Templo de Santalla de Bóveda

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Templo de Santalla de Bóveda
Interior do templo.
Datos xerais
PaísEspaña
TipoIgrexa prerrománica
AdvocaciónBaia de Mérida
LocalizaciónSantalla de Bóveda de Mera, Lugo
Coordenadas42°58′49″N 7°41′09″O / 42.980281, -7.685843Coordenadas: 42°58′49″N 7°41′09″O / 42.980281, -7.685843
CatalogaciónMonumento Nacional (1931)
Culto
CultoSen culto
Arquitectura
Construciónséculo II-século IV
EstiloArquitectura tardorromana
editar datos en Wikidata ]
Fachada.

O templo romano de Santalla de Bóveda é un santuario tardorromano datado entre os séculos II e IV, situado na parroquia de Santalla de Bóveda de Mera, concello de Lugo, a uns 14 quilómetros da capital. Está semisoterrado a carón da actual igrexa de Santalla. Foi descuberto en 1926 e os arqueólogos non souberon dar ata agora unha explicación segura da súa orixe e finalidade.

Admítese que se trata dun templo pagán, con diferentes teorías sobre a súa finalidade, cristianizado séculos máis tarde. Está considerado un unicum, ó non existir ningún outro edificio das mesmas características en todo o territorio ocupado polo imperio romano.

En 1931 foi declarado Monumento Nacional, e en 1985 Ben de Interese Cultural.

Descubrimento e restauración[editar | editar a fonte]

Non existen datos do monumento ata primeiros do século XX. Foi José María Penado, párroco de Santalla desde 1909, quen descubriu os restos cando facía obras de reparación na igrexa parroquial moderna, guiado por tradicións orais que falaban da existencia dun templo soterrado. O momento preciso da descuberta non está documentado; o caso é que non se fixo pública até o verán de 1926. Nese ano a noticia chegou á Comisión de Monumentos Histórico-Artísticos de Lugo, quen encargou a Luis López-Martí, director nesa altura do Museo Diocesano Histórico-Arqueolóxico de Lugo, a escavación e recuperación dos restos.[1]

A desafortunada forma na que se realizaron as primeiras escavacións provocou o derrubamento de toda a parte superior da bóveda. Dela queda memoria polas fotografías realizadas daquela, as acuarelas de Elías de Segura de 1927 e algúns restos con pinturas xeométricas que se conservan nos museos Provincial e Catedralicio de Lugo.

Arredor dos anos cincuenta do pasado século, realizouse unha nova campaña de escavacións dirixida por Manuel Chamoso Lamas. Estes traballos evidenciaron existencia da piscina central, que estaba atacada de entullo e cuberta por un lousado de pedra.

Nos anos setenta volveron facerse obras de restauración e mantemento dos restos, que incluíron unha placa de cemento sobre a estrutura para evitar definitivamente os problemas de escorras da chuvia sobre o edificio.

Arredores[editar | editar a fonte]

Santalla de Bóveda atópase a uns 14 km ao suroeste da cidade de Lugo, no val do río Mera. Este val é dunha gran riqueza arqueolóxica, pois sitúanse nel máis de media ducia de castros. O máis próximo é o de Corvazal, situado a pouco máis de medio quilómetro do templo. Con todo, trátase de castros con extensións inferiores a unha hectárea. Tamén se deron numerosos achados de procedencia romana, como a estela de Crecente, que se atopou na parroquia de San Pedro de Mera.

Ademais a Vía XIX discorría polas inmediacións do templo. Aínda que o trazado exacto da vía nesta área está aínda en discusión, suponse paralela ao río e pasaría a uns dous quilómetros ao sur de Santalla. En San Romao da Retorta (concello de Guntín, a uns seis quilómetros de Bóveda) atopouse nos anos oitenta o miliario de Calígula, datado no 40 e adicado a este emperador. Amais, nunhas escavacións de 2002 deuse con restos dunha calzada romana case ao pé do templo. Na súa tese de doutoramento sobre o edificio, Montenegro Rúa inclínase por considerar que se trate dun ramal secundario desta vía, quizais o camiño que unía Lucus co campamento romano da Ciadella, no concello de Sobrado dos Monxes.[2]

Estrutura do edificio[editar | editar a fonte]

Vista do interior do templo.
Pinturas da bóveda (lado norte).

O templo é de planta cadrada, duns 6x6 metros interiores, cunha nave central con bóveda de canón da que só se conservan os comezos, cubertos por pinturas sobre estuco. No centro posúe unha pequena piscina ou estanque, de aproximadamente 3x3 m e de escasa profundidade, con tres columnas ó seu redor.[3] Na fachada ábrese un pequeno adro con dúas columnas in antis. A porta presenta arco de ferradura, o máis antigo da arquitectura galega.[4]

Sobre esta edificación foi levantada posteriormente unha segunda planta, actualmente desaparecida salvo un resto da parede e do comezo da bóveda superior. Esta ampliación superior explica que por veces se designe como cripta o templo orixinal.

Pinturas[editar | editar a fonte]

As pinturas da bóveda son un dos elementos máis característicos do templo e constitúen un conxunto mural único na península. Representan diversas aves encadradas nun fondo cuadriculado con motivos vexetais estilizados. Entre a aves representadas están faisáns, perdices, pombas, galos e gansos, nalgún caso comendo piñas ou acios de uvas.

No fondo da nave ábrese a ábsida, na que se ve unha porta, construída posteriormente ó templo, pola que se ascendía á planta alta. Nas paredes laterais da nave ábrense dúas fornelas e, na parede frontal, a ámbolos lados da porta, ábrense dúas pequenas ventás con arcos de descarga triangulares.

Relevos[editar | editar a fonte]

Nos perpiaños da fachada pódense ver diversos relevos moi erosionados e de dubidosa interpretación. En dous represéntanse dous grupos de cinco mulleres con cadanseu arco floral entre dúas columnas; noutros dous perpiaños represéntase unha soa figura tamén cun arco floral. Estas figuras lembran a disposición de moitas danzas populares en que os participantes se acompañan de grilandas de flores, polo que é común referirse a elas como "danzantes".

Outro relevo parece representar dúas figuras humanas tolleitas, unha das pernas e outra dos brazos. Por tal razón, fálase del como o relevo dos "lisiados".

Hai tamén relevos zoomorfos,[5] é dicir, con figuras de animais. Un primeiro relevo, situado nun perpiaño próximo ao machón sur, representa unha ave coa cabeza xirada cara a atrás que tradicionalmente se interpretou como unha perdiz. Montenegro Rúa, porén, identifícao cunha bubela ou, aínda mellor, unha laverca, a causa do penacho de plumas da súa cabeza.

Nun segundo relevo represéntase un cuadrúpede, que hai quen identifica cun león. Finalmente, nun perpiaño próximo ao acceso, hai unha ave que se ten interpretado como unha avestruz sobre unha pértega. En opinión de Montenegro Rúa trátase da ave Fénix.

Estes relevos (concretamente o das figuras humanas lisiadas) pretenden xustifica-la teoría de que a orixe do templo foi un santuario para a curación dos enfermos. Do mesmo xeito, as aves representadas nas pinturas murais quérense relacionar cun posible uso do templo como oráculo.[6]

Para Montenegro Rúa, como antes para Helmut Schlunk, todos estes relevos encaixan coa idea dun templo funerario. Os animais representados son, na tradición clásica, animais psicompos, é dicir, encargados de conducir a alma dos defuntos á vida de ultratumba. O relevo dos "lisiados" faría referencia á profesión de médico do defunto ou, senón, á súa contribución á comunidade. Os relevos das "danzantes" serían a representación dun cortexo fúnebre ou, mellor aínda, figuras que sosteñen un manto inchado polo vento. Para esta última idea, Montenegro apóiase en relevos e pinturas semellantes de época augústea, en que se representa a viaxe da alma do defunto á súa morada de ultratumba.[7]

Vestixios epigráficos[editar | editar a fonte]

Até o momento, atopáronse en Santalla dous vestixios epigráficos, é dicir, restos de inscricións en pedra. O primeiro dos restos localizouse ao inicio das intervencións. Trátase dunha ara coa inscrición “pro / sa[lute]”, que se pode traducir como “para / a saúde”. Identificouse como un exvoto de curación, é dicir, unha ofrenda dunha persoa curada de enfermidade. Obviamente, esta interpretación apoia a postura de quen identifica o edificio cun ninfeo ou un centro salutífero.

O segundo dos restos epigráficos é unha placa marmórea con letras en vermello, atopada no chan do edificio, entre á ábsida e a piscina, durante os anos cincuenta. A composición, bastante máis longa que a anterior, ofrece moitas dificultades de lectura, pero parece inequivocamente un texto funerario. Datouse tradicionalmente nos séculos III e IV e os seus versos asociáronse a pasaxes da Eneida de Virxilio, en cuxa obra se inspiraban a miúdo as persoas que compuñan os textos destas lápidas.

Na súa tese xa citada, Montenegro dubida desta asociación. Ademais, comparando a tipografía coa doutros restos epigráficos semellantes, como o miliario de Calígula, considera que esta placa non sería anterior á primeira metade do século II.[8]

Evolución histórica[editar | editar a fonte]

Placa superior do templo (no primeiro plano da fotografía) e os restos que se conservan da bóveda superior (á esquerda).

Nas obras de restauración levadas a cabo a finais dos anos oitenta realizouse unha lectura estratigráfica de alzados que permitiu establecer cinco fases construtivas, nun estudo aínda sen rematar.

  1. Na primeira fase, o templo estaría formado por unha soa planta, cun adro porticado, unha aula e a ábsida. As paredes eran de cachotería irregular e a bóveda de canón feita en ladrillo, que é a que se conserva hoxe. No centro da aula estaría a piscina, que orixinalmente era maior cá actual, alimentada por canalizacións soterradas que permitían manter un nivel de auga constante.
  2. Nunha segunda fase dividiuse a aula en tres naves mediante dúas arcadas feitas con arcos de medio punto de ladrillo; desta división, hoxe só se conservan as ménsulas que sostiñan aqueles arcos. As columnas destas arcadas obrigaron a cega-la piscina ou, máis probablemente, a reduci-las súas dimensións ás actuais. Desta época sería o friso de mármore nas paredes, o revocado da bóveda e as pinturas que cubrían esta, así como modificacións na fachada, entre elas a construción do arco de ferradura no acceso leste. Hoxe consérvanse tres destas columnas, de mármore e moi erosionadas, cuxa colocación actual non corresponde, probablemente, coa orixinal. De feito, as fotografías que se mencionaron antes, feitas durante os primeiros traballos de desentullo, mostran dúas destas columnas nos niveis máis altos da acumulación de material de recheo.
  3. A terceira fase consistiría na construción da segunda planta, tamén con bóveda de canón e feita de ladrillo.[9] Probablemente, esta segunda planta abríase ó exterior polo lado oeste -situado ó nivel do terreo- e descoñécese se comunicaba coa nave inferior ou non.
  4. Á cuarta fase corresponden diversas reformas menores, como a apertura dunha porta no fondo do templo e unhas escaleiras para acceder á planta superior,[10] e a construción dunha bóveda de medio punto para cubri-lo adro frontal.
  5. Finalmente, nunha quinta fase inclúense tódalas reformas contemporáneas, realizadas desde 1929, tralo redescubrimento do templo. Entre estas últimas reformas podemos destaca-la construción nos anos setenta dun muro perimetral, por Antonio González Trigo, para illa-lo templo das filtracións procedentes do terreo circundante, obra que incluía un sistema de canalizacións da auga para drena-la piscina, na crenza de que a humidade procedente desas augas de filtración era a responsable da perda das pinturas.

Hipóteses de uso[editar | editar a fonte]

Relevo dunha danzante nun dos perpiaños

Desde as primeiras escavacións houbo diferentes teorías sobre a orixe e funcionalidade do templo. Estas teorías baseábanse sobre os diferentes elementos que se ían atopando, por veces cronoloxicamente discrepantes, e ningunha delas ten, polo de agora, o acordo dos arqueólogos e historiadores. Para os distintos autores foi templo pagán destinado ós deuses Mitra ou Cibeles, templo romano, santuario para a curación de tolleitos e enfermos, ou mesmo templo visigodo. Outro posible uso pode se-lo funerario, que se deduce do achado dunha estela funeraria reutilizada como chanzo da escaleira que accedía desde a planta superior. Posiblemente, a realidade reúna varios destes usos ó longo dos séculos ata o seu abandono definitivo que explica a perda da súa memoria.

Taurobolium mitraico[editar | editar a fonte]

Unha das teorías propostas, sobre a presenza desa piscina central, é a de que fose un templo romano dedicado ó deus Mitra, culto introducido polos soldados romanos en Galicia e, de feito, en Lugo atopouse unha ara votiva a Mitra dos tempos do emperador Caracalla (211-217). Sábese que o culto a esta deusa incluía un bautismo dos fieis mediante o sangue dun boi sacrificado polos sacerdotes na planta alta. O sangue caería sobre os fieis, colocados na piscina, a través dunha reixa no piso desta planta superior.

Trala morte do boi, os sacerdotes extraían as vísceras do animal e os seus órganos sexuais e baixaban á planta baixa, na que os colocaban nunhas fornelas que existen nas paredes laterais da nave.

Templo de Cibeles[editar | editar a fonte]

Unha teoría proposta por Carlos Sánchez-Montaña defende a tese de que se trataba dun templo dedicado á deusa Cibeles. Baséase na presenza das aves nas pinturas e, especialmente, da representada nun dos relevos exteriores que se quere identificar cunha avestruz, como personificación zoomórfica da deusa. Tamén se relaciona con Cibeles outro relevo representando un león, tamén símbolo da deusa. A maiores, recuperáronse nas obras de escavación tres ménsulas ou canzorros -que se conservan no inmediato centro de atención ós visitantes- que representan un león, un tambor e uns motivos florais que tamén simbolizarían a deusa.

Monumento funerario[editar | editar a fonte]

Helmut Schlunk, especialista en arte altomedieval peninsular, defendeu a teoría de que se tratase dun hipoxeo xa nun artigo de 1935. Sostiña esta atribución en exemplos de templos semellantes no Mediterráneo Oriental, así como nos relevos. En concreto, poñía en relación as representacións das mulleres danzantes con relevos semellantes en templos funerarios da Vía Latina de Roma.[11]

Aínda que Schlunk aparcou esta interpretación cando o descubrimento da piscina, outros autores continuaron esa liña. Un deles foi Celestino Fernández de la Vega, quen en 1970 publicou unha monografía en que desenvolvía a hipótese de que se tratase dun templo pagán reutilizado a finais do IV como tumba de Prisciliano.[12]

Na súa tese de doutoramento sobre o monumento, Montenegro Rúa retoma a hipótese de que se trata dun hipoxeo, é dicir, dun templo funerario subterráneo. Para esta atribución baséase na simboloxía funeraria do arco de ferradura, que na Península se rexistra en numerosas estelas funerarias. Afonda tamén na presenza doutros hipoxeos na península e fóra da península (cita, por exemplo, a Gran Tumba de Córdoba ou o monumento dos Furios en Tusculum) con tipoloxías semellantes e situadas nas marxes de camiños relevantes.[13] Así mesmo, como xa se indicou, baséase na simboloxía funeraria das representación escultóricas e pictóricas.

Notas[editar | editar a fonte]

  1. Montenegro Rúa (2016), p. 6.
  2. Montenegro Rúa (2016), p. 428 e ss.
  3. Que, como veremos, non conservan a colocación orixinal.
  4. E mesmo de toda Europa, segundo o folleto explicativo do monumento editado pola Xunta de Galicia en 2008.
  5. Montenegro Rúa (2016), pp. 521-544.
  6. Mesmo existe a teoría de que o espazo comprendido entre o muro perimetral e as paredes propias do templo estaba ocupado con caixas nas que se mantiñan estas aves vivas, de modo que o seu canto resoase no interior da nave, teoría que hoxe se cualifica de "extremo erro" por canto se trata dunha cámara illante da humidade do terreo.
  7. Montenegro Rúa (2016), pp. 521-544.
  8. Montenegro Rúa (2016), pp. 469-488.
  9. Ladrillos romanos reutilizados.
  10. Nesta escaleira foi onde apareceu unha estela funeraria romana reutilizada para facer un dos chanzos.
  11. Montenegro Rúa (2016), pp. 459-463.
  12. Montenegro Rúa (2016), p. 465
  13. Montenegro Rúa (2016), p. 489 e ss.

Véxase tamén[editar | editar a fonte]

Bibliografía[editar | editar a fonte]

Ligazóns externas[editar | editar a fonte]