larga agonía de los peces fuera del agua, protagonizada polo cantante Joan Manuel Serrat.

Traxectoria

Aurora Bertrana, pasou a infancia na súa cidade natal. Dende nena sentiuse atraída pola escritura e aos seis anos escribiu o seu primeiro poema. Dende entón a literatura converteuse na súa paixón persoal, pero o seu pai, o escritor Prudenci Bertrana, vía con reticencia esas inclinacións da súa filla e encamiñouna a estudar música co mellor profesor de cello da provincia: Tomás Sobrequés.

Baixo a protección da escritora e loitadora feminista Carmen Karr viaxou primeiro a Barcelona —Karr acolleuna na súa casa— e posteriormente a Suíza. En Barcelona completou os seus estudos de violoncelo na Escola Municipal de Música de Barcelona e, para facer fronte ás dificultades familiares, empezou a tocar de madrugada en locais da Diagonal -nun terceto de señoritas- ademais de dar clases de música e lectura catalá no Instituto de Cultura e Biblioteca Popular para a Muller.

En 1923 instalouse en Xenebra para perfeccionar os seus estudos no Instituto Dalcroze, pero non encaixou nos métodos clasistas e autoritarios do instituto. Sentirse incomprendida e as dificultades económicas sumaron para que abandonase os estudos de música. Con todo, logrou un éxito importante coa creación da orquestra "Jazz Women", a primeira jazz band formada integramente por mulleres en Europa.

En 1924 publicou os seus primeiros textos na Voz de Cataluña. As experiencias de Suíza marcaron a Bertrana converténdoa nunha muller cosmopolita, afastada das coordenadas da burguesía catalá.

En Xenebra coñeceu a Denys Choffat nunha entrevista de radio, ao que se refire nas súas memorias como Monsieur Choffat, un enxeñeiro industrial de boa familia que tiña un negocio de aparellos de radio. Casaron o 30 de maio de 1925. Optou polo matrimonio e por abandonar a vida de "jazzbandista", explicou a propia Aurora, en memoria dos seus antepasados, "para facer a vida que o sentido común aconsellaba" e dedicarse por fin á literatura.

Con todo, a súa decisión non funcionou e os recentemente casados non recibiron o apoio familiar, dado que os pais de Denys non aprobaron a voda. Aurora contaxiou ao seu marido a paixón das viaxes e lograron atopar para el un traballo, na montaxe dunha central eléctrica na Polinesia francesa, en Papeete, onde se instalaron durante tres anos.

Países exóticos

Durante a estancia aproveitaron a ocasión para visitar diversos lugares de Oceanía. Na viaxe de ida visitaron tamén Martinica, Guadalupe e Panamá. Dende alí escribiu reportaxes para a revista D'Ací i d'Allà apoiada polo seu mentor literario, Lluís Nicolau d'Olwer, a quen coñeceu en Xenebra, e con quen mantiña unha boa amizade.

En 1930, ao regresar a Barcelona por mor da enfermidade da súa irmá Celia, o editor Josep Queralt, da editorial Proa, propuxo a Aurora escribir un libro de reportaxes, ou crónicas viaxeiras, sobre as illas do Sur. Prudenci Bertrana animou á súa filla para aceptar a oferta. Os textos convertéronse nun libro completo Paradisos oceànics (Paraísos oceánicos) e a obra resultou un éxito literario e comercial, dado que nin a literatura de viaxes nin o contido sexual que se desprendía das descricións da sociedade indíxena de Pepeete eran habituais na literatura da época. A sociedade catalá —contan as biografías sobre a autora— escandalizouse ante aquela muller cosmopolita escribindo sobre unha sociedade tan afastada incidindo en aspectos como a liberdade sexual. Bertrana converteuse nun personaxe famoso na Cataluña dos anos trinta e adquiriu unha imaxe de exotismo e de coñecemento doutras culturas que marcaron as súas obras dos anos seguintes. En 1934 publicou Peikea, princesa caníbal (1934), recompilación de contos sobre a Polinesia. En 1935 L'illa perduda, coescrita co seu pai, onde integraron elementos de aventura e romanticismo propios da literatura dos mares do Sur.

En 1936 publicou o libro de viaxes El Marroc sensual i fanàtic, a partir da súa experiencia dunha viaxe en solitario realizado a Marrocos coa finalidade de escribir varios artigos para o diario catalán La Publicitat. O seu obxectivo era estudar a alma da muller musulmá e descubrir o concepto que tiña dela o home musulmán, o cal, segundo a súa opinión, "os nosos homes conservan". "Interésanme especialmente os harens onde as mulleres viven unha existencia de parella e escravitude", explicou. Nas súas obras foi moi crítica coa prepotencia occidental cara ás culturas autóctonas e coa acción de todos os colonizadores: mercadores, empresarios, políticos, curas. Visitou haréns, bordeis e cárceres. Plasmou a súa experiencia en El Marroc sensual i fanàtic (O Marrocos sensual e fanático) publicado en 1936.

En 1935 publicou L'illa perduda (A illa perdida) unha novela escrita co seu pai que simbolizou a reconciliación entre o Prudenci Bertrana escritor e a súa filla. O escritor e xornalista nunca desexara que a súa filla fose escritora, pero comentaba favorablemente os artigos que esta lle enviaba; e tralo éxito das publicacións dende a Polinesia este convenceuse de que Aurora tiña unha verdadeira vocación literaria. Cando Aurora regresou a Barcelona pai e filla decidiron desenvolver o proxecto. Aurora fixo un proxecto dunhas trinta páxinas, o argumento e a psicoloxía dos personaxes. Prudenci escribiu a primeira metade, a procura desesperada dunha terra onde desembarcar, e Aurora a outra metade, dende o desembarco no Tu-tui-li-la até o final. Escribían ao mesmo tempo, cada cal os seus capítulos, e de tanto en tanto os lían e corrixían mutuamente.

Activismo político e feminista

Ao seu regreso a Cataluña en 1930, Aurora Bertrana continuou escribindo novelas, dando conferencias e colaborando en publicacións da época; desenvolvendo unha importante actividade na Barcelona da Segunda República (1931-1939) que a levou a diversos itinerarios onde confluíu con outras escritoras da mesma xeración como Carmen Montoriol, Teresa Vernet ou Anna Murià. As súas actividades non foron só literarias, crearon tamén espazos culturais, lúdicos e políticos, de e para mulleres, combinando a creación propia co activismo social e cultural.

Bertrana pretendía crear unha universidade feminina, pero reconduciu o proxecto e colaborou con Carmen Karr na creación do Lyceum Club de Barcelona, aberto en 1931 e en contacto cos creados noutras cidades, entre elas o de Madrid creado en 1926. O obxectivo era establecer un ambiente idóneo para o intercambio entre as mulleres á marxe das organizacións políticas. O proxecto foi fundado co "Manifiesto de las mujeres" asinado por Aurora Bertrana, María Pi, Enriqueta Sèculi, Anna Miret, Carme Cortès, Mercè Ros, Montserrat Graner, Isolina Viladot, Leonor Serrano, María Carratalà, Josefina Bayona e Amanda Llebot. A propia Aurora Bertrana chegou a dirixir a entidade durante un período. Paralelamente tamén existían outros espazos de colaboración como Instituto de Cultura y Biblioteca Popular de la Dona, el Club Femení i d' Esports o Acción Femenina.

Tamén participou activamente na política, presentándose candidata por Esquerra Republicana de Cataluña nas eleccións xerais de 1933; eleccións que este partido perdeu.

Guerras e exilio

Cando estalou a guerra civil Aurora seguiu participando na vida pública e nos círculos literarios en defensa da República. En 1936 escribiu entre outros medios en "Companya" (Compañeira), revista feminina do PSUC, dirixida por Elisa Uriz, onde tamén colaboraban Anna Murià, Mercè Rodoreda, Carme Montoriol e Teresa Vernet.

Mentres tanto, Monsieur Choffat pasouse á zona nacional. As relacións de parella foran difíciles dende a chegada a Barcelona. O seu marido non entendía o conflito e falaba de "a tolemia catalá". En 1938 emprendeu soa o exilio, primeiro a Suíza e despois a Francia. Durante o primeiro ano de exilio empezou outra vez dende cero e viviu situacións de pobreza que describiu como "vida de parasito". Nesa época traballou como profesora de idiomas, tradutora, criada etc. Finalmente logrou facerse un oco na vida literaria suíza e colaborou con diversos xornais e na radio. O que lle permitiu coñecer a interesantes personaxes da cultura, entre outros á escritora neozelandesa Katherine Mansfield.

Xa no exilio de 1942 a 1960 mantivo unha relevante correspondencia co político, dramaturgo e poeta tarraconense Ventura Gassol, deputado por Esquerra Republicana de Cataluña e Conselleiro de Cultura da Xeneralidade de Cataluña, que tamén se exiliou a Suíza en 1936. Aurora considerábao o seu mellor confidente, un irmán máis vello e un protector.

Durante a súa estancia en Suíza tras a segunda guerra mundial visitou os campos de refuxiados e prisioneiros, experiencia que recolleu nas súas obras Tres presoners (Tres prisioneiros) de 1957 e Entre dos silencis (Entre dous silencios) de 1958.

Durante un tempo visita Prada para poder atoparse coa súa nai e a súa tía en Andorra. Nesta época estableceu amizade con outros exiliados soados como o músico Pau Casals e o filólogo Pompeu Fabra.

Participación na Masonería

Solicita o seu ingreso na loxa Democracia de Barcelona o día 6 de febreiro de 1934, e acordouse a súa iniciación para o día 17 de marzo de 1934; con todo, non puido probarse que finalmente fose iniciada.

O retorno

En 1949 regresou, do exilio, a Cataluña para reunirse coa súa nai. A pesar de que non deixou de publicar, o ambiente literario de Barcelona era moi distinto baixo o franquismo e Bertrana, segundo os cronistas, sentiuse un tanto estranxeira.

En 1965 publicou Prudenci Bertana. Una Vida, unha biografía sobre o seu pai, en Proses bàrbares. Els herois da Editorial Vergara.

En 1967 gozou dun novo éxito literario coa novela Vent de grop que Francesc Rovira Beleta adaptou ao cine co título La larga agonía de los peces fuera del agua, protagonizada por Joan Manuel Serrat.

Participou nos primeiros xurados do Premio Prudenci Bertrana, creado en 1968.

A súa última obra son dous volumes das súas memorias, Memòries fins ao 1935, publicada en 1973 que recibiu o premio Crítica Serra d'Or, e Memòries del 1935 fins al retorn a Catalunya, publicada postumamente en 1975. Nas súas memorias suprimiu do ano 50 ao 70. Ao preguntarlle os motivos -nunha entrevista en 1969- dixo que os suprimiu porque nos últimos anos non vivira. "É difícil de explicar. Son anos sen ningunha aventura, anos grises. Tan só vivín nas miñas obras literarias. Agora para min escribir é vivir, e a aventura xa queda explicada no contido da miña obra".

Morreu en Berga en setembro de 1974.

Vida persoal

Casou o 30 de maio de 1925 co enxeñeiro eléctrico Denys Choffat a quen coñeceu durante unha actuación radiofónica en Xenebra. Separáronse cando este pasou á zona franquista ao comezo da guerra civil española.

Obra

Novela

• Edelweis. Barcelona: Mediterrània, Col. La novel·la femenina 1, 1937.

• Tres presoners. Barcelona: Albertí, Nova Col·lecció lletres 26, 1957.

• Entre dos silencis. Barcelona: Aymà, Col. El club dels novel·listes 10, 1958 (Barcelona: Club Editor, Col. Club dels novel·listes 10, 1988 i 2006).

• Ariatea. Barcelona: Albertí, Nova Col·lecció lletres 59, 1959.

• Fracàs. Barcelona: Alfaguara, Col. La Novel·la Popular 3, 1966.

• Vent de grop. Barcelona: Alfaguara, Col. Ara i ací 4, 1967.

• La ciutat dels joves. Barcelona: Pòrtic, Col. Llibre de Butxaca 41, 1971. .

Prosa

• Paradisos oceànics. Barcelona: Proa, Col. Biblioteca rodamón, 1930 (Barcelona: Edicions de l'Eixample, Col. Espai de dons - Clàssiques 11 [Introdución de Catalina Bonnín]) (Barcelona: O Sal, 1988 [introdución de María Aurèlia Capmany] facsímile da edición de 1930) .

• O Marroc sensual i fanàtic. Barcelona: Mediterrània, 1936 (Barcelona: Edicions de l'Eixample, Col. Espai de dons - Clàssiques 3, 1991 [prólogo de Maria Antònia Oliver]) (Barcelona: Columna, Col. De viatge, 2000 [prólogo de Maria Antonia Oliver]).

• Memòries fins a 1935. Barcelona: Pòrtic, Col. Memòries 12, 1973.

• Memòries del 1935 fins al retorn a Catalunya. Barcelona: Pòrtic, Col. Memòries 16, 1975.

• Memòries fins al 1935 i Memòries. Del 1935 fins al retorn a Catalunya. Xirona: Diputació de Girona, 2013.

Narrativa breve

• Peikea, princesa caníbal i altres contes oceànics. Barcelona: Imp. A Ibèrica - C. Gisbert, 1934 (Alella: Pleniluni, Col. Butxaca Pleniluni 2, 1980) (Barcelona: Lumen, Col. Sis Joans 12, 1991).

• L'enamorada del silenci, dins VVAA: Todos los cuentos del premio Condal. Barcelona: Dalmau, 1963.

Narrativa infantil e xuvenil

• L'illa perduda [con Prudenci Bertrana]. Barcelona: Llibreria Catalònia, 1935 (Barcelona: Pòrtic, Col. Pòrtic Aventures, 1988).

• Camins de somni. Barcelona: Albertí, 1955.

• La nimfa d'argila: apunts sobre la infància fracassada d'un noi babau i sentimental. Barcelona: Albertí, Nova col·lecciói lletres 47, 1959.

• Oviri i sis narracions més. [prólogo de Domènec Guansé] Barcelona: Selecta, Col. Biblioteca Selecta - Proses literàries1965.

Obras traducidas

• Islas de ensueño: tres años entre los indígenas de la Polinesia. (Paradisos oceànics). Barcelona: Ediciones Populares Iberia, 1933.
• Fenua Tahiti: vision de Polynésie (Paradisos oceànics). Neuchâtel: Delachaux & Niestlé, 1943.
• Vertixe de horizontes (Camins de somni). Barcelona: Torrell de Reus, 1952.
• La Isla Perdida (L'illa perduda). Barcelona: Juventud, 1954
• Matinales: récit (La nimfa d'argila). Neuchâtel: Editions de la Baconnière, 1964. (Trad. Antoinette de Montmollin)
• Los Paraísos oceánicos: tres años entre los indígenas de la Polinesia (Paradisos oceànics). Barcelona: La Tempestad, Col. Aventura 1, 2003.

Fondo Bertrana

A Biblioteca da Universitat de Xirona conserva o Fondo Prudenci i Aurora Bertrana, que inclúe parte da biblioteca e arquivo persoal dos Bertrana. Os manuscritos de Aurora Bertrana inclúen unha compilación de artigos e ensaios, conferencias, correspondencia, documentos persoais diversos, documentos referentes a Prudenci Bertrana, entrevistas, guións, manuscritos literarios, memorias, narrativa breve, novela e poesia. Estes documentos pódense consultar a texto completo no Repositorio de Fondos Especiais da Universitade de Xirona e na Memòria Dixital de Catalunya.

Premios

• 1974. Memòries fins a 1935. Premio Crítica "Serra d'or".

Véxase tamén

Bibliografía

• Bonnin, Catalina (2003). Aurora Bertrana: l'aventura de una vida (en catalán). Girona: Diputación de Gerona. ISBN 9788495187550. 
• García Ramón, María Dolors (2007). "Mujeres viajeras: El Marroc sensual i fanàtic de Aurora Bertrana". En Zulman, Perla; Lois, Carla; Castro, Hortensia. Viajes y geografías: Exploraciones, turismo y migraciones en la construcción de los lugares (en castelán). Bos Aires: Editorial Prometeo. pp. 115–128. ISBN 9789875741980. 
• Gómez, Maribel (2003). Aurora Bertrana: Encís pel desconegut (en catalán). Barcelona: Pòrtic. ISBN 84-7306-847-5. 

Entrevistas

• COLL i JUVÉ: "Enquesta sra. Aurora Bertrana", Ressò (Santa Coloma de Farners), núm. 24, any III, juliol 1970, p.6.
• FAULÍ, Josep: "Conversa amb Aurora Bertrana", Recull (Blanes), núm. 1184, 8 de gener de 1972, p. 8-9.
• XAPEL·LI, Mireia: "Tres entrevistes amb Aurora Bertrana", dins VVAA Memorials ICD, 1993-1996. Barcelona: Institut Català de Dóaa, 1997, p. 74-78.
• XAPEL·LI, Mireia: "Aurora Bertrana: una escriptora, un premi", Presència (Xirona), núm. 205. any V, 7 de juny de 1969, p. 10-11.
• VILLALOBOS, Carmen de: "Aurora Bertrana : ilustre novelista, viaxeira infatigable",Distinción (Barcelona), núm. 38, any X, juny 1963, p. 34-35.

Ligazóns externas

• Fondo Bertrana, da Universidade de Xirona
• DUGi Fons Especials. Manuscritos de Aurora Bertrana
• Aurora Bertrana. Día das escritoras