Alberto Santos Dumont

Alberto Santos Dumont

Nome orixinal	(pt) Alberto Santos-Dumont
Biografía
Nacemento	20 de xullo de 1873 Santos Dumont, Brasil (pt)
Morte	23 de xullo de 1932 (59 anos) Guarujá, Brasil
Causa da morte	Suicidio  (Enforcamento )
Lugar de sepultura	Cemitério de São João Batista (pt)
Datos persoais
País de nacionalidade	Brasil Francia
Educación	Colégio Culto à Ciência (pt)
Actividade
Ocupación	aviador , aeronauta , Inventories of American Painting and Sculpture (en) , científico
Membro de	Academia Brasileira de Letras
Lingua	Lingua portuguesa e lingua francesa
Familia
Cónxuxe	sen valor
Pais	Henrique Dumont (pt)   e Francisca de Paula Santos (pt)
Irmáns	Luiz Dumont (pt)
Premios (2006)  Orde do Mérito Cultural (13 de novembro de 1922)  Orde ao Mérito de Chile  Grande médaille de l'Aéro-Club de France (en)  comendador da Lexión de Honor  Panteão da Pátria e da Liberdade Tancredo Neves (pt)
Sinatura

Alberto Santos Dumont, nado en Palmira o 20 de xullo de 1873 e finado en Guarujá o 23 de xullo de 1932, foi un pioneiro da aviación, inventor e enxeñeiro brasileiro.

Santos Dumont foi o primeiro home en engalar a bordo dun avión, impulsado por un motor aeronáutico. Aínda que algúns consideran os irmáns Wright como os primeiros en realizar esta fazaña, debido á engalaxe que aseguraron realizar o 17 de decembro de 1903, Santos Dumont foi o primeiro en completar un circuíto preestablecido, baixo a supervisión oficial de especialistas na materia, xornalistas e cidadáns. O 23 de outubro de 1906 voou uns 60 metros a unha altura de 2 a 3 metros do chan co seu 14-bis, no campo de Bagatelle en París. En menos dun mes, repetiu a fazaña ante unha multitude de testemuñas, percorrendo 220 metros a unha altura de 6 metros. O voo do 14-bis foi o primeiro verificado polo Aeroclub de Francia, dun aparello máis pesado que o ar en Europa e posiblemente a primeira demostración pública dun vehículo que tomaba voo polos seus propios medios, sen ser propulsado. O 14-bis tiña unha engalaxe autopropulsada, polo que Santos Dumont é considerado pola comunidade científica e aeronáutica como o "pai da aviación".

Herdeiro dunha familia de prósperos produtores de café, puido estudar ciencia e mecánica en París. A diferenza doutros pioneiros da aviación da época, deixou os seus descubrimentos no dominio público e sen rexistrar patentes.

A casa onde naceu Santos Dumont, situada no concello de Palmira (hoxe chamado Santos Dumont na súa honra), a 240 km de Belo Horizonte e 220 km de Río de Janeiro transformouse no Museo de Cabangu. Tamén hai un pequeno museo sobre a súa vida e as súas fazañas na cidade de Petrópolis, onde Dumont tiña unha casa.

Traxectoria

Primeiros anos e familia

Casa natal de Alberto Santos Dumont, actual Museo de Cabangu

Alberto Santos Dumont naceu na cidade de Palmira (Minas Gerais), sexto fillo do matrimonio de Henri Dumont e Francisca dos Santos. Os seus avós paternos eran François Dumont e Euphrasie Honoré, ambos de nacionalidade francesa. François viaxou ao Brasil en busca de pedras preciosas para o negocio de ourive que tiña o seu sogro. Alí tivo tres fillos, e morreu prematuramente. Henri Dumont formouse na École des Arts et Métiers de París, grazas á axuda do seu padriño, especializándose en enxeñaría. Ao regresar a Brasil, foi empregado traballando no servizo de obras públicas da cidade de Ouro Preto. Casou en 1856 con Francisca dos Santos, trasladándose a Palmira por mor das obras de construción do ferrocarril Don Pedro II (Central do Brasil), que unía Río de Janeiro co estado de Minas Gerais, asumindo a construción do tramo situado na Serra da Mantiqueira e instalando o seu campamento de obras na localidade de Cabangu, preto de Palmira. Alí instalouse coa súa esposa e tivo o seu fillo, Alberto.

Francisca dos Santos era filla do comandante Paulo Santos e de dona Rosalina. Henrique e Francisca casaron o 6 de setembro de 1856, na Igrexa de Nosa Señora do Pilar, en Ouro Preto. A parella tivo oito fillos: Henrique (1857, Ouro Preto), María Rosalina (1860, facenda do Congo Soco, Santa Bárbara), Virgínia (1866, Jaguará), Luís (1869, Jaguará), Gabriela (1871, Jaguará), Alberto Santos Dumont 1873, Sofia (1875, Casal, Valença) e Francisca (1877, Casal, Valença).

O nacemento de Alberto Santos Dumont produciuse o día que o seu pai cumpriu 41 anos. Seis anos despois, cando se rematou o tramo do ferrocarril, a familia trasladouse á localidade de Casal, en Valença (na actualidade en Rio das Flores), dedicándose ao cultivo do café. Alí, Alberto foi bautizado o 20 de febreiro de 1877 na parroquia de Santa Tareixa. Henrique Dumont comprou a facenda Arindeúva, a uns 20 km da localidade de Ribeirão Preto. Daquela chegou a ser considerado o rei do café por plantar nesa propiedade uns cinco millóns de plantacións de café. A explotación contaba ademais con sete locomotoras e 96 km de vías férreas, co fin de levar as colleitas ao ferrocarril do Ribeirão Preto, que daquela era considerado o máis moderno de Suramérica.

Santos Dumont aprendeu a escribir e ler grazas á súa irmá Virgínia. Tamén estudou na cidade de Campinas no colexio Culto à Ciência, en São Paulo nos colexios Kopke e Morton e no colexio de Ouro Preto. Na súa infancia tamén estudou con profesores particulares de Francia contratados polo seu pai, directamente de París. Observaba as nubes e os paxaros e tamén se interesou polos libros de Jules Verne e polas demostracións de globos das festas de xuño. En 1888, puido ver por primeira vez un globo levado polos franceses para unha feira celebrada en São Paulo. Alberto interesouse pola enxeñaría e máis tarde, na súa adolescencia, puido conducir as locomotoras da granxa do seu pai coa súa autorización. Tamén axudou no mantemento das máquinas de café e de coser da súa nai. Ao analizar o funcionamento das máquinas de vapor, das engrenaxes e das poleas, aprendeu a manexar os equipos mecánicos. Buscando sempre información sobre proezas aéreas, coñeceu as experiencias cos globos aerostáticos que fixeron os irmáns Montgolfier en 1783 e a de Jean-Pierre Blanchard e John Jeffries que en 1785 cruzaron a Canle da Mancha en globo.

En 1890 o seu pai sufriu un accidente nun carro e, por razóns do seu tratamento, vendeu a súa facenda. En 1891 viaxou co seu pai a París e observou por primeira vez unha máquina de gasolina, diferente das máquinas de vapor que el coñecía. Levou ao Brasil un automóbil Peugeot de gasolina, o primeiro deste tipo en todo o país. Ao ano seguinte, o seu pai deulle parte da súa fortuna e a emancipación, aconsellándolle que estudase enxeñaría en Francia, para que Alberto desenvolvese o seu potencial.

Francia e os globos

Santos Dumont a bordo dun dos seus dirixibles

Xa establecido en Francia, dedicouse aos globos, interesado en desenvolver moito máis o invento, que daquela non tiña moita facilidade de uso. Porén, os voos eran moi caros, o que lle fixo renunciar a voar por un tempo e dedicarse no seu lugar aos automóbiles, chegando mesmo a participar nalgunhas carreiras. Pouco despois retomou os seus estudos sobre globos e como manobralos. Estudou co profesor García, humanista de orixe española cun amplo coñecemento de física, mecánica e electricidade. Tamén estudou na Universidade de Bristol como alumno axudante e máis tarde regresou a París. En 1897, construíu un motor de combustión interna de dous cilindros, que adaptou a un triciclo.

Nunha das súas viaxes de regreso ao Brasil, atopou entre uns libros sobre globos un que falaba dun home chamado Lachambre, un fabricante de globos, que xunto con Machuron construíra un aparello co que fixeron unha expedición ao polo norte. Tempo despois coñeceu a Machuron, e o 23 de marzo de 1898 Santos Dumont fixo o seu primeiro ascenso con el nun globo de 750 m³, saíndo do parque Vaugirard en París e voando durante dúas horas ata o parque do castelo de La Ferrière, viaxando aproximadamente 100 km. Despois desta primeira viaxe, Santos Dumont mercou un globo á tradicional casa de construción "Lachambre". Asistiu a todas as fases da construción para aprender as técnicas e tamén engadir innovacións. Santos Dumont fixo fincapé en que o seu globo se fixese con seda xaponesa para reducir o seu peso. Tiña un cesto para unha persoa e era pequeno (103 m³); por esa época, dicíase que Santos Dumont construíra un globo que podía levar na súa maleta.

O 4 de xullo de 1898, o "balão Brasil" subiu ao ceo, sorprendendo os parisienses polo seu pequeno tamaño. Santos Dumont comezou a pensar no problema da manobrabilidade e da propulsión dos globos. Logo proxectou o seu Número 1, alongado coma un puro, inchado con hidróxeno e impulsado por un motor de gasolina. Deseñou este prototipo para que as pas da hélice do motor e o tubo de escape non entrasen en contacto co hidróxeno e provocasen unha explosión. No primeiro intento de engalaxe chocou contra unhas árbores debido á suxestión dalgunhas persoas de engalar a prol do vento. Por iso, foi cando o 20 de setembro de 1898 realizou o primeiro voo dun globo autopropulsado: partindo do Jardin d'Acclimatation, sobrevoou París en contra e a favor do vento. Tivo un pequeno accidente ao baixar, sen grandes consecuencias. En 1899, voou coas aeronaves Número 2 e Número 3.

O aviador rodeando a Torre Eiffel de París co seu dirixible Número 5 o 19 de outubro de 1901

Co éxito dos voos de Santos Dumont, o magnate do petróleo Henry Deutsch de la Meurthe ofreceu un premio de cen mil francos a todo aquel que saíse do parque de Saint Cloud e, sen ningunha axuda no chan, rodease a Torre Eiffel e volvese ao punto inicial en non máis de 30 minutos. Este reto foi chamado Premio Deutsch. Santos Dumont realizou as súas primeiras probas coa aeronave Número 4 (setembro de 1900) e intentou gañar o premio a bordo do Número 5. No primeiro intento, o 13 de xullo de 1901, engalou e rodeou a torre, mais un fallo no motor do globo fixo que perdese o control, chocando contra as árbores do parque Edmond de Rothschild. O 8 de agosto volveu intentalo. Neste segundo intento, contou coa presenza da Comisión Científica do Aeroclub de Francia, rodeou a Torre Eiffel e continuou o seu camiño de regreso ata o parque de Saint-Cloud, tal e como esixía o desafío. A aeronave comezou a perder hidróxeno e as cordas da suspensión comezaron a ser cortadas pola hélice, o que obrigou a Santos Dumont a parar o motor. O globo caeu e bateu contra o tellado do hotel Trocadero, provocando unha grande explosión. Santos Dumont salvouse porque se atou á quilla da aeronave, permanecendo suspendido no aire, colgado do edificio do hotel; foi rescatado polos bombeiros de París.

O 19 de outubro de 1901 convocou os xurados do Aeroclub de Francia mais debido ao mal tempo só chegaron 25, entre eles o que ofrecía o premio, Henry Deutsch de la Meurthe. En 29 minutos e 30 segundos, o Número 6 completou a proba e cruzou a meta. Con todo, houbo unha polémica: a proba fora alterada e o novo regulamento dicía que o desembarco tamén debía realizarse dentro dos 30 minutos que esixía a proba. Santos Dumont desembarcara da súa aeronave en 30 minutos e 29 segundos. A polémica continuou ata que o 4 de novembro o Aeroclub de Francia decidiu declaralo vencedor. O premio de 129 000 francos que recibiu repartiuno entre o seu equipo e os empregados que tiña en París. O presidente do Brasil, Campos Salles enviou outro galardón do mesmo valor, xunto cunha medalla de ouro coa súa efixie e unha alusión ao escritor e poeta portugués Camões: "Por céus nunca dantes navegados".

En 1902, Alberte I de Mónaco fíxolle unha xenerosa invitación para continuar as súas investigacións sobre o voo e os globos no principado. Ofreceulle un hangar na praia de La Condamine e todo o necesario para a súa comodidade e seguridade. Entre 1902 e 1903 construíu outras aeronaves: o Número 7 para as carreiras, despois o Número 9, ignorando a construción do Número 8 debido á superstición contra o número e o mes de agosto. A aeronave Número 9 fíxose popular en París por ser bastante pequena en relación a outras aeronaves e pola boa cantidade de demostracións que Santos Dumont realizou nela. Cóntase que o utilizaba para visitar a casa dos seus amigos e ía con el polas rúas e despois entraba a tomar algo nos cafés de París.

O 14 de xullo de 1903 participou na conmemoración do Asalto da Bastilla desfilando coa súa aeronave. Nesa celebración, Santos Dumont permitiu conducila por primeira vez a outra persoa: a cubana Aida de Acosta. En xuño de 1904, marchou aos Estados Unidos para participar na carreira de dirixibles de Saint Louis, mais sufriu a man criminal dos sabotadores, que inutilizaron a aeronave Número 7.

Máis pesado có ar

Número 19, unha das Demoiselles de Santos Dumont

Santos Dumont continuou construíndo aeronaves: o Número 10, con capacidade para doce pasaxeiros. O Número 11 era un bimotor que tamén tiña ás. O número 12 era semellante a un helicóptero. En 1906, experimentou co Número 13 e nese mesmo ano construíu o Número 14, que empregou para realizar os primeiros intentos de voo co seu primeiro avión, o 14-bis, que inicialmente despegou unido a esta aeronave.

Nese ano Ernest Archdeacon instituíu a Copa Archdeacon para un voo mínimo de 25 metros cun aparello máis pesado có ar e autopropulsado. Tamén se instituíu o Premio Aeroclub de Francia de 1500 francos para un voo de 100 metros cun aparello coas mesmas características que os da Copa Archdeacon. En abril de 1902 viaxou aos Estados Unidos, onde visitou os laboratorios de Thomas Alva Edison en Nova York, e foi recibido na Casa Branca polo entón presidente Theodore Roosevelt.

O 23 de outubro de 1906 realizou un voo de 60 metros no campo de Bagatelle, conquistando a Copa Archdeacon, considerándose a primeira vez que un avión corría e engalaba sen axuda algunha e empregando só as súas propias forzas. O 12 de novembro de 1906 reuniuse con Gabriel Voisin e Louis Blériot, que construíran unha aeronave para competir. Santos Dumont deulles tempo para engalar, mais non o conseguiron; non o conseguiu o seu primeiro intento ás dez da mañá, pero no seu cuarto intento realizou un voo de 220 metros marcando o primeiro récord de distancia, gañando o premio do Aeroclub de Francia. Tamén construíu un avión Número 15 con ás de madeira, un Número 16 que era unha mestura dun dirixible e un avión, e o Número 17 e o Número 18 que eran planeadores acuáticos. Descontento cos resultados destes últimos prototipos, fixo unha nova serie de dispositivos máis pequenos e refinados, chamados Demoiselles, que van desde os números 19 ata o 22.

Despois do 14-bis

O éxito dos voos de Santos Dumont e o feito de que nunca patentou os seus inventos coa intención de motivar as innovacións aeronáuticas, animou enxeñeiros e inventores a desenvolver novos proxectos. Xunto con Léon Delagrange, Voisin fabricou un biplano que voou en Bagatelle en marzo e abril de 1907. Blériot tamén realizou pequenos voos cos seus modelos. O 2 de novembro de 1907, Henri Farman bateu o récord de 14-bis ao voar 771 metros en 52 segundos a bordo dun avión construído por Voisin. En setembro, Santos Dumont, realizou experimentos no río Sena co número 18, que era un esvarador acuático.

En 1909 celebráronse dous grandes eventos: a "Semana de Champagne" na cidade francesa de Reims, que foi o primeiro encontro aeronáutico do mundo, onde se celebraron varias probas con premios que sumaron douscentos mil francos e o "desafío de cruzar a Canle da Mancha", lanzado a todos os aviadores. En xaneiro dese ano, Santos Dumont obtivo a primeira licenza de aviador, autorizada polo Aeroclub de Francia.

Homenaxes e retiro

O 25 de xullo de 1909, Blériot cruzou a Canle da Mancha, converténdose nun heroe nacional para os franceses. Guillerme II, emperador de Alemaña, dixo entón unha frase que apareceu impresa en varios xornais: "Inglaterra xa non é unha illa". Santos Dumont, nunha carta, felicitaba a Blériot, o seu amigo, coas seguintes palabras: "Esta transformación da xeografía é unha vitoria da navegación aérea sobre a navegación marítima. Algún día, quizais, grazas a ti, o avión cruzará o Atlántico". Blériot respondeu entón: "Non fixen outra cousa que seguilo e imitalo. O seu nome é unha bandeira para os aviadores. Vostede é o noso líder".

Santos Dumont comezou a padecer esclerose múltiple. Envellecía en aparencia e sentíase canso de seguir competindo con novos inventores nas distintas probas. Rematou as súas actividades de oficina en 1910 e illouse da vida social parisiense. En recoñecemento ás súas conquistas, o Aeroclub de Francia honrouno coa construción de dous monumentos: o primeiro, en 1910, erixido no campo de Bagatelle, onde realizou o seu histórico voo 14-bis e o segundo, en 1912, en Saint-Cloud, en conmemoración do voo da aeronave número 6, ocorrido en 1901. O 18 de setembro de 1909 realizou o seu último voo nun dos seus avións, sobrevoando unha multitude, sen poñer as mans nos mandos da aeronave; levaba dous panos, un en cada man, que deixou caer ao pasar sobre a multitude.

Últimos anos

Última foto de Santos Dumont (dereita), con Jorge Dumont e João Fonseca

En agosto de 1914, Francia foi invadida polas tropas alemás. Foi o inicio da primeira guerra mundial. Os avións comezaron a utilizarse na guerra, primeiro para a observación das tropas inimigas e máis tarde nos combates aéreos, cada vez máis violentos, co uso de metralladoras e bombas. Santos Dumont viu dun momento para outro como o seu soño de ver voar a humanidade se convertía nun pesadelo. Entón comezou a "guerra dos nervios" do "pai da aviación".

Comezou a dedicarse ao estudo da astronomía, residindo en Trouville, preto do mar. Para iso empregou diversos dispositivos de observación, que os veciños crían que eran dispositivos de espionaxe para colaborar cos alemáns. Foi detido por esta acusación, mais o suceso aclarouse e o goberno francés pediu desculpas formalmente. A súa saúde empeorou e en 1915 decidiu regresar ao Brasil. Entre decembro de 1915 e xaneiro de 1916 participou no II Congreso Científico Panamericano en Washington nos Estados Unidos, onde se abordou o tema do uso da aviación como vía para facilitar as relacións entre os países de América. Porén, os avións empregábanse nese momento con fins militares pola guerra. Nos Estados Unidos fabricábanse 16 avións militares ao día.

Regresou ao Brasil e ao sufrir unha depresión que o acompañou ata os seus últimos días, atopou refuxio en Petrópolis, onde proxectaba a construción da súa casa A Encantada, unha casa con diversos inventos propios, como unha ducha de auga quente e unha escaleira onde tiña que pisar primeiro o pé dereito. Alí permaneceu ata 1922, cando decidiu visitar Francia chamado por uns amigos. Nunca máis estableceu un lugar de residencia fixa. Estivo un tempo en París, São Paulo, Río de Xaneiro, Petrópolis e na facenda Cabangu en Minas Gerais.

En 1922 condecorou a Anésia Pinheiro Machado, que durante as celebracións do centenario da independencia do Brasil realizou a viaxe Río de Xaneiro-São Paulo nun avión. Nese mesmo ano fixo construír unha tumba para os seus pais e para el no cemiterio de São João Batista, en Río de Xaneiro. A tumba é unha réplica do Ícaro do parque Saint-Cloud de París.

En xaneiro de 1926, fixo un chamamento á Sociedade de Nacións para que impedise o uso de avións como armas de guerra. Mesmo ofreceu dez mil francos para quen escribise a mellor obra contra o uso dos avións na guerra. Nese mesmo ano inventou un motor portátil para esquiadores que facilitaba a escalada das montañas. Foi probado pola campioa francesa de esquí, a señorita Porgés.

Ese ano foi ingresado no sanatorio de Valmont-sur-Territet en Suíza. En maio de 1927 foi convidado polo Aeroclub de Francia para presidir o banquete de homenaxe a Charles Lindbergh pola travesía do Atlántico, mais declinou a invitación polo seu estado de saúde. Pasou un tempo convalecente en Glion, Suíza e máis tarde regresou a Francia. Volveu ao Brasil no barco Cap Arcona en 1928. A cidade de Río de Xaneiro recibiuno con festexos. Porén, produciuse un accidente cando o hidroavión da empresa Condor Syndikat que levaba o nome de Santos Dumont o ía recibir, ao sobrevoar o barco onde se atopaba, estrelouse sen deixar superviventes. O avión levaba xente notable do mundo da enxeñería. Abatido, suspendeu as festas e volveu a París.

En xuño de 1930 foi condecorado polo Aeroclub de Francia co título de Grande Oficial da Lexión de Honra francesa. En xuño de 1931 foi elixido membro da Academia Brasileira das Letras. Tamén en 1931 foi ingresado en residencias médicas de Biarritz e Orthez, no sur de Francia. António Prado Júnior, antigo alcalde de Río de Xaneiro (naquel momento capital do Brasil), exiliárase pola revolución de 1930 e fuxira a Francia onde atopou a Santos Dumont cunha delicada saúde, o que o levou a entrar en contacto coa familia e pedirlle ao seu sobriño Jorge Dumont Villares que se atopase con el en Francia. De regreso ao Brasil, pasaron por Araxá, en Minas Gerais, Río de Xaneiro, São Paulo e finalmente instaláronse no Hotel la Plage de Guarujá, en 1932.

En 1932 produciuse a revolución constitucionalista, en que o estado de São Paulo se levantou contra o goberno revolucionario de Getúlio Vargas. Iso incomodou moito a Santos Dumont, que pediu que non houbese guerra entre brasileiros. Con todo, o conflito era imparable e os avións atacaron o Campo de Marte en São Paulo o 23 de xullo dese ano. Posiblemente a visión dos avións de combate puido causar unha fonda anguria en Santos Dumont, que aquel día, aproveitando a ausencia do seu sobriño, quixo acabar coa súa propia vida, tres días despois de ter cumprido os 59 anos, aínda que quedan dúbidas sobre a causa da súa morte.

Véxase tamén

Bibliografía

• Barros, Henrique Lins de (2002). Santos Dumont: o homem que voa! (en portugués). Río de Xaneiro: Contraponto: Petrobras. ISBN 85-85910-33-X. 
• Barros, Henrique Lins de (2004). Santos Dumont e a invenção do vôo (en portugués). Río de Xaneiro: Jorge Zahar. 
• Barros, Henrique Lins de (2006). Santos-Dumont and the Invention of the Airplane (PDF) (en inglés). Traducido por Maria Cristina Ramalho Ardoy. Río de Xaneiro: CBPF. p. 24. ISBN 85-85752-17-3. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 27 de abril de 2021. Consultado o 28 de outubro de 2021. 
• Barros, Henrique Lins de (2003). "Santos Dumont: o vôo que mudou a história da aviação". Parcerias Estratégicas (en portugués) 8 (17): 303–341. Arquivado dende o orixinal o 2021-09-03. 
• DaCosta, L.P.; Miragaya, A. (2016). Santos-Dumont, Aviador Esportista: O Primeiro Herói Olímpico do Brasil [Santos-Dumont, Sport Aviator: The First Olympic Hero of Brazil] (PDF) (en portugués e inglés). Río de Xaneiro: Engenho Arte e Cultura. p. 108. ISBN 978-85-69153-00-9. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 2018-12-27. 
• Hoffman, Paul (2010). Asas da Loucura: A extraordinária vida de Santos-Dumont (en portugués). Traducido por Marisa Motta. Río de Xaneiro: Ponto de Leitura. ISBN 9788539000098. 
• Studart, Nelson (2006). "Cronologia de Santos Dumont" (PDF). Física na Escola (en portugués) 7 (2): 14–20. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 2019-08-02. 

Ligazóns externas

• Revista Isto É, 23 de outubro de 1997 (en portugués)
• O pai da aviación contra os Wright (en portugués)
• Personaxes da Forza Aérea Brasileira (en portugués)
• Centenario do voo do 14 bis (en portugués)
• Joseph A. Page (1995), The Brazilians, Da Capo Press. ISBN 0-201-44191-8
• Los esquís motorizados de Santos Dumont
• Santos Dumont
• Obra de teatro sobre Santos Dumont Arquivado 12 de febreiro de 2021 en Wayback Machine.
• Old Postcards from Brazil