Institucións españolas do Antigo Réxime

Símbolos utilizados polas institucións durante os últimos anos do Antigo Réxime.

As institucións españolas do Antigo Réxime foron a superestrutura que, con algunhas innovacións, pero sobre todo mediante a adaptación e transformación das institucións e prácticas políticas, sociais e económicas preexistentes nos distintos reinos cristiáns da Península Ibérica na Baixa Idade Media, presidiu o período histórico que coincide a grandes liñas coa Idade Moderna: desde os Reis Católicos ata a Revolución liberal (do último terzo do século XV ao primeiro do século XIX) e que se caracterizou polos trazos propios do Antigo Réxime na Europa occidental: unha monarquía forte (autoritaria ou absoluta), unha sociedade estamental e unha economía en transición do feudalismo ao capitalismo.

Son características do Antigo Réxime a dispersión, a multiplicidade e ata a colisión institucional, o que fai moi complexo o estudo da historia das institucións. A mesma existencia da unidade institucional de España é un asunto problemático. Neste período histórico da monarquía hispánica houbo institucións unitarias: destacadas e transcendentais na percepción exterior: a persoa do rei e o seu poder militar, e cara ao interior: a inquisición. Outras foron comúns, como as propias da sociedade estamental: nobreza, clero e corporacións de moi distinto tipo que se organizaban dun xeito non moi diferente en cada reino. Un mosteiro cisterciense catalán (Poblet) era intercambiable por outro castelán (Santa María de Huerta); un gandeiro mesteño, por outro da Casa de Zaragoza; a aristocracia fusionouse nunha rede de alianzas familiares. Pero outras foron marcadamente diferenciadas: as Cortes ou a Facenda nos reinos da Coroa de Aragón non tiveron nada que ver coas de Castela e León. Ata coa imposición do absolutismo borbónico, que reduciu esas diferenzas, as provincias vascas e Navarra mantiveron os seus foros. O Estado e a nación vanse forxando, en gran medida como consecuencia de como as institucións responderon á dinámica económica e social, pero non acabarán de presentarse no seu aspecto contemporáneo ata que non terminou o Antigo Réxime.

A sociedade na España do Antigo Réxime

A sociedade da España moderna (no sentido da Idade Moderna ou do Antigo Réxime) era un armazón de comunidades de diversa natureza, ás que os individuos se adscribían por vínculos de pertenza: comunidades territoriais do estilo da casa ou do pobo; comunidades intermedias como os señoríos e as cidades e a súa terra (alfoz ou comunidade de vila e terra, de moi distinta extensión); comunidades políticas ou xurisdicións amplas como as provincias, os adiantados, as vigairías, as intendencias ou os reinos e coroas; comunidades profesionais como gremios artesanais, confrarías de pescadores, ou as universidades; comunidades relixiosas; etc.

Contemplábase o reino cunha analoxía organicista, como un corpo encabezado polo rei, coa súa supremacía, coas distintas comunidades e ordes que o formaban como órganos, articulacións e membros. Os homes e mulleres estaban ligados por lazos persoais, como vínculos de familia e parentesco. Cada vínculo rexíase por regras comúns que debían gobernar o seu funcionamento e a súa experiencia. No Antigo Réxime as comunidades eran xerárquicas, todo corpo tiña a súa autoridade, eran vínculos de integración e subordinación. Pero cada vínculo tiña un valor ambivalente, de dominación e paternalismo: debían garantir a supervivencia dos individuos á vez que mantiñan relacións sociais de subordinación. O que no mundo contemporáneo se entende como funcións públicas estaban nas mans de particulares, xa sexan casas, señoríos ou dominios do rei, tendo unha total autonomía un territorio doutro. O mesmo concepto de particular carecía de sentido, posto que non existía unha diferenciación efectiva entre o público e o privado na sociedade preestatal ou preindustrial.

A nobreza e o clero eran os estamentos privilexiados. Desde o século XVI a nobreza tendeu a volverse máis cortesá e trasladouse a Madrid, nos arredores da Corte. O clero era un estamento máis aberto, xa que podían incorporarse individuos sen atender á súa condición social, aínda que tamén era un grupo xerarquizado con distintos graos dentro da súa estruturación. O estado chairo era o máis heteroxéneo e numeroso. Contemplaba desde os campesiños máis pobres ata a incipiente burguesía (burguesía da intelixencia: letrados con cargos administrativos na súa maior parte; e a burguesía dos negocios). O grao de varias minorías perseguidas (xudeoconversos, mouriscos ou xitanos) sufriu diferentes alternativas.

A monarquía, a nobreza e o territorio

A forma de determinar o alcance do poder real é consideralo como o revés do poder señorial e á inversa... O poder señorial nunca foi máis aló do exercicio de competencias de orde local... a acumulación de señoríos, por copiosa que fose e aínda que dese lugar á aparición de oficinas señoriais de ámbito territorial, nunca conseguiu ampliar as súas competencias. Fenómenos como a venda de oficios en lugares de señorío pero con beneficio da Coroa, ou o feito sobradamente documentado da apelación á xustiza real, pon en dúbida a imaxe do poder señorial como unha limitación do poder real.

Neste cadro de Velázquez (1636-1637) represéntase unha clase de equitación do Príncipe Baltasar Carlos, que debe exhibir con iso a súa identificación co modo de vida nobiliario. Ao seu cargo, o caballerizo maior: Gaspar de Guzmán, Conde de Olivares e Duque de Sanlúcar a Maior, grande de España e valido, que basea a súa posición política na proximidade física que lle dá acceso ás persoas reais. Asisten outros cortesáns. Asomados a un balcón do Alcázar de Madrid, capital política da Monarquía Hispánica, os reis Filipe IV e Isabel de Borbón.

A cúspide do sistema institucional foi a monarquía, xustificada política e ideoloxicamente desde o comezo da conquista cristiá como herdanza da Hispania visigoda nos supostos núcleos cantábricos: o que o nacionalismo español do século XIX bautizou como reino de Asturias, o chamado reino de León e condado e logo reino de Castela; ou do feudalismo carolinxio nos pirenaicos: Corte Condal de Barcelona, posteriormente principado de Cataluña, condado e máis tarde reino de Aragón, e reino de Navarra. Este, de feito, reunira a case totalidade dos territorios cristiáns peninsulares a comezos do século XI, para logo disgregalos coa herdanza de Sancho III o Maior entre os seus descendentes da dinastía Ximena, enfrontados entre si á vez que se expandían territorialmente por Al-Andalus. Para entón o concepto de monarquía hereditaria xa estaba suficientemente asentado como para utilizala como unha institución patrimonial, dentro da dinámica vasalática do feudalismo, con todas as limitacións que esta expresión ten na Península Ibérica. A influencia europea que chegou co Camiño de Santiago e a Orde de Cluny determinou que fose a casa de Borgoña a que terminase entroncando nos reinos occidentais (Portugal, León e Castela). Os mesmos procedementos xustificativos (aos que se engade a propia existencia da monarquía) foron os utilizados para xustificar o predominio social da nobreza (os bellatores ou defensores feudais), que co alto clero formaban unha única clase dirixente: os privilexiados.

Véxase tamén: Monarquías feudais, Estamento, Privilexio, Nobreza e Títulos nobiliarios en España.

A formación da monarquía autoritaria culmina coa poderosa dinastía Trastámara, orixinada en Castela na persoa dun bastardo, Henrique II o das Mercés, alzado ao poder pola alta nobreza celosa de evitar esa mesma concentración de poder, que se implantará tamén en Aragón como consecuencia do Compromiso de Caspe. A crise do século XIV fora determinante para producir unha nítida separación entre a alta e a baixa nobreza de fidalgos e cabaleiros, cuxo prestixio social, cando non podía sustentarse no control de terras, era buscado con todo tipo de probanzas, hábitos, executorias, reis de armas, brasóns... que se non podían apoiarse con aquelas, non ocultaban a súa decadencia económica. Xeograficamente prodúcese tamén unha cesura entre o norte peninsular -as montañas cantábricas e pirenaicas onde van buscarse os solares orixinarios das casas nobres pero onde non hai grandes dominios e a maior igualdade de condicións permitiu nacer o mito da fidalguía universal- e o sur -dominado polas encomendas das ordes militares e os grandes estados nobiliarios-. Aos non privilexiados, quedáballes a percepción do orgullo de cristián vello, que se expresou legalmente nos estatutos de limpeza de sangue, que se estenderon por todo tipo de institucións tras a revolta anticonversa de Pedro Sarmiento en Toledo (1449). Esa discriminación legal mantívose como un factor decisivo de cohesión social con máis motivo tras a expulsión dos xudeus (1492) e de os mouriscos (1609), mantendo como útil chiba expiatorio a existencia do cristián novo, condición da que non escapaban nin as máis altas casas nobres nin o mesmo rei

Véxase tamén: Monarquías autoritarias, Coroa de Aragón, Coroa de Castela e Cristián vello.

A familia de Carlos IV, por Goya (1800-1801). Neste retrato colectivo aparecen as últimas xeracións de monarcas absolutos (Carlos IV e Fernando VII), que xa presenciaron como os seus curmáns franceses pasaron pola guillotina. Tamén aparece o que representará máis adiante a última oportunidade de restauración do Antigo Réxime fronte á triunfante Revolución liberal española (Carlos María Isidro de Borbón, o pretendente carlista que se oporá, aducindo a lei sálica, á sucesión en Isabel II, filla única do seu irmán máis vello).

Á unión territorial dos Reis Católicos (por matrimonio: Aragón e Castela, ou conquista: Canarias, Granada, Navarra, América), séguelle a adición de vastos territorios en Europa coa chegada da dinastía Habsburgo, cuxa concepción do poder baseábase no respecto ás peculiaridades locais (non sen conflitos, como a guerra das Comunidades de Castela e as Xermanías con Carlos I ou a crise de 1640 con Filipe IV). A concepción unitaria dos dominios peninsulares permite á historiografía falar de Monarquía Hispánica, a pesar de que a unión é na persoa dos reis e non nos reinos, que manteñen as súas leis, idiomas, moedas e institucións. O intento por unificalos a partir da unión das familias nobres, principalmente tras a fundación do concepto de Grandeza de España (1520), ao que se incorporou a un pequeno número de casas aristocráticas das dúas coroas (con claro predominio castelán). Fomentáronse as alianzas matrimoniais, co fin de que a elite social na práctica fose a mesma en todos eles. A unión con Portugal, que durou sesenta anos (1580-1640), tamén se intentou consolidar da mesma forma (non sen receos; do que vén o refrán portugués augurando de España: «nin bo vento nin bo casamento»).

Para rematar, a dinastía Borbón (curiosamente, de orixe navarra) imporá os usos franceses da monarquía absoluta, non só no protocolo cortesán, senón na configuración centralista do Estado e nas disposicións sucesorias da lei sálica, tras unha guerra civil con dimensión europea: a guerra de sucesión española.

O Estado do Antigo Réxime protexía os intereses nobiliarios. Precisamente por iso ademais de absoluto foi denominado por algúns autores -P. Anderson, Kiernan, Porshnev etc.- como nobiliario ou señorial. O monarca nunca pon en cuestión á súa nobreza e tampouco á inversa. O primeiro preocúpase de consentir á segunda e manter os seus privilexios económicos, sociais etcétera. Naturalmente que iso de forma xeral, e visto como situación a longo prazo. Por suposto que hai conflitos conxunturais. Por iso é polo que haxa que romper co tópico de que os Reis Católicos terminan co poder da súa nobreza. Parece un erro metodolóxico expor o inicio e o desenvolvemento do Estado Moderno como a resolución dun conflito de intereses entre o monarca e a nobreza do que saíu vitoriosa a Coroa. Os membros da alta nobreza eran os primeiros interesados en contar cun forte poder central que posibilitase o control social e fixese difícil, cando non imposible, a protesta dos grupos sociais menos ricos dos que obtiñan as súas rendas. O chamado Estado Moderno protexe, defende e consolida os intereses nobiliarios... Doutra banda, sería un grave erro, moi numeroso entre historiadores, o de concibir a súa evolución dun xeito lineal. Os desenvolvementos non adoitan ser así, senón que teñen os seus progresos -termo etéreo- e os seus retrocesos. Igualmente ocorre coa función da nobreza e o seu papel no Estado. Pouco logo de terminar a Reconquista esquece o seu carácter militar, comeza a actuar politicamente, cunha intensidade que atopa o seu punto máis cálido no século XVII, e gradualmente o seu papel vaise reducindo ao ocupar exclusivamente cargos diplomáticos e honoríficos, tanto na administración como no exército, aínda que isto de forma moi xeral, e como tal bastante distorsionador. Para rematar, habería que desterrar o tópico de que durante o século XIX, o Estado liberal arrincona definitivamente á nobreza. Tal cousa non ocorre, entre outras circunstancias, porque tampouco ven lesionada de forma importante a súa situación económica privilexiada. Gran parte da nosa historiografía está infestada de clichés que necesitan ser renovados.

• 
  Íñigo López de Mendoza, marqués de Santillana, por Jorge Inglés. Podía cruzar España de Norte a Sur durmindo cada noite nun castelo da ampla rede familiar (de orixe alavés) dos Mendoza, que encabezaba a través da Casa do Infantado. Soubo manobrar habilmente nas loitas entre faccións nobiliarias, opóndose tanto á privanza de Álvaro de Luna como aos Infantes de Aragón, apoiando cando era máis necesario ao rei Xoán II de Castela, o que lle valeu incrementar notablemente o seu propio poder político e territorial.
• 
  Un século máis tarde que o de Santillana, Fernando Álvarez de Toledo, terceiro duque de Alba (pintado por Tiziano) pertence a unha nobreza cuxa máxima aspiración é figurar no mellor posto do servizo dunha monarquía indiscutible. Destacado xeneral de Carlos V e Filipe II, foi gobernador de Milán (1555), vicerrei de Nápoles (1556) e gobernador dos Países Baixos (1566), onde a lenda negra pintoulle como estereotipo negativo de fidalgo español. Caído en desgraza por un asunto matrimonial familiar, volveu dirixir os exércitos na campaña de Portugal (1580).
• 
  Non menor liñaxe posuía o valenciano San Francisco de Borja, pintado por Alonso Cano co hábito de xesuíta que tomou na súa madurez (chegou a ser Xeral da Compañía de Xesús). Contrasta, pero non nega o modo de vida da alta nobreza: no século foi duque de Gandía (casa valenciana con grandeza de España) e cortesán de Carlos V, que lle levou ás súas campañas, casoulle cunha aristócrata portuguesa e nomeoulle vicerrei de Cataluña. A súa famosa vocación chegoulle no truculento enterro de Isabel de Portugal (xa non servirei señor que se me poida morrer).
• 
  Carlos Gutiérrez dos Ríos, duque de Fernán Núñez, por Goya. Seguiu a tradición familiar de servizo diplomático, acudindo ao Congreso de Viena (1814), canto do cisne da Europa do Antigo Réxime onde España xa non tivo ningún papel relevante. Foi o último da súa estirpe que exerceu señorío xurisdicional sobre a cordobesa vila do seu título. A diferenza da Revolución Francesa (na que os campesiños desposuíron aos seus señores), en España iso non significou a perda de propiedades nin a ruína da súa casa, que segue formando parte da aristocracia ata hoxe.

España dividida segundo afán os Xeógrafos, do Atlas xeográfico do Reino de España e Illas adxacentes cunha breve descrición das súas Provincias / Disposto para a utilidade pública por D. Tomas López (1757)

A conformación territorial da Monarquía Hispánica nun conxunto tan amplo de territorios permite falar separadamente das institucións americanas, as dos territorios europeos alén dos Pireneos (especialmente Flandres e Italia) e as dos reinos da Península Ibérica, que é aos que se refire este artigo.

Véxase tamén: Organización administrativa indiana, Dereito indiano, Imperio español e Monarquía Católica.

Estes últimos, poden entenderse como unha unidade institucional (coa clara excepción do Reino de Navarra e as provincias vascas) a partir de comezos do século XVIII, debido por unha banda á clarificación traumática que supuxo a separación de Portugal (1640), e por outro aos decretos de Nueva Planta (1707 a 1716) que reduciron a lexislación da Coroa de Aragón á de Castela (o que foi decisivo sobre todo para Cataluña, Valencia e Mallorca, posto que o Reino de Aragón vira moi limitados os seus foros como consecuencia da revolta de Antonio Pérez en 1592). De todos os xeitos, e a pesar de usarse na época (véxase De Hispania a España), a expresión reino de España e o concepto de unidade nacional (de orixe liberal) non debería utilizarse estritamente con anterioridade á Constitución de Cádiz de 1812, xa no Novo Réxime. Non é obxecto deste artigo a definición de España como nación, pero é necesario destacar que a identidade nacional española constrúese xustamente como consecuencia (ás veces, a pesar delas)/delas) da prolongada existencia no tempo das institucións do Antigo Réxime, algunhas unitarias, outras comúns e outras plurais na súa configuración territorial. Cando as Cortes de Cádiz celebren os seus debates, intentarase explicitamente actualizar as institucións tradicionais que xunto cos usos e os costumes supostamente conformarían unha «constitución» propia, natural, intemporal, adecuada á idiosincrasia nacional española, a pesar de que a Constitución de 1812 fose claramente unha ruptura revolucionaria. Outra cousa sería dilucidar a preexistencia dun carácter nacional ou «Ser de España», tal como entendíase nese famoso debate ensaístico.

O municipio, as cortes e a facenda

En ausencia de potentes niveis intermedios de organización do territorio (existían, pero dun xeito descontinuo, e ás veces sen competencias nin recursos que os fixesen decisivos: adiantamentos, vigairías, meiriñados... ata que coas reformas borbónicas se implantou a rede de intendentes de exército e provincia, precedente do gobernador provincial), o nivel inferior de organización territorial presentaba en España unha extraordinaria vitalidade: a institución municipal, herdanza do municipio romano e reforzado coa repoboación que segue á reconquista durante a Idade Media. O proceso repoboador altomedieval outorgara unha liberdade orixinaria sen parangón noutras partes de Europa, (presuras, alodios, behetrías), e máis que en ningún outro reino na fronteira ou Estremadura castelá, onde a condición de campesiño equiparábase á de nobre se defendía a súa propia terra cun cabalo de guerra (cabaleiros viláns). Co paso dos séculos e o afastamento da fronteira, os concellos abertos dos primeiros momentos, en que participaban todos os veciños, foron substituídos por poderosas corporacións, os concellos ou concellos de cidades ou vilas con foros, cartas poboas que lles outorgan xurisdición sobre un amplo alfoz ou terra, composto de numerosos núcleos rurais (vilas, lugares e aldeas) e terreos máis despoboados (montes, pastos, devesas, baldíos) fronte aos que se comportan como un verdadeiro «señorío colectivo», de xeito similar a como nobreza e clero ían conformando os seus propios señoríos. A condición dos campesiños, xa que logo, non era radicalmente distinta en reguengo e señorío: nin na primeira foi de liberdade nin na segunda de escravitude.

• 
  Salón de Cent (polo antigo Consell de Cent ou Consello de Cento) do concello de Barcelona.
• 
  Concello de Pamplona.
• 
  Concello de Avilés.
• 
  Concello de Alcañiz.

A implicación da autoridade real no control municipal foise facendo máis forte a finais da Idade Media, a medida que a monarquía se facía autoritaria, sobre todo a partir da crise do século XIV. Finalmente produciuse unha sorte de «repartición de papeis» entre os rexedores, que se converteron en cargos venais e na práctica hereditarios nas familias do que pode denominarse patriciado urbano ou oligarquía municipal (cabaleiros ou burgueses ennobrecidos, ciutadans honrats...) e o corrixidor, como representante directo do rei no municipio. En municipios menores os cargos adoitaban ser un alcalde en representación do estado chairo e outro do nobiliario.

Os municipios máis importantes son as cidades con voto en Cortes, representantes non tanto dun terceiro estado canto dun patriciado urbano ennobrecido, máis en Castela que en Cataluña, onde a cidade de Barcelona ten un peso fundamental e desde 1359 a deputación permanente das Cortes (a Generalitat) exerceu de contrapeso eficaz ao aumento do poder real; ou en Aragón, onde eran presididas polo Xustiza (que previña aos reis «Facémosche Rei se cumpres os nosos Foros e os fas cumprir, se non, non»), ademais de dispor desde 1364 da súa propia Deputación do Xeneral. Unha institución similar existiu en Valencia desde 1418.

Véxase tamén: Cortes de Castela, Cortes de Aragón, Cortes Catalás e Cortes Valencianas.

As Cortes foron a institución representativa de o reino (entidade oposta dialécticamente a o rei), con funcións lexislativas e fiscais; máis fortes en Aragón, onde mantiveron a súa estrutura en tres brazos (catro no reino de Aragón, coa nobreza dividida en ricos homes e fidalgos), máis débiles en Castela, onde deixaron de convocarse aos estamentos privilexiados. Perderon importancia xustamente no século XVIII, cando se convocan conxuntamente as de ambas as coroas, pero que só se reunirán para cuestións sucesorias.

Tres foron as instancias con capacidade fiscal independente: a Igrexa, o Reino e a Coroa. A fiscalidade eclesiástica consistía no cobro de décimos e primicias, impostos directos que gravaban a renda da terra... A Igrexa, que, pola súa función pastoral, tiña distribuídos os seus individuos por todos os lugares, estaba en condicións de esixir un tributo deste tipo, cousas que a coroa non podía realizar... As Cortes de cada reino tiñan facultades limitadas no proceso lexislativo -formulaban peticións que o rei concedía, aprazaba ou denegaba- e decisorias no que respecta á votación de servizos. No comezo das sesións, o rei ou o seu representante expuña os puntos máis significativos da súa política exterior e solicitaba un servizo ou donativo que habitualmente se fixaba logo de negociacións con frecuencia laboriosas, e só nunha ocasión, as Cortes catalás de 1626, non se votou o servizo, debido non á negativa dos procuradores senón a que non concluíron as sesións... A facenda real carecía de unidade. Cada reino constituía unha administración independente e en todos, coa excepción sinalada dos orzamentos do Reino en Castela, aplicábase o principio de consumir integramente no territorio os recursos que no mesmo se obtiñan... non existiu unidade de tesourería ata que en 1799 se estableceu a chamada «reunión de rendas».

Real Casa da Aduana (século XVIII), na rúa de Alcalá de Madrid, actual sede do Ministerio de Facenda.

A facenda foi un dos alicerces do funcionamento da Monarquía, moito máis substancial en Castela que en Aragón e Navarra (e nas provincias vascas, que aínda que castelás, posuían unha exención fiscal ligada a unha confusa fidalguía universal). A Cámara de Comptos de Navarra ou as institucións privativas dos outros territorios non recadaban máis do necesario para o mantemento do funcionamento dun mínimo aparello burocrático propio, sendo insuficientes ata para a defensa dos propios territorios en caso necesario. O mesmo pode dicirse das máis substanciosas rendas de Flandres ou Italia (nestes casos enfrontadas a gastos militares constantes e cuantiosos). Para Castela, o indiscutible centro fiscal da monarquía, o Consello de Facenda e as Cortes deseñaban o sistema, pero realmente estaba baseada no encabezamento polas cidades, no seu beneficio e en contra do territorio que administraban, e na súa recadación efectiva -a base de sisas gravadas sobre o consumo e o tráfico mercantil- adoitaba arrendarse a particulares. Os ingresos principais sempre foron insuficientes, polo que os recursos de urxencia extraordinaria a préstamos de banqueiros (sucesivamente casteláns, alemáns -os míticos Fugger-, xenoveses e portugueses) á débeda pública (xuros) e ás alteracións monetarias foron un lastre crónico, que socavaba o crédito da monarquía e conducíaa a crebas periódicas. Devanditos ingresos eran fundamentalmente o quinto real dos metais americanos (que alteraron a economía de Europa producindo a Revolución dos Prezos) e a alcabala, un imposto indirecto teoricamente universal. A multiplicidade de regalías e outros impostos (servizo ordinario e extraordinario, millóns, regalía de apousento na Corte etc.) facían o sistema ineficaz e inxusto, o que provocou algúns intentos de reforma errados, como a Unión de Armas deseñada polo Conde-Duque de Olivares e a Única Contribución ligada ao Catastro de Ensenada. Con anterioridade a este, os decretos de Nueva Planta unificaran administrativamente Valencia e Cataluña sen ningunha diferenza con Castela (Aragón xa perdera os seus foros en tempos de Filipe II de España tras a revolta de Antonio Pérez), como consecuencia da súa derrota na guerra de sucesión española, o que deu a oportunidade de establecer un sistema fiscal practicamente ex novo sen as trabas que supón ter que respectar dereitos adquiridos, o que resultou nun sistema simple e eficaz que de feito incentivou a actividade económica durante o século XVIII á vez que producía un substancial aumento recadador. Ese ideal fiscal, sumado a outras características xurídicas (o censo enfitéutico que garantía ao pagés catalán a continuidade da súa explotación agraria, e a pervivencia do dereito civil, que garantía ao hereu a conservación íntegra do patrimonio familiar) foi modelo das reformas ilustradas (Conde de Campomanes) aínda que as resistencias atopadas fixeron inviable a súa aplicación en Castela, no que pode verse como unha situación inversa á da Unión de Armas do Conde-Duque do século anterior.

A vida económica

A Lonxa da Seda de Valencia.

A vida económica dependía só moi parcialmente das decisións políticas de alto nivel, a pesar de que a orientación mercantilista da política económica da monarquía (xulgada polos arbitristas, fundadores da ciencia económica) era moi marcada. Na coroa de Aragón institucións medievais como a lonxa e a Taula de Canvi, así como o Consulado do Mar e Consulado de Comercio (tamén presentes en Castela), presidían o comercio a longa distancia, que coa colonización de América fíxose vital controlar. Esa función foi confiada de forma monopolística á Casa de Contratación de Sevilla. Ata se previu unha institución similar, que funcionase na Coruña, para o control do esperado comercio de especias coas Molucas, pero a cesión destas illas a Portugal frustrouno. O libre comercio con América foi unha das cuestións que a política ilustrada do século XVIII intentou desenvolver, abrindo o monopolio (que por entón exercía Cádiz) a outros portos peninsulares (1788), tras o desenvolvemento de compañías privilexiadas como a Compañía Guipuscoana para o cacao de Venezuela (1728), transformada logo na Compañía de Filipinas (1785).

Véxase tamén: Mercantilismo#En España e Arbitrismo.

Dun xeito máis estreito eran as institucións municipais as que controlaban a artesanía e o comercio local, a través das ordenanzas municipais. Estas relegaban o control do funcionamento dos oficios viles e mecánicos a unhas corporacións intermedias que se autogestionaban: os gremios, asociacións de talleres do mesmo oficio cuxas funcións esenciais eran evitar a competencia entre os seus membros, controlar o acceso ao exercicio profesional, manter os estándares de calidade e o saber facer do oficio (ata contra as innovacións tecnolóxicas), integrar e ordenar de forma paternalista as distintas categorías profesionais (mestre, oficial e aprendiz) e defender os seus intereses de forma proteccionista (fronte ao intrusismo, a competencia exterior ou ata as inxerencias políticas económicas e fiscais, actuando como grupo de presión se era necesario). Nunca tiveron tanta vitalidade como noutras partes de Europa. En Castela, as cidades pañeras do interior, como Segovia ou Toledo non conseguiron impor medidas proteccionistas que as permitisen desenvolver a súa industria fronte á protección ao consumidor e aos intereses gandeiros e dos exportadores das cidades periféricas, como Burgos e Sevilla. As ordenanzas municipais tamén controlaban o comercio a través de mercados de dimensión comarcal; e con institucións como o Repeso ou o Fiel almotacén, que tiñan como función o control do abastecemento, o comercio alimentario e dos axentes do comercio, como os obrigados e os tablaxeiros.

A Casa do Peso de Medina del Campo, onde se gardaban os pesos e medidas oficiais para garantir os intercambios comerciais nas súas famosas feiras.

Feiras como as de Medina del Campo, que conectaban a la castelá coa economía financeira do norte de Europa representaron unha actividade excepcional, que incluíu o xurdimento de institucións financeiras e familias de banqueiros que non tiveron continuidade. A oportunidades de negocio que significaban o mercado americano, a descomunal débeda da Facenda e as sucesivas conxunturas económicas de inflación no século XVI e depresión no século XVII, máis que incentivar, terminaron asfixiando aos axentes económicos casteláns en beneficio dos doutros países de Europa. A pesar da súa importancia, non serviron para integrar un mercado nacional. Tampouco axudou a iso o mantemento das aduanas interiores, moedas e lexislación privativa de cada reino. A Coroa de Aragón non participou tampouco, ata o século XVIII, da empresa comercial americana, aínda que desde entón, sobre todo en Cataluña púidose presenciar o crecemento dunha industria téxtil para o mercado colonial (as indianas), estimulada por condicións sociais especialmente favorables, das que é mostra a aparición dunha dinámica institución local: a Real Xunta Particular de Comercio de Barcelona (1758-1847).

O feito de que a maior parte da poboación dependese do autoconsumo (os campesiños) ou das propias rendas (nobres e clérigos), facía que o comercio fóra, en realidade, unha actividade ata certo punto marxinal. Outras institucións vagamente precapitalistas, como o Monte de Piedade ou o Banco de San Carlos chegaron máis adiante, xa ao final do Antigo Réxime, aínda que tiñan precedentes anteriores en figuras tradicionais que se souberon adaptar á conxuntura expansiva do século XVIII, como os pósitos, os Cinco Gremios Maiores de Madrid ou as corporacións de arrieiros (arriería de Sangarcía e Etreros en Segovia, e a da Maragatería en León), destacando a carretería ou Cabana Real de Carreteiros, traxiñeiros, cabañiles e as súas derramas (fundada con privilexios en 1497, e con xurisdición especial desde 1599, incluíndo un xuíz conservador para defendelos). As Manufacturas Reais, como adaptación da política económica colbertista, foron obra dos Borbóns, pero tamén houbo un interese anterior polo control das industrias estratéxicas (fábricas de armamento e Reais Atarazanas).

Cordeiro, de Zurbarán. Ademais da lectura relixiosa alegórica, ilustra a dominancia da gandería ovina na España do Antigo Réxime.

Era o campo e as actividades agropecuarias, as que constituían a abafadora maior parte da economía na sociedade preindustrial. A produción primaria de alimentos dependía dunha agricultura sometida aos procesos tradicionais sancionados polo costume e os usos do réxime señorial, a cargo duns campesiños cuxa situación social ás veces conducía á revoltas (Revolta Irmandiña en Galicia, payeses de remença en Cataluña), correspondendo á monarquía un papel arbitral (Sentenza arbitral de Guadalupe) que non escondía a súa preferencia por manter o status privilexiado da nobreza e o clero (lexislación sobre o morgado).

Esa opción vese con claridade na protección á gandería fronte á agricultura, que se entendeu pola historiografía como unha loita de clases entre señores (gandeiros) e campesiños (agricultores). O Honrado Concello da Mesta en Castela e institucións similares no reino de Aragón (Casa de Gandeiros de Zaragoza) convertéronse en poderosísimas corporacións privilexiadas, con xurisdición privativa, nas que a norma era a confusión de intereses e xurisdicións entre o público e o privado. A crítica ilustrada atopou na súa pervivencia un dos freos máis importantes á modernización económica, xunto coa indefinición do dereito de propiedade (vinculacións e mans mortas) e os obstáculos ao mercado libre (taxa do gran, aduanas interiores e a atomización fiscal). Esta época estará presidida polo proxectismo ilustrado e a difusión do modelo de Reais Sociedades Económicas de Amigos do País, nacido no País Vasco e con especial proxección a Asturias, Madrid, en ambos os lugares coa presenza de Jovellanos, que desde ela tamén contribuíu á Lei Agraria, outro proxecto nacido da inquietude ilustrada que emerxe dalgúns cargos da administración, neste caso do Intendente de Estremadura.

A burocracia, a xustiza, a lexislación

Real Audiencia e Chancillería de Granada.

A burocracia central baséase no sistema de Consellos, que se denominou polisinodial, por estar composto de múltiples organismos que se repartían temática e territorialmente o goberno dunha monarquía tan complexa. Había consellos temáticos e territoriais: Facenda, Ordes, Inquisición, Indias, Flandres, Italia, Portugal, Navarra, Aragón etc. O Consello de Castela era o que levaba o peso da maior parte da política interior, sobre todo a partir do século XVIII; e o de Estado as relacións internacionais. A Cámara de Castela, comisión reducida do Consello, pero separado deste, encargábase de aconsellar ao rei, como despacho secreto e reservado, na administración da graza ou mercé real, concepto xurídico propio do poder que exercen os reis pola súa mera vontade. As xuntas eran comités reunidos para un asunto monográfico (aínda que tamén recibían o nome de xuntas as institucións de goberno local dos territorios da zona cantábrica: Galicia, Asturias e Provincias Vascongadas).

Artigos principais: Consellos en España e Xunta (goberno).

O traballo persoal do rei á fronte dun complexo tan amplo podía ser afrontado por un burócrata vocacional como Filipe II de España, que pasou media vida entre papeis (de aí o seu sobrenome de "rei papelero"), ou confiado á figura dun valido.

Artigo principal: Valido.

Real Audiencia e Chancillería de Valladolid.

Coa reformas de Filipe V, os consellos decaen (a excepción do de Castela), e é a Secretaría de Estado e do Despacho a institución que toma maior preeminencia na estrutura gobernativa. Primeiro como Secretaría do Despacho Universal, desde 1705 desdobrada en dous, e desde 1714 en catro (Estado, Facenda, Xustiza e unha en conxunto para guerra, mariña e Indias), precedentes da estrutura en ministerios e Consello de ministros con Presidente que será a propia da Idade Contemporánea.

De todos os xeitos, o traballo dos secretarios que levaban a cabo a xestión diaria dos asuntos fora sempre imprescindible, e produciu a formación dunha clase de letrados que permitiu o ascenso social desde posicións non privilexiadas (ou máis comunmente a baixa nobreza). Tal cousa provocaba non poucas envexas e receos entre os grandes (a quen os consellos testamentarios dalgúns reis, aos seus herdeiros, recomendaban ter preto da Corte e en misións diplomáticas ou militares, pero afastados de cargos nos que puidesen gobernar por si mesmos). Ao mesmo tempo, garantía aos reis a fidelidade de quen eran as súas «hechuras» e non debesen ter máis ambición que a de conservar o favor do rei que lles había encumbrado. Nunha sociedade en que a orixe familiar, e non o mérito nin o traballo é a xustificación da posición social, nunca por si mesmos puidesen aspirar a tanto. Postos desa natureza existían, como é lóxico, desde a Baixa Idade Media, e algúns secretarios reais (varios de orixe vasca) alcanzaron unha elevada confianza dos reis que non delegaron en validos: Juan López de Lezárraga, o de Isabel a Católica, Francisco de los Cobos e Martín de Gaztelu, entre os de Carlos V, Juan de Idiáquez, Mateo Vázquez de Leca e Antonio Pérez, de Filipe II.

Testamento de Isabel a Católica.

O papel social destes e outros funcionarios dalgún modo foi semellante á noblesse de robe (nobreza de toga) francesa, que tiña funcións xudiciais. Tradicionalmente proclamouse con non disimulado orgullo que en España a administración de xustiza non chegou a ter cargos venais como en Francia, pero de todos os xeitos para unha gran parte do territorio recaía na xurisdición señorial (que si podía venderse, cos señoríos).

Artigo principal: Señorío.

Sala de Alcaldes de Casa e Corte, Madrid (hoxe Ministerio de Asuntos Exteriores).

O reguengo era administrado xudicialmente cunha estrutura que comezaba nos municipios. Rexedores e alcaldes eran verdadeiros xuíces, ademais de lexisladores e poder executivo a nivel local (a separación de poderes era inconcibible, tanto a altos como a baixos niveis); e os alguaciles eran xustizas, asistidos por escribáns, como en calquera tribunal. O gusto español por pór por escrito todo acto administrativo produciu un volume documental tan extenso que permitiu a súa explotación por parte de hispanistas de todo o mundo, nunha especie de fuga de cerebros ao revés, ao non atopar xacementos semellantes nos seus países de procedencia. A documentación producida polos despachos reais enseguida alcanzou tanto volume que non podía acompañar á corte itinerante, e Carlos V ordenou crear o Arquivo Xeral de Simancas. Acumulacións semellantes de actos administrativos dos concellos e as parroquias permiten que a historia local española teña un inesgotable corpus documental. Imaxínese o resultado de xuntar a todos os centos de arquivos de protocolos notariais, reflexo cotián da actividade de todas as institucións sociais a través de todo tipo de escrituras, tratos e contratos (matrimonios, dotes, testamentos, propiedades, títulos, morgados, compravendas, hipotecas, censos...) que buscaban no rexistro público do notario a seguridade xurídica que proporcionaba a liturxia da palabra escrita e o papel selado (invento español pronto imitado en Europa). O estadio en que se atopaba en cada momento a formación económico social española atopou nestas institucións o catalizador que aceleraba ou retardaba o ritmo que as forzas produtivas imprimían a súa particular transición do feudalismo ao capitalismo durante o Antigo Réxime.

Un dos Decretos de Nova Planta, 1716.

Para a Coroa de Castela, os tribunais superiores foron as Reais Audiencias e Chancillerías de Valladolid e Granada (esta última herdeira da de Cidade Real), creadas por delegación da competencia xurisdicional do rei, que na Baixa Idade Media exercíase pola súa propia audiencia, itinerante como el mesmo xunto cos papeis e funcionarios da Corte e que se converte en dúas institucións estables que se reparten o territorio (con fronteira no Río Texo) no reinado dos Reis Católicos. Durante a Idade Moderna foron creándose outras audiencias (sen título de chancillerías e suxeitas á xurisdición destas) de Galicia, Asturias, Estremadura e Sevilla, ademais das americanas.

Artigo principal: Real Audiencia.

A Corte dispuña dunha xurisdición especial: a Sala de Alcaldes, tamén itinerante ata o establecemento da capitalidade de Madrid (1561), que entraba en conflito coa xurisdición ordinaria do lugar onde esta residise e co número determinado de leguas o seu arrededor. Establecíase unha prelación desta (do mesmo xeito que da Audiencia ou Chancillería nos seus territorios, como emanación do poder real) nos chamados casos de corte. Unha vez fixada a Corte, os conflitos competenciais foron fundamentalmente coa vila de Madrid.

Artigo principal: Sala de Alcaldes da Casa e Corte.

Para a Coroa de Aragón, a planta xudicial incluía tamén a figura da Audiencia Real. A lexislación dos territorios desta coroa, así como nas provincias vascas e o reino de Navarra (que tiña como institución xudicial o Consello Real de Navarra) foi sempre menos permisiva para o poder real, e non desapareceu totalmente nin cos Decretos de Nueva Planta, nin coa abolición do réxime foral tras as guerras carlistas. Na actualidade aínda sobrevive (en distinto grao en cada territorio) como dereito foral, moi importante nalgunhas cuestións de dereito civil, e ata na conformación dos denominados dereitos históricos das chamadas comunidades forais.

Artigos principais: Foro (contrato) e Dereito foral (España).

As fontes do dereito nos distintos reinos cristiáns peninsulares foron moi diferentes, aínda que o recordo da lexislación visigoda (Liber Iudiciorum) mantívose como unha constante, tanto para xustificar o poder (reino asturleonés) como para rexeitalo (Condado de Castela, que naceu queimando os seus exemplares e preferindo o dereito consuetudinario aplicado polos xuíces de Castela, mediante as fazañas).

En Cataluña houbo unha actividade lexislativa moi importante na Idade Media, recompilada nos Usatges de Barcelona e nas Constitucións Catalás, que mantiñan formulaciones pactistas propias da coroa aragonesa. Similares principios foron aplicados nos Foros de Valencia e as Franquesas de Mallorca. A actividade litixiosa e interpretativa desa lexislación produciu un xacemento inesgotable de traballo para os xuristas da Coroa de Aragón durante todo o Antigo Réxime, e ata hoxe.

A codificación lexislativa deu á coroa de Castela maiores atribucións ao rei, nun proceso de construción da monarquía autoritaria na que os xuristas romanistas introducen o Dereito común (de base romano-canónica), en pugna cos foros tradicionais, concedidos localmente para fomentar a Repoboación (Foro de Sahagún, Foro de Logroño, Foro de Avilés) ou de forma máis xenérica como privilexios estamentais (Foro Vello de Castela, Ordenamento de Nájera). Este proceso comezou na Baixa Idade Media co Código das Sete Partidas de Afonso X o Sabio, e acentuouse con Afonso XI (Ordenamento de Alcalá) e os Reis Católicos (Leis de Touro). Xa na Idade Moderna o proceso continuou con sucesivas reformulacións (da Nova Recompilación á Novísima Recompilación). A colonización española de América foi obxecto dun especial coidado lexislativo (Leis de Indias) para o que se solicitou un peculiar apoio de xuristas e teólogos (Xunta de Burgos, Xunta de Valladolid), dado que os xustos títulos da Conquista dependían da interpretación das Bulas Alexandrinas que o Papa concedeu aos Reis. As institucións americanas estiveron baseadas nas castelás, aínda que reinterpretadas e adaptadas á súa situación ultraperiférica (cabidos municipais, audiencias, capitanías, gobernacións, correximentos vicerreinados, Real Acordo, xuntas).

O exército, a mariña, a Santa Irmandade

Defensa de Cádiz, por Francisco de Zurbarán. Ademais dos militares de alta gradación do primeiro termo con armadura, banda de xeneral e bastón de mando, e do cabaleiro de Santiago, aparecen soldados do montón, galeras, barcos de maior calado e as fortificacións das que dependía a vixilancia das costas, e cuxos restos seguen atopándose por todo o litoral español na actualidade.

Instrumento básico da monarquía autoritaria foi o exército permanente e profesional, formado por soldados de calquera nacionalidade (uns soamente mercenarios e outros que buscaban o seu cursus honorum na carreira das armas). Quedaba superado o concepto medieval de hostes feudais, convocadas esporadicamente para unha campaña limitada e logo disoltas, que limitaban o poder da monarquía feudal á súa capacidade de manter a fidelidade dos seus vasalos, que ademais debían ser recompensados coas terras conquistadas. A guerra de Sucesión Castelá, ademais de clarificar a unión dinástica con Aragón e non con Portugal, deixou clara que a única oportunidade de manter a autoridade dun rei era o seu control dun instrumento militar ao seu exclusivo servizo que puidese manter controlados aos nobres e as cidades, mellor se era tan caro que só levando ao límite os recursos da facenda da monarquía puidese pagarse. A arma da artillaría foi unha innovación tecnolóxica moi útil para iso: os castelos nobiliarios e as murallas urbanas deixarán de ser obstáculos insalvables. A guerra de Granada foi o campo de experimentación dese novo mecanismo, que recibirá o nome de terzos (desde 1534, a partir das capitanías e coronelías de época anterior) e representará a vantaxe decisiva fronte á monarquía francesa nas guerras de Italia. O título tradicional de Condestable de Castela -desde 1382 o xefe dos exércitos, en substitución do antigo cargo de alférez- vinculouse á familia dos Fernández de Velasco (duque de Frías) e pasará a cumprir un papel máis que nada protocolario a partir do século XVII. Cando xa a función militar da nobreza era un recordo inofensivo, en tempos de Filipe II volveuse a pensar en encadrala nas Reais maestranzas de cabalería, que do mesmo xeito que as ordes militares cumprían unha función castrense á vez que dotaban aos seus integrantes dun innegable prestixio estamental. O substancial ocorría noutros escenarios: as continuas guerras en Europa mantiveron aos terzos como unha maquinaria ben engraxada por cuantiosas cantidades de diñeiro -e terriblemente imprevisible cando faltaba: Saqueo de Roma e de Antuerpen-. O control do Camiño Español entre Italia e Flandres permitiu á Monarquía Hispánica utilizalos en beneficio da súa política de defensa do catolicismo e a hexemonía dos Habsburgo ata a batalla de Rocroi.

Artigo principal: Terzo.

O mesmo que co cargo de condestable ocorreu co título de Almirante de Castela, que tiña ao seu cargo na Idade Media a Armada de Castela, e que terminou vinculado a unha familia nobiliaria (os Henríquez, desde 1405) acabando por ser honorífico. As Capitulaciones de Santa Fe outorgaban a Cristovo Colón e os seus descendentes o título de Almirante do Mar Océano xunto co vicerreinado das terras por descubrir, pero a recuperación para a monarquía da xestión efectiva desas funcións foi cuestión de poucos anos. Procedementos similares utilizáronse coas denominadas conquistas no territorio americano, extensión das cabalgadas medievais, e que na práctica eran subcontratas político-militares a un particular dos dereitos que a monarquía preocupouse obsesivamente de manter e xustificar (os xustos títulos e a lectura do soado requirimento). A Frota de Indias foi o desafío organizativo máis importante ao que se someteu ningún imperio -o español e o portugués foron os primeiros imperios oceánicos do mundo-, e o éxito da súa protección polos galeóns foi probado polo feito de que só un dos convois (o de 1628, polo holandés Piet Hein) fose capturado entre centos. A protección das costas de ambos os lados do Atlántico, dunha extensión inabarcable, fronte ás potencias marítimas e a piratería tamén foi eficaz vista en perspectiva, a pesar dos fracasos puntuais (Pernambuco, Cádiz, Xibraltar...). As galeras mediterráneas e a presenza fortificada nos presidios africanos (Ceuta, Melilla, Orán...) foron os instrumento de control do outro espazo de interese xeoestratéxico, no que o inimigo era o Imperio Otomán e a piratería berberisca.

Artigo principal: Historia da Armada Española.

Picota de Presencio, provincia de Burgos.

A orde pública interna estaba en mans das xustizas locais: señoriais ou urbanas, e a súa dispersión era a norma. O rolo ou picota era o símbolo de exercicio da xurisdición, e a súa presenza na entrada das poboacións indicábao, ademais de usarse para cumprir as penas de morte ou vergoña pública. O ideal social de xustiza expeditiva reactivábase a cada episodio de delincuencia que impactaba a imaxinación, sobre todo os delitos que alteraban a pax urbana. As roldas nocturnas procuraban, máis que evitalos, facer presente a existencia dunha vixilancia. Os delitos en despoblado eran, por moito máis difíciles de previr, máis castigados. A Santa Irmandade foi unha milicia de cuadrilleiros xestionada polos concellos casteláns (de forma parecida ao somatén catalán), que pasou a ser controlada pola monarquía en tempos dos Reis Católicos. O bandoleirismo -incluído o dos nobres rurais- non desapareceu, e os mecanismos para combatelo non chegaban ás zonas montañosas -serra Morena, zonas de Cataluña ou Galicia- ata que se desenvolveu a repoboación dalgunha delas (programa de Olavide para serra Morena). A súa pervivencia no século XIX foi o obxecto de atracción dun curioso «turismo» romántico. Non houbo ningún corpo de policía digno de tal nome ata Fernando VII, que o usou como axencia de represión política, e máis tarde ata, a Garda Civil (1844), que herdou moitas características da Santa Irmandade, como o despregamento territorial de vocación preferentemente rural. Curiosamente, o único corpo de seguridade existente na actualidade e que deriva do Antigo Réxime son os Mossos d'Esquadra, recuperados pola Comunidade Autónoma de Cataluña, que foron creados como Escuadras de Paisanos Armados o 24 de decembro de 1721, cun fin ben pouco autonomista: manter a orde pública en substitución do somatén e acabar cos redutos de miquelets (migueletes) partidarios de Carlos de Austria.

Do mesmo xeito que é imposible atopar no Antigo Réxime unha separación de poderes como a que describían Locke ou Montesquieu, a pretensión de exercicio unitario do poder levaba a que a organización militar no territorio podía identificarse coa orde civil ata tal punto que non houbese diferenza ningunha entre os cargos de ambos os ámbitos. O exemplo máis acabado chegou co absolutismo borbónico, na figura do intendente de exército e provincia, sometido ás once Capitanías Xerais. Porén, para que se puidesen implantar esas figuras houbo que esperar a que desaparecese o particularismo dos reinos da coroa de Aragón, que non admitían a capacidade do rei para ordenar á súa vontade a presenza de tropas -o que estivo na orixe da sublevación de Cataluña (1640)-. Peculiaridades similares mantivéronse nos territorios forais vascos e navarro. Tamén no século XVIII, á vez que o programa do Marqués da Ensenada reconstruía unha armada capaz de manterse na carreira armamentística con Francia e Inglaterra ata Trafalgar, creouse unha estrutura en tres departamentos marítimos: o do Mediterráneo ou Levante, con base no Arsenal de Cartaxena, e dous para o Atlántico, o de Cádiz e o de Ferrol.

A Academia de Artillería de Segovia, instalada no Alcázar foi unha institución científica de primeira orde. Na época de Carlos III e baixo o goberno do Conde de Aranda fundáronse unha serie de institucións que terán gran proxección na Idade Contemporánea, unhas simbólicas: a Marcha Real (que se converterá en himno de España) e o estandarte rojigualda (que substituíu o branco coa cruz borgoñoa de Santo André na Armada e acabouse convertendo na bandeira de España); e outras substantivas: as Reais Ordenanzas (Reais Ordenanzas para o Réxime, Disciplina, Subordinación e Servizo dos seus Exércitos, de 22 de outubro de 1768) e a regulación extensiva do recrutamento obrigatorio por sorteo de quintas (1770), evolución do xa existente, derivado do sistema da Santa Irmandade (que obrigaba a cada poboación ou grupo delas ao repartimento dun soldado por cada cen habitantes). Quedaban exentos os privilexiados, e, participantes dese privilexio, as provincias vascas e Navarra (o que producía unha curiosa emigración de parturientes desde as provincias limítrofes). No entanto, a conformación de algo que puidese chamarse exército nacional, similar ao exército revolucionario de Francia, houbo de esperar ao levantamento popular da guerra da independencia española.

A igrexa, o ensino, e a inquisición

San Ildefonso, por o Greco, buscando inspiración na imaxe da Virxe, á que o santo visigodo toledano dedicou os seus escritos. A especial devoción á virxe foi (e segue sendo) un trazo distintivo da relixiosidade popular española, que a Contrarreforma conseguiu canalizar e integrar: ata polémicas definicións teolóxicas (voto concepcionista e voto asuncionista) serviron en gran medida a iso, ao implicar a cidades enteiras nunha devoción cuxo debate intelectual podía dexenerar ata á violencia (de modo non moi distinto a como ocorrera séculos antes coas famosas cuestións bizantinas). O protestantismo, en cambio, quedou restrinxido a escasos núcleos facilmente reprimidos (alumbrados) e non se implantou. Doutra banda, obsérvense os útiles do escritorio. A condición de intelectual traía suposta a previa de clérigo durante case toda a Idade Media. A cultura secular faise cada vez máis autónoma desde o Renacemento, pero durante todo o Antigo Réxime a escasa alfabetización e o predominio ideolóxico da Igrexa seguiron facendo en gran medida válida esa identificación.

A igrexa na Monarquía católica era unha institución diferente pero non separada do poder civil, que a servía e utilizábaa á vez: a consecución do «máximo relixioso» a finais do século XV, que xustificou a expulsión dos xudeus e o bautismo forzoso dos mouriscos, non nega a súa utilidade para o control social interior, e ás veces explicouse como o resultado dunha loita de clases enmascarada de conflito étnico-relixioso. A política europea dos Habsburgo, e a afirmación de Filipe II «prefiro perder os meus estados a gobernar sobre herexes» non só foi un desangrarse sen sentido en beneficio da fe católica, senón un encadeamento de respostas tácticas e estratéxicas que entran dentro da lóxica imperial. As relacións igrexa-estado, que orixinan o nacemento da diplomacia a finais da Idade Media non se estableceron sen conflitos: o regalismo ou predominio do Monarca Católico sobre a Igrexa dentro das súas fronteiras presidiu sempre a súa relación tanto coa igrexa local como co Papa, que tiña na Nunciatura apostólica moito máis que unha simple embaixada (extraía notables rendas e exercía unha grande influencia política, ademais de relixiosa). Como contrapartida, a inxerencia da potencia hexemónica -España- en Roma -centro das relacións internacionais- era constante: desde a preparación dos conclaves (nos que se impuñan ás veces candidatos tan claros como Adriano de Utrecht, preceptor de Carlos V) ata a invasión (saqueo de Roma de 1527), pasando polas alianzas puntuais a favor (Liga Santa de 1511 e 1571), ou en contra (Liga de Cognac de 1526). O control político do clero ía máis aló da simple colaboración: nomeamento de bispos obtido co dereito de presentación, a participación nas rendas eclesiásticas (as terzas reais do décimo, un imposto máis importante que calquera dos civís) e, xa no século XVIII, presión sobre as súas propiedades mesmas (a chamada «primeira desamortización»). En América, as Bulas Alexandrinas facían que o control fose aínda maior.

Artigo principal: Regalismo.

Proba da profunda relixiosidade que se supón ao Católico Monarca era a extremada importancia que se concedía á elección do confesor real, todo un poder na Corte pola súa capacidade de acceso á persoa do rei (ás veces considerado pouco menos que un valido), e que se afacía nomear entre os membros dunha orde relixiosa (sucesivamente franciscanos, xerónimos, dominicos, xesuítas...) interpretándose o nomeamento de novo confesor como un acto de goberno de primeira orde, cuxo significado era analizable en termos políticos como expresión da confianza que ao rei merecía unha ou outra facción, servindo de canle da discrepancia (dun xeito diferente, pero paralela a como os distintos partidos políticos relacionábanse co rei nunha monarquía parlamentaria non democrática).

A influencia dos confesores rexios era só un aspecto do enorme prestixio de que gozaba a Igrexa, quizais o máis poderoso dos grupos de presión, segundo a terminoloxía actual. Pero a súa autoridade era máis social que política. Defendía os seus intereses e exencións, ata os menos xustificables; con todo, nos seus choques contra un poder civil impopular adoitaba ter as simpatías do pobo. Algúns predicadores criticaron a actuación dos gobernantes; non poucos trataron de influílos cos seus escritos; máis dun conseguiu postos relevantes... Basta recordar o papel principalísimo que xogou o cardeal Portocarrero nas loitas pola sucesión. Pero a Igrexa, como corpo xerárquico, non tivo unha actuación política definida.

En canto ao resto da administración, o clero (que seguía sendo, como na Idade Media, o segmento máis instruído da poboación) era utilizado extensivamente: desde a presidencia do Consello de Castela, que se confiaba sistematicamente a un bispo, ata as peticións de información estatísticas que se dirixían aos párrocos.

Catedral de Santa María de Toledo, primada de España.

Sociedade perfecta, segundo a súa propia teoloxía (o agustinismo político), a Igrexa atopábase inextricablemente unida en canto institución coa sociedade estamental: clero e nobreza son a mesma clase, os privilexiados, e a xustificación do predominio social e económico de ambos fronte a burguesía e campesiños é unha clara e consciente parte mundana da súa misión espiritual. En igrexas e mosteiros os membros da nobreza, que adoitan facer doazóns substanciosas, sentan en lugares preferentes (do mesmo xeito que os seus lugares de enterramento). Os seus fillos segundoxénitos (de ambos os sexos) entran a cubrir os principais postos, cubertos con substanciosas dotes. As mandas testamentarias obrigan a realizar a maior parte das misas pola súa salvación eterna. As mesmas terras da Igrexa son de mans mortas, é dicir, están vinculadas a ese fin e non puideron venderse ata que pasaron a ser bens nacionais na desamortización. Ata os non privilexiados que alcanzaban unha posición económica desafogada atopaban máis interesante que o investimento de capital, a imitación destas estratexias de orixe nobiliario (o que se denominou a «traizón da burguesía»).

Os campesiños que formaban parte dos señoríos eclesiásticos non gozaban de condicións económicas ou xurídicas máis suaves que os dun señorío laico. Ademais, todos -en señorío e en reguengo- estaban obrigados a pagar os impostos relixiosos (décimos e primicias), e nunha extensa zona de Galicia, León e Castela, pagábase ademais o Voto de Santiago, que incluía o Patronazgo de España e o seu recoñecemento anual polo rei ou a súa representante. O foro eclesiástico supuña, ademais da exención de impostos a todos os participantes del, unha xurisdición privativa que incluía o sagrado das igrexas (ao que podía acollerse calquera criminal, sendo imposible para a xustiza civil prenderlle dentro delas).

Véxase tamén: Clero.

O Cardeal Mendoza, por Juan Rodríguez de Segovia, Mestre dos Lúa (1484). Aparece orante, apoiado por catro bispos que portan as insignias da súa condición: cruz procesional, capelo cardinalicio, mitra de bispo, e estola sacerdotal.

Designouse unha sede primada (Toledo), cuxa primacía discutían Tarragona e Braga, e unha rede de arquidiocese e diocese que na práctica daban aos bispos, apoiados polos cóengos do cabido catedralicio unha enorme autoridade. As colexiatas e igrexas maiores das localidades importantes reproducían esa institución colexiada. Os arciprestados locais e as parroquias pechaban a base institucional da rede do clero secular, moi tupida no norte de España e moi dispersa no sur, con zonas en Andalucía, a Mancha, Estremadura e Murcia en que a atención pastoral era moi deficiente. Simultaneamente abundaban as figuras pouco edificantes do beneficiado que acumulaba as rendas de varios beneficios, os capeláns que cantaban misa con escasos asistentes (ou ningún, á parte do acólito) nos palacios nobiliarios, a do tonsurado que non exercía ningunha cura de almas ou a do que recibía ordes menores co único fin de adquirir o foro eclesiástico. O clero regular estaba tamén implantado de forma similar polo territorio, pero subdividido nunha gran cantidade de ordes relixiosas de diversos tipos, con mosteiros (na súa maior parte en áreas rurais) e uns conventos urbanos (gravitando perigosamente sobre a economía local, como se queixaban os municipios que frecuentemente solicitaban a limitación de novas fundacións).

Mapa das dioceses de España na actualidade (arquidiocese en cor máis escura). Como se pode observar, non corresponden nin á actual división de Comunidades Autónomas, nin sequera á división provincial de 1833. Salvo algunhas modificacións (como as dioceses de Madrid, antes pertencentes a Toledo) continúan trazando as fronteiras existentes no Antigo Réxime, no que foron a referencia de demarcación máis clara, dada a indefinición doutras xurisdicións. Outras modificacións suscitaron conflitos, como o destino das obras de arte provenientes de parroquias da Franxa de Aragón.

Os proverbiais relaxamentos de costumes e mala formación do clero baixomedieval foron obxecto de enérxicos programas de reforma: como o Sínodo de Aguilafuente convocado polo bispo de Segovia Juan Arias Dávila en 1472 (que deu orixe ao primeiro libro impreso en España: o Sinodal de Aguilafuente), ou o máis xeral Concilio de Aranda convocado polo Arcebispo Carrillo en 1473; o que non impediu que o seu sucesor na sede toledana, o Cardeal Mendoza, coñecido como terceiro rei de España, lexitimase aos seus fillos (os «belos pecadillos do cardeal», segundo Isabel a Católica); ou que a sucesión da sede compostelá recaese primeiro no sobriño do arcebispo anterior e despois no fillo, enlazando tres Alonsos de Fonseca, aos que hai que distinguir con números ordinais. Este sería o caso máis escandaloso, de modo que houbo quen se burlase ao insinuar que o instituíran morgado, quizais herdable por femias. Para eludir inconvenientes canónicos, inseriuse un breve interregno dun sobriño do valenciano papa Borgia (Alexandre VI). Tamén ocorreu o mesmo no obispado de Burgos con Pablo de Santa María e o seu fillo Alonso de Cartagena, aínda que neste caso o escándalo non podía incluír ningún reproche á súa moral sexual, posto que o fillo tívoo como rabino xudeu antes de ser bautizado (sen dúbida sinceramente, pero coincidindo cos terribles pogroms de 1390). O papel do Cardeal Cisneros no tránsito do século XV ao século XVI foi decisivo para que a Igrexa española se convertese nun mecanismo disciplinado, pouco accesible ás innovacións da reforma luterana, aínda que si sufriu o desgarrador debate en torno ao erasmismo, que moito tivo que ver coa resistencia á modernización nas ordes relixiosas. Durante o século XVI prodúcese un movemento reformista de carácter místico no que se implicaron con non poucos enfrontamentos Tareixa de Xesús e Xoán da Cruz; e, cunha perspectiva europea, a fundación da Compañía de Xesús por Ignacio de Loyola (os tres personaxes foron máis tarde canonizados).

Véxase tamén: Ordes militares españolas.

Biblioteca vella da Universidade de Salamanca.

Grande importancia tiveron dúas institucións ligadas directamente á Igrexa: as Ordes Militares (como a internacional Orde de San Xoán e as privativas de Aragón Montesa e Castela Santiago, Alcántara e Calatrava) e as Universidades (entre as que destacaban as de Salamanca, Valladolid e Alcalá) cuxa función social era moito máis importante que a educativa, mentres que a científica estivo practicamente ausente, máis aló do Dereito e a Teoloxía. Grande importancia tivo a chamada Escola de Salamanca, que desde unha posición neoescolástica e neoaristotélica pode considerarse a construtora principal da ideoloxía dominante na España dos Habsburgo. A vida das Universidades estaba dominada polos enfrontamentos entre os diferentes colexios universitarios, vinculados a distintas ordes relixiosas, sobre todo franciscanos, dominicos e xesuítas (como os que levaron ao cárcere a frei Luis de León, agostiño). No século XVIII, dentro dunha vergoñosa decadencia intelectual que permitía excentricidades como as do Piscator salmantino Diego de Torres Villarroel, o principal enfrontamento producíase entre os grupos denominados golillas e manteístas, con derivacións ás posteriores carreiras políticas dos universitarios. Os intentos de reforma que produciu a crítica ilustrada (Jovellanos, Meléndez Valdés), non chegaron a ter ningún efecto. Cando Fernando VII pechou universidades (á vez que abría a Escola de Tauromaquia de Pedro Romero) o seu estado era definitivamente catastrófico. A desamortización e a creación da Universidade Central en Madrid marcaron o comezo dunha renovación universitaria, xa a mediados do século XIX.

Colexio Imperial dos xesuítas, hoxe Instituto San Isidro.

No ensino medio, a creación dos Reais Estudos de San Isidro, Colexio Imperial ou Seminario de Nobres de Madrid polos xesuítas, como mecanismo de captación das elites; e a implicación dos escolapios no ensino foron significativas a partir do século XVII. Aos primeiros xurdíronlles non poucos inimigos, tanto entre as demais ordes relixiosas como entre os ilustrados, como se demostrou con ocasión do Motín de Esquilache (1766). Houbo tamén institucións laicas de ensino, vinculadas aos concellos e confiadas a mestres de latinidade (algúns deles notables como o Estudo da Vila de Madrid rexentado por Juan López de Hoyos, onde asistiu Miguel de Cervantes), pero de ningún xeito xeneralizadas. A regulación estatal do ensino primario e medio houbo de esperar á Lei Moyano, desenvolvida na segunda metade do século XIX, aínda que non se fixeron esforzos suficientes por xeneralizar a escolarización ata a Segunda República Española, que procurou restrinxir a influencia dos relixiosos, triunfante de novo co nacionalcatolicismo posterior.

Véxase tamén: Historia da ciencia en España.

En canto ás institucións científicas, a parte da clásica organización da profesión médica nas Facultades de Medicina, instaurouse o Protomedicato en tempo de Carlos V, aínda que non chegou a ser unha institución centralizada, manténdose colexios locais como o Colexio de San Cosme e San Damián en Pamplona (que nin sequera tiña xurisdición en toda Navarra). As necesidades de organización do Imperio ultramarino conduciron a que no século XVI se organizasen baixo o patrocinio do estado institucións formativas ligadas á minería e metalurxia (Almadén) e sobre todo ao armamento e á navegación a través do monopolio comercial da Universidade de Mercadores e a Casa de Contratación, que estableceu os cargos de piloto maior e cosmógrafo maior, unha Cátedra de Navegación e Cosmografía desde 1552, e máis tarde un arqueador e medidor de naves e unha Cátedra de Artillaría, fortificacións e escuadróns. A partir do século XVIII imitouse o modelo francés coa creación das Reais Academias. Xa no final do Antigo Réxime, apareceron a Academia de Artillería de Segovia e a rede de Reais Sociedades Económicas de Amigos do País.

Auto de fe na Praza Maior de Madrid, por Francisco Rizi (1683).

A disidencia en asuntos relixiosos foi competencia dunha institución peculiar: a Inquisición española, posiblemente a única común a toda España, ademais da coroa, e que ao non ter xurisdición nos reinos europeos (os intentos de sufocar o protestantismo en Flandres mediante a súa implantación foron unha das causas do éxito da súa revolta) realmente pode considerarlla como unha conformadora da personalidade nacional, extremo no que insistiu a propaganda antiespañola coñecida como Lenda negra. A súa implantación territorial, con tribunais en cidades estratexicamente elixidas e sobre todo cunha rede de informantes (os familiares) foi extraordinariamente eficaz. O seu papel político en ocasións escapaba da habitual suxeición ao poder civil que o adoitaba instrumentalizar e chegou a pór en apertos a este (procesos ao bispo Carranza, no século XVI, e a Macanaz e Olavide, xa no século XVIII).

O papel da Inquisición e dos estatutos de limpeza de sangue na conformación da mentalidade do cristián vello foi o máis parecido que puido chegarse á conformación dunha conciencia nacional na España dos primeiros séculos da Idade Moderna.

Artigo principal: Inquisición española.

Véxase tamén

Bibliografía

• ANES, Gonzalo (1973) El Antiguo Régimen: los Borbones volumen IV de Historia de España, Alfaguara, Madrid
• ARÓSTEGUI, Julio (1982) coordinador: Crisis del Antiguo Régimen. De Carlos IV a Isabel II tomo 9 da Historia de España de Historia 16, Madrid, Depósito legal M. 12.869/76
• ARTOLA, Miguel (1991) Enciclopedia de Historia de España. (I Economía. Sociedad; II Instituciones políticas. Imperio; III Iglesia. Pensamiento. Cultura IV Diccionario Biográfico; V Diccionario Temático; VI Fuentes). Madrid, Alianza Editorial ISBN 84-206-5294-6
  • (1982) La Hacienda del Antiguo Régimen Madrid, Alianza Editorial, ISBN 84-206-8042-7
  • (1978) Antiguo Régimen y revolución liberal Barcelona, Ariel, ISBN 84-344-6512-4
• DOMÍNGUEZ ORTIZ, Antonio (1985) Instituciones y sociedad en la España de los Austrias Barcelona, Ariel
  • (1981) coordinador: La forja del Imperio. Carlos V y Felipe II tomo 6 da Historia de España de Historia 16, Madrid, Depósito legal M. 12.869/76
  • (1981) coordinador: Esplendor y decadencia. De Felipe III a Carlos II tomo 7 de la Historia de España de Historia 16, Madrid, Depósito legal M. 12.869/76
  • (1981) coordinador: El reformismo borbónico tomo 8 da Historia de España de Historia 16, Madrid, Depósito legal M. 12.869/76
  • (1976) Sociedad y estado en el siglo XVIII español. Barcelona, Ariel, ISBN 84-344-6509-4
  • (1973) El Antiguo Régimen: los Reyes Católicos y los Austrias volumen III de Historia de España, Alfaguara, Madrid
• GARCÍA DE VALDEAVELLANO, Luis (1973) Curso de Historia de las instituciones españolas de los orígenes a la Baja Edad Media. Edición actual: Madrid, Alianza Editorial ISBN 978-84-206-8175-7
• FERNÁNDEZ ÁLVAREZ, Manuel; AVILÉS FERNÁNDEZ, Miguel e ESPADAS BURGOS, Manuel (dirs.) (1986), Gran Historia Universal, Barcelona, Club Internacional del Libro. ISBN 84-7461-654-9
• FERNÁNDEZ DE PINEDO, Emiliano, GIL NOVALES, Alberto, DÉROZIER, Albert (1980) Centralismo, ilustración y agonía del antiguo régimen, (1715-1833) en Historia de España dirigida por Manuel Tuñón de Lara, Labor, Barcelona ISBN 84-335-9420-6
• LE FLEM, Jean-Paul, PÉREZ, Joseph, PELORSON, Jean-Marc, LÓPEZ PIÑERO, José María, FAYARD, Janine (1984) La Frustración de un imperio (1476-1714), en Historia de España dirigida por Manuel Tuñón de Lara, Labor, Barcelona ISBN 84-335-9436-2
• SAAVEDRA, P. (1994). La vida cotidiana en la Galicia del Antiguo Régimen (en castelán). Crítica. ISBN 84-7423-672-X. 
• SALRACH, Josep M. La Corona de Aragón: plenitud y crisis. De Pedro el Grande a Juan II (1276-1479) Madrid, Temas de Hoy ISBN 84-7679-289-1
• VALDEÓN, Julio (1995) Castilla se abre al Atlántico. De Alfonso X a los Reyes Católicos Madrid, Temas de Hoy ISBN 84-7679-288-3
  • (1981) coordinador: La Baja Edad Media. Crisis y renovación en los siglos XIV-XV tomo 5 da Historia de España de Historia 16, Madrid, Depósito legal M. 12.869/76

Outros artigos

• Antigo Réxime

Predecesor: Crise da Idade Media

Períodos da Historia de España Institucións españolas do Antigo Réxime

Sucesor: A Ilustración