Literatura do Romanticismo en Alemaña

Posta de sol sobre o mar (1822), Caspar David Friedrich.

A aparición do romanticismo en Alemaña é moi temperá. Xa a comezos do século XVIII déronse trazos prerrománticos nos poetas paisaxistas —Albrecht von Haller e o seu poema Os Alpes, seguido pola admiración do infinito e o insignificante na paisaxe de Klopstock, cuxa lírica influíu en Goethe—, e no terceiro cuarto do devandito século xorde con forza o movemento Sturm und Drang ('tempestade e ímpeto'), que se opuxo ao racionalismo neoclásico para exaltar a rebeldía da mocidade, a paixón e a intuición creadora. Neste ámbito inscríbese o Werther de Goethe (1774), que conta o amor imposible e o suicidio por leste dun mozo; a obra tivo unha inmediata influencia internacional. Os ideais da Revolución francesa levaron a Friedrich von Schiller a escribir na súa mocidade dramas como Os bandidos (Die Räuber, 1776), e na súa madurez o soado Guillermo Tell (1804). Na lírica, Novalis escribe Himnos da noite por mor da morte da súa prometida de quince anos en 1797, onde se exalta o nocturno, cántase á morte e identifícase á amada con Deus, todo nunha atmosfera de sincretismo místico.

No século XIX, tras as guerras contra Napoleón, dáse unha involución conservadora, e prefírense destacar os trazos identitarios e nacionais e a tradición e o folclore como aspectos que revelan o espírito dun pobo (Volkgeist), e consolídase a figura central de Goethe, que cultiva todos os xéneros literarios e volve a un clasicismo que estraña a civilización grecolatina tras unha viaxe a Italia en 1786, momento do que son mostras as súas Elexías romanas e a novela de aprendizaxe Wilhelm Meister, cuxo personaxe central evoluciona desde un fervor romántico inicial ata converterse nun educador maduro que traballa polo ben da humanidade, na liña do pensamento ilustrado.

Hölderlin (1792).

Os poetas máis representativos do romanticismo alemán, ademais de Goethe, son en primeiro termo Friedrich Hölderlin, que toleou en 1803 e cantou con aceso entusiasmo o sentido tráxico da existencia e un desexo de ideal nun mundo de angustia e dor; e Heinrich Heine, que soubo conxugar o folclore alemán coas inquietudes románticas no Libro dos cantares (1827), que tivo unha enorme difusión, e o Romanceiro (1852)

O Fausto de Goethe é o labor de toda a súa vida, pois traballou nel durante máis de sesenta anos ?as súas primeiras versións datan de 1772? e ata o final dos seus días, e a segunda parte foi publicada xa póstuma en 1832. Nesta obra móstranse as dúas grandes etapas da súa produción literaria, na primeira, co asunto central do home que vende a súa alma ao diaño a cambio de obter mocidade e amor eternos, faise patente o espírito do romanticismo; na segunda, máis próxima ao ideal reformista ilustrado, Fausto gaña o favor dun emperador e acaba dedicado ao labor de ministro de obras públicas coas miras postas na felicidade social e levado ao ceo como premio por acabar a súa vida facendo o ben para os demais.

Retrato de Herder (1785).

Precursores e cosmovisión

Fotografía de Friedrich Schelling (1848).

O romanticismo en Alemaña nace como unha combinación de afáns literarios e filosóficos relacionados co idealismo, o rexeitamento á razón ilustrada, a procura do sentimento, a reivindicación do xenio creador e a idea de que a linguaxe condiciona a estrutura mental tanto individual como colectivamente, idea esta última que desenvolveu Herder, un dos impulsores do movemento Sturm und Drang, que supuxo a exaltación da paixón, a valoración da orixinalidade do artista e a rebelión contra a visión do mundo convencional.

Herder, na súa obra Ensaios sobre a orixe da linguaxe, establece que a lingua é a causa do pensamento e a razón humana, e non ao contrario. Dese modo, a lingua non só é un instrumento de comunicación, senón que dá conta do carácter individual e o de todo pobo que comparte un mesmo idioma. A manifestación do pensamento do pobo na lingua é o folclore ou conxunto de pezas de literatura de transmisión oral e creación anónima suxeito a variantes. A voz literaria dun pobo é a súa poesía popular.

Xa no primeiro terzo do século XVIII aparece na poesía de Albrecht von Haller un interese especial pola paisaxe como transmisor de emocións e sentimentos, aspecto que se viu reflectido no seu poema Os Alpes (1729). Klopstock foi influído por Haller e os poetas paisaxistas. A súa lírica reuniu os motivos máis característicos do romanticismo posterior: a admiración pola natureza, a representación nela dos estados de ánimo do eu, a admiración pola inmensidade do mundo, e tamén polo insignificante do ser humano ante leste ou a conciencia herderiana de que a lingua expresa a personalidade completa do home e o idioma o espírito dun pobo, entre outros lugares comúns.

A isto súmase a postulación dun pensamento de raíz idealista e subxectivo elaborada por Immanuel Kant, pois a conciencia humana só dá conta da percepción fenoménica das cousas. Johann Georg Hamann, pola súa banda, criticou a razón, valorou a experiencia mística, e propugnou a unidade de todo o existente nun continuo contra o afán divisor e clasificador do Século das Luces e do método científico.

Os filósofos do idealismo alemán que consolidan o camiño ao romanticismo son Johann Gottlieb Fichte, que afirmou que o «eu» era a esencia de divindade do home e o elemento que condiciona a súa personalidade e a súa moral, e trasladou este eu á comunidade, ao pobo, ao colectivo, facendo del unha entidade con vida propia. Friedrich Schelling ampliou este idealismo subxetivista á bioloxía, á natureza, e con iso, desembocou naquilo que os poetas paisaxistas habían prefigurado. Finalmente Hegel concibe un deus natural, radicado tamén na historia e na cultura. Todo este conxunto de ideas, unha nova visión do mundo (Weltanschauung), conflúe no romanticismo alemán e, en gran medida, no mundial.

É importante sinalar o interese polo folclore e a historia común da cultura xermánica, posto que neles se translucía, seguindo as doutrinas de Herder e Schlegel, a esencia do espírito nacional. Así, deuse inicio a compilacións (Contos infantís e do fogar ou Lendas alemás) de contos populares, como a que levaron a cabo os irmáns Jakob e Wilhelm Grimm. Algúns destes contos pasaron ao acervo cultural da humanidade, como Blancaneves e os sete ananos, Cincenta ou Os músicos de Bremen.

Autores

Os primeiros autores románticos alemáns aínda conservan trazos do Neoclasicismo e da Ilustración alemá (Aufklärung), e encádranse no movemento Sturm und Drang. É decisiva na xestación do romanticismo alemán o idealismo de pensadores como Kant, Herder, Hamann, Hegel, Fichte e Schelling. Entre os literatos máis destacados adoita citarse a Goethe, Schiller, Novalis. Os irmáns August e Friedrich Schlegel teorizaron este movemento romántico.

Johann Wolfgang von Goethe.

Johann Wolfgang von Goethe

A obra de Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) excede o marco do romanticismo pois, aínda que os seus comezos están inmersos no Sturm und Drang, tras unha viaxe a Italia en 1786 volve a súa estética cara ao clasicismo. Escribiu teatro, poesía lírica e novela, e neste último xénero traballou ao longo de toda a súa vida na obra cimeira deste período, o Fausto.

• Teatro. Comezou escribindo na década dos 1760 comedias e traxedias neoclásicas. De 1773 data Götz von Berlichingen, que supuxo primeiro éxito nas táboas. En 1787 escribe un clásico da literatura dramática, Ifixenia en Táuride. Escribiu así mesmo dramas que reflectían a sociedade burguesa, como A filla natural. A obra que mellor representa o tema romántico da liberdade é Torquato Tasso.
• Lírica. Cultivou desde a poesía de raíces folclóricas e populares ata as creacións exóticas da súa Diván de Oriente e Occidente (1819), que lembran vagamente a poesía persa. Aínda que adoita sinalarse que a súa obra lírica cume son as Elexías romanas (1790), inspiradas pola súa estancia italiana e a contemplación dos vestixios da Antiga Roma. Tamén practicou a poesía épica, co seu idilio Hermann e Dorotea.
• Novela. A súa obra de mocidade Os sufrimentos do mozo Werther (1774) supón un punto de arranque do romanticismo en Alemaña e é unha das creacións máis influentes do seu tempo. Nela expón as tribulacións dunha alma atormentada por un amor imposible que provoca o suicidio final do protagonista, un alter ego do propio Goethe. Mediante fragmentos do diario de Werther e extractos da súa correspondencia, cóntase a peripecia interior dun mozo cuxo carácter foi imitado pola mocidade do seu tempo. Do seu período clasicista é Anos de aprendizaxe de Wilhelm Meister, novela de aprendizaxe dun mozo que, tras uns inicios marcados pola rebeldía, a marxinalidade e a bohemia nunha compañía de cómicos, acaba dedicándose ao ensino e a fomentar o progreso social. As afinidades electivas (1809) expón conflitos amorosos entre dúas parellas e contén unha incisiva análise psicolóxica.

Friedrich Schiller.

A súa principal obra, na que se afanou durante toda a súa carreira literaria, é Fausto, novela dialogada de temas filosóficos, publicada en dous partes, a primeira en 1808 e a segunda, póstuma, en 1832. Os primeiros testemuños desta reelaboración da lenda medieval do home que vende a súa alma ao diaño a cambio de conseguir o amor e a mocidade eterna datan de 1772. A novela abarca as dúas grandes etapas da súa produción literaria. Na primeira, co asunto central do home que vende a súa alma ao diaño a cambio de obter mocidade e amor eternos, faise patente o espírito do romanticismo; na segunda, máis próxima ao ideal reformista ilustrado, Fausto gaña o favor dun emperador e acaba dedicado ao labor de ministro de obras públicas coas miras postas na felicidade social e levado ao ceo como premio por acabar a súa vida facendo o ben para os demais.

Dramaturgos: Friedrich Schiller, Heinrich von Kleist e Georg Büchner

A Fcher (179 - 1805) considéraselle o maior dramaturgo alemán, xunto a Goethe, unha das figuras centrais do Romanticismo alemán, 1776, que lle deu un importante recoñecemento da Primeira República Francesa. Destaca o seu drama de madurez Guillermo Tell (1804). Outro destacado autor dramático é Heinrich von Kleist. Destacan de entre a súa produción O príncipe de Homburg, Pentesilea e O xardín roto. Tamén relatos curtos: A marquesa de O.

Georg Büchner (1813-1837) escribiu o drama A morte de Dantón e Leoncio e Lena pero é coñecido por unha traxedia inconclusa que preludia a vangarda: Woyzeck, historia dun soldado desgraciado que mata o seu amante, que lle é infiel.

Novalis.

Lírica: Novalis, Hölderlin e Heine

Novalis

Friedrich Leopold von Hardenberg, coñecido como Novalis, escribiu Himnos da noite á morte da súa nova amada. Neste poemario místico e nocturno cántase á morte e identifícase á amada cos misterios do cristianismo, e o misticismo da viaxe da prometida morta polas rexións da escuridade faise patente ao fundir a persoa da amada coas persoas da Trindade cristiá. Trátase dunha lírica onírica, visionaria e exaltada, que busca o sublime e, por tanto, é na raíz da sensibilidade romántica.

Friedrich Hölderlin

En Friedrich Hölderlin (1770-1843) destacou o seu coñecemento da lingua e a literatura gregas que achegaba elementos clásicos á súa poesía romántica. Escribiu unha lírica de gran sensibilidade, que trata temas como o amor á liberdade, os ideais revolucionarios, a mitoloxía pagá e o cristianismo. Entre as súas obras poéticas sobresaen O arquipélago, No medio do camiño da vida e Patmas. Foi tamén autor da novela epistolar Hiperión.

Heinrich Heine

Heinrich Heine.

Entre os románticos tardíos destaca Heinrich Heine (1797-1856). Xudeu exiliado de Alemaña, cantou a súa relación de amor e odio coa súa patria no longo poema satírico Alemaña, un conto de inverno. O seu libro de cancións fíxose moi popular, pero é sobre todo un gran prosista: gañábase a vida con crónicas xornalísticas de temas sociopolíticos.

Outros poetas reseñabeis son Clemens Brentano (1788-1842) e Achim von Arnim (1781-1831), que colaboran nunha reelaboración da poesía folclórica breve: O corno da abundancia do raparigo. Von Arnim escribiu tamén novelas, como Isabel de Exipto, cuxo asunto é un imaxinario amor de mocidade de Carlos I de España e V de Alemaña.

Narrativa

Ademais da inxente obra narrativa de Goethe, destaca a novela e o conto fantástico, que afunde as súas raíces na novela gótica anglosaxoa por unha banda e nos elementos máxicos do conto tradicional de fadas por outro.

E. T. A. Hoffmann (1776-1822) explora a fronteira entre realidade e fantasía nos seus relatos breves Pezas de fantasía, O elixir do diaño, Opinións sobre a vida do gato Murr ou Cascanueces e o rei das ratas.

Adelbert von Chamisso (1781-1838) concibiu A marabillosa historia de Peter Schlemnihl, que trata o mito de Fausto.

Joseph von Eichendorff, poeta e narrador, escribe Vida dun inútil (ou Vida dun tunante), que se pode relacionar coa novela picaresca e presenta a un pobre vagabundo que malvive co seu violín e os seus ideais poéticos.

Véxase tamén

Outros artigos

• Romanticismo
• Romanticismo alemán
• Literatura do Romanticismo en Francia
• Literatura do Romanticismo en Inglaterra
• Literatura española do Romanticismo

Bibliografía

• Paula Brines y Antoni Marí (trad.), El entusiasmo y la quietud. Antología del Romanticismo alemán, Barcelona, Tusquets, 1979 (Marginales, 63).— ISBN 978-84-7223-063-7
• Martín Arnedo, Santiago, Poemas esenciales en la lírica alemana, Madrid, Ed. Rilke, 2015.— ISBN 978-84-941979-3-2
• FERNÁNDEZ, David, Literatura Universal, Barcelona, Almadraba, 2008. ISBN 978-84-8308-703-9
• FERRER, Jordi y Susana Cañuelo, Historia de la literatura universal, Barcelona, Óptima, 2002. ISBN 84-95300-32-X

Ligazóns externas

• Andrés A. Luetich, Iluminismo, pre-romanticismo y romanticismo en Alemania, 15 de marzo de 2004, en www.luventicus.org
• Biografías y textos de escritores alemanes