Atonismo

Atonismo, tamén coñecido como herexía de Amarna é a primeira relixión monoteísta (ou henoteísta) coñecida da historia, favorecendo o culto ao disco solar Atón. Por razóns aínda mal coñecidas, pero probablemente a causa do conservadorismo e a hostilidade do clero tebano, Akhenatón decide abandonar o culto ao deus dinástico Amón, "o deus oculto", e o novo soberano vai impor o atonismo, primeiro progresivamente, e logo drasticamente.

O faraón Akhenaton e a súa familia adorando a Atón, o deus Sol, en Akhetaton, a nova capital.

Os antecedentes do culto ao Sol

A preeminencia do Alto Exipto foi perdendo lugar pouco logo dos primeiros dous reis da dinastía XVIII; cabe recordar que a liberación de Exipto e a súa reunificación por parte dos príncipes do Alto Exipto, coloco a Tebas na supremacía por sobre o resto das cidades do antigo Exipto, e polo tanto no culto a Amón, xunto coa súa triade Amón, Mut e Jonsu.

Devandita supremacía foise desvanecendo cando o Baixo Exipto comezou a ter prevalencia, primeiro co traslado e a construción de novos palacios e templos, e despois na mudanza do palacio real á cidade de Menfis, a chave de entrada ao Delta do Nilo. Esta preeminencia continuou non só durante a dinastía XVIII senón tamén se afianzo durante os Ramésidas tendo o punto cume coa creación e traslado da capital a Pi-Ramsés.

Transformouse como costume, que o fillo máis vello do rei se convertese en sumo Sacerdote de Ptah previo ao comezo do reinado, como foi Amenhotep II, ou como o fillo máis vello de Amenhotep III, o seu fillo máis vello Tutmosis.

Á súa vez, o traslado do centro de influencia do sur ao norte das dúas terras, implico unha revitalización do antigo culto ao deus solar Ra, cuxo centro de adoración centrábase na cidade de Heliópolis, distante uns trece quilómetros ao nordés da capital Menfis.

O culto sostíñase principalmente apoiado no poder faraónico. Basicamente o mito sostiña que Ra foi o primeiro rei en gobernar en Exipto para despois deixar os asuntos do xero humano resoltos, regresar ao ceo deixando ao seu fillo coa responsabilidade do goberno do reino no seu lugar. A fortaleza desta crenza era sostida polos sacerdotes de Heliópolis, quen formaban un centro de coñecemento e sabedoría que era moi reputada non só dentro das fronteiras de Exipto senón tamén nas súas fronteiras.

Así o culto solar cobraba significación co goberno do país, pero tamén cunha cuestión de máxima significación como era o mito da resurrección, a viaxe ao máis alá. O paralelismo da viaxe do sol, Ra no seu barca solar asucaba o ceo para ocultarse no occidente e volver renacer en oriente, co amencer. O mesmo viaxe faría a alma logo de morto.

As primeiras mencións de Atón

Atón é coñecido desde o comezo da dinastía XII como mínimo, durante o reinado de Ammenemes I no relato da Historia de Sinuhé, onde se atopa morrendo e voando ao ceo para unirse a Atón, a carne divina que o procreou.

Na dinastía XVIII volve usarse o nome Atón, Thutmose I nun dos seus cinco títulos refíreo "Horus Ra, poderoso touro con afiados cornos, quen provén do Atón". Así mesmo as referencias ao Atón durante os reinados de Amenhotep II e Thutmose III son numerosas, pero cobra forza no reinado de Amenhotep III, o pai do futuro Akhenaton.

O lento incremento da influencia do culto de Ra foi progresivo, fermentando e evolucionando a un rol mais amplo, xa non era só o deus solar, senón que adquire unha concepción mais universal, sendo o creador e xerador de todas as cousas, inclusive os outros deuses, considerándoos menores.

Así, Ra está ensimesmado con outras deidades como Atum, Shu, Tefnut, Geb, e por suposto Horus, que claramente se pode observar na chamada Ladaíña de Ra, oración composta que se exhibía en moitas tumbas do Imperio Novo, onde se invocaba a Ra. Así cada deidad non é máis que unha manifestación de Ra, logrando un carácter non só de universalidade senón tamén de unicidad, é a "única" divindade.

Así as cousas, os fundamentos para a teoloxía de Amarna atopábanse sólidamente arraigados antes do comezo do reinado de Akhenaton.

O sincretismo nas crenzas relixiosas durante a dinastía XVIII evolucionaban cara a unha clara concepción monoteísta ao redor do culto ao deus solar.

Atón

A elevación de Atón

Outros deuses como Amón ou Osiris foron referidos en numerosos textos e monumentos como reis, dándolles o título de Gobernante da Eternidade ou Señor das dúas terras, pero nunca os seus nomes foron encerrados en cartuchos pola vella dos faraóns.

Precisamente é Akhenatón, quen toma o nome de Atón e péchao baixo cartuchos, afirmando o lazo indisoluble entre o relixioso e o poder temporal. Uníndose así, nunha reafirmación do culto de Ra, sendo o faraón o representante do deus na terra con dereito a gobernala.

O completo desenvolvemento da evolución teolóxica de Akhenaton pódese ver na omisión dos signos de plural no nome de Atón, como ben afirma o eminente Cyril Aldred: Había un único deus, e o faraón era o seu profeta.

A triade real

A afirmación do monoteísmo non foi en termos absolutos, senón que existiu unha marxe para incluír elementos adicionais de adoración.

Durante o Imperio Novo, floreceron unha multitude de cultos baixo a característica común de Triade de deuses, o pai, a nai e o fillo.

Cada cidade tiña a súa triade de adoración, así Amón o pai, Mut a esposa e o fillo Jonsu conformaban a triade de Tebas-Karnak, Ptah, Sejmet e Nefertem era a triade de Menfis: Osiris, Isis e Horus neno de Abidos.

Agora, durante o período de Amarna, Atón gobernaba en solitario como único deus. Pero as evidencias dos monumentos, mostran unha clara intención de Akhenaton de instalar no panteón de adoración do culto oficial, non só ao rei, senón claramente á raíña Nefertiti, quen aparece en similar tamaño e exposición que o rei.

A multitude de imaxes familiares do faraón, tenden a mostralo e ser usado en substitución ao panteón habitual de deuses.

Defecto no sistema de crenza de Atón

É aquí onde se revela a principal falla na instauración da relixión do Atón, a necesidade espiritual subxacente na mentalidade do exipcio.

Ao varrer con todo o panteón e sistemas de crenzas preexistentes, Akhenaton deixara orfos espiritualmente aos seus súbditos, baleiro que resulto imposible de encher por parte do faraón coa súa nova crenza de Atón, e ao cabo implicou o esquecemento da relixión á morte do rei.

Antecedentes do culto funerario

Se consideramos o lapso de tempo no que se desenvolveu a cultura e a relixión no Antigo Exipto, veremos que desde antes da reunificación das Dúas Terras polo mítico Narmer - Menes (ao redor do 3100 adC) ata o reinado do faraón herético Akhenaton (cerca do 1353 adC) máis de 1500 anos de transcurso de historia exipcia ocorreran, e ao contrario do que a maioría dos pensadores, tanto a cultura como a relixión evolucionaran adoptando tanto costumes como innovacións doutros pobos. No entanto iso, existiu un fío condutor envolvendo á relixión exipcia: o mal chamado culto dos mortos.

Mal chamado así, porque o culto concretamente trataba de saltar dalgún xeito o feito da morte, creando todo un novo mundo existente máis aló.

Dicimos que é un fío condutor, porque se hai algo que precisamente teñen en común a relixión exipcia en tempos do predinástico ata os reinados da dinastía XVIII, é precisamente o culto ao mais alá. Desde as mastabas das primeiras dinastías, pasando polas grandiosas construcións das dinastías IV e V, ata as máis modestas pirámides que lle seguiron ata chegar aos hipogeos do Imperio Novo, todos son enormes elementos que demostran a profunda crenza nunha existencia traspasando a morte terreal. A profusión de recursos materiais e humanos usados polos faraóns e a posteriori polo resto da sociedade exipcia, é un testemuño elocuente da forza na crenza do mundo existente logo da morte.

Comentabamos anteriormente que a relixión mesma sofre unha evolución, conforme a cambios que xorden fundamentalmente na sociedade do Antigo Exipto; e o culto ao máis aló tamén ten cambios.

O culto funerario: reservado ao enviado dos deuses

Primeiramente o terreo do mais alá estaba reservado soamente ao faraón nos inicios do culto funerario, xa en tempos predinásticos; como un ser divino, a súa morte representaba unha similitude coa morte de Osiris, asasinado polo seu irmán Seth, resucitado pola maxia da súa esposa Isis e vingado polo seu fillo Horus. O rito da momificación esta intimamente vinculado ao mito de Osiris e a súa resurrección.

Ampliación da base de participantes

Segundo, o culto evoluciona, ao facer lugar no mais alá a personalidades distintas do rei; aqueles suxeitos que, pola súa localización dentro da xerarquía estatal, detentaban un poder político e económico adxunto ao rei, como ser visiré, tesoureiros reais, xefes militares etc.; suxeitos que non só tiñan unha posición de decisión dentro do goberno do faraón, senón que tamén contaban cos recursos para afrontar tamaño gasto na construción da morada de eternidade (a tumba) así tamén como na momificación que implicaba unha significación de gastos en cadaleito de madeira (escasa nun país desértico como Exipto), esencias e teas.

Dos sacrificios humanos aos ushebti

Terceiro, o traslado ao mais alá non era en solitario, senón que a viaxe faciase con todo un aparato de servidores, utensilios e alimentos para unha existencia señorial no reino dos mortos. Nas primeiras dinastías, a viaxe do faraón ao mais alá era acompañado por un grupo de servidores, mortos a modo de sacrificio ao momento do enterro do rei, como ben o demostran os restos atopados nas escavacións en Abidos (a necrópole dos reis da primeira dinastía) levados a cabo por Werner Kaiser e apuntado correctamente por Kathryn Bard (The Oxford history of Ancient Egypt, editado por Ian Shaw, Oxford University Press, 2000).

Unicamente nos enterros dos reis da dinastía I atopáronse restos humanos a modo de sacrificios: novos homes e mulleres foron mortos aparentemente para acompañar ao rei e brindar o seu servizo no outro mundo, por exemplo o faraón Dyer é quen tivo maior cantidade de restos humanos; pero non foron estes os únicos restos atopados, restos de cans, leóns, e outros animais xunto con utensilios de cobre, cerámica etc.

Por algunha razón descoñecida, logo da dinastía I, a práctica de enterrar servidores xunto co rei foi deixada de lado, dando un xiro cara á creación de pequenas figuras a modo de substitución.

Así no Imperio Medio era común incorporar á tumba un conxunto de figuras que reflectise a vida cotiá do exipcio, con gando, pastores etc.

Cara ao Imperio Novo aparecen unhas figuras que se confeccionaban de materiais varios como ser madeira, fayenza e calcaria, dábaselles unha forma parecida ao modelo real, os ushebti. Estas figuras estaban destinadas a converterse nos servidores do faraón unha vez ingresado na vida logo da morte. Polo xeral contiñan unha breve frase a modo de invocación máxica, que ao pronunciarse, supúñanse que tiñan o suficiente poder máxico para transformarse en real e concreto. Así os ushebti facían referencia aos distintos oficios que se supuña o rei necesitaría na súa existencia no reino do mais alá. Este costume resulto ser de importantísimo valor á hora de dimensionar os achados dos arqueólogos, ao ser un elemento de proba importante sexa desde a existencia dun faraón, como ser do seu enterro, enxoval etc.

Como conclusión, ao analizar os cultos relixiosos no Antigo Exipto, o culto funerario é un eixo fundamental de todo o sistema de crenzas.

O culto a Atón e o tribunal do mais alá

Volvendo á relixión centrada no Atón, un punto fundamental e aínda non coñecido en forma completa ao día de hoxe é a cuestión de como Akhenaton substitúo o culto funerario, tamén chamado culto osiriaco ou culto de Osiris.

A crenza no máis aló provía un fondo de referencia cara a onde eran dirixidos os actos da vida terreal. O tribunal do mais alá funcionaba como unha regra ética que regulaba todos e cada un dos actos da vida terreal. En cada tumba real do Imperio Novo albíscase esta crenza, e en cada escena é claramente visible a imaxe de Osiris.

O culto funerario no período de Amarna

Escena dun relevo da tumba Huya, Alto funcionario da corte, na necrópole de Amarna, dinastía XVIII. Obsérvese o cambio fundamental no culto do máis aló no cambio do motivo. Antes da revolución teolóxica as tumbas eran decoradas con temas do culto a Osiris, o tribunal do mais alá e textos da Duat. Baixo Atón, substitúense coa representación da familia real baixo os raios solares de Atón.

No culto a Atón, as escenas funerarias xa non portan a imaxe de Osiris, nin tampouco fan referencia á momificación. En cambio, as paredes das tumbas foron decoradas con imaxes do Akhenaton e a súa familia xunto con Atón, no canto das tradicionais pinturas do morto xunto con Osiris.

Ao parecer o mito da resurrección foi borrado ou polo menos modificado drasticamente no seu significado orixinal: a resurrección ocorría en forma diaria, cada ves que o sol saía polo leste para facer a súa viaxe estelar e ocultarse finalmente polo oeste. Agora as tumbas estaban orientadas ao nacente, á orixe do Atón como o demostran as localizacións das tumbas reais na abandonada cidade de Amarna, totalmente oposto á necrópole tebana, situada na marxe occidental do río Nilo.

Todo fai supor nun cambio fundamental no credo, o dereito á existencia no mais alá, xa non era regulado por Osiris, obtendo o dereito á existencia post-mortem mediante o cumprimento dos deberes dos tradicionais deuses.

Durante o reinado de Akhenaton, a existencia máis aló do deceso, dependía do seguimento do defunto dos ensinos e preceptos ditados por Akhenaton. En que forma e contido, esta oculto aos nosos ollos, xa que as imaxes das tumbas non mostran nin indican nada máis.

A transformación na vida relixiosa

Desde había milenios antes de Akhenaton, os deuses exipcios existiran en imaxes nas paredes ou en esculturas modeladas en formatos preestablecidos. As súas formas estaban precisamente definidas en arquivos existentes nas bibliotecas dos templos, os cales eran consultados ante un requirimento de construción dunha nova escultura ou pintura do deus.

Estatua do deus Amón. Dinastía XIX. Metropolitan Museum. As estatuas eran a materialización do deus. Vestíallas, lavaba e coidaba coma se fosen seres vivos en mansións do deus (templos).

As imaxes dos deuses non só eran representacións da divindade, senón tamén eran a súa substancia. Devanditas imaxes vivían en grandes mansións, os templos, e eran atendidas por todo un corpo de serventes, os sacerdotes, quen espertaban as estatuas (os deuses), lavábanas, vestían, alimentaban e púñanas a descansar coma se fosen auténticos seres viventes.

O ritual diario consistía en devanditas rutinas enredador da imaxe do deus. Instaurado o culto de Atón, todo o ritual foi prohibido, practícalas quedaron sen efecto, anatematizadas como unha vaidade ridícula, as imaxes e os templos quedaron sen mantemento, en fin, todo o panteón deixado de lado e substituído polo Atón.

En poucas palabras, as practícas, imaxes, esculturas etc., foron substituídas por un único deus, quen era representado por un só xeroglífico: "o disco solar", elevándose un abstracto e intangible deus a única deidad para todo o país das dúas terras.

O cambio no culto Osiriaco ou do mais alá

De todos os cultos, o Osiriaco, era o que tiña unha importancia central na cosmovisión do exipcio, xa que o culto a Osiris era o culto do mais alá.

Akhenaton, ao borrar o panteón, ata a Osiris, eliminaba todo o cosmos do mais alá, xunto cos rituais vinculados a el. Pero a limpeza non foi completa, subsistiron diversos rituais vinculados aos cultos anteriores da morte, precisamente os rituais de momificación, enterramento e demais temas vinculados co mais alá persistiron, pero dándolles outro contido, borrando toda mención a Osiris e substituíndoo polo Atón.

As festividades relixiosas

Antes da revolución teocrática de Amarna, o ano teolóxico exipcio estaba cuberto por distintas festividades de diversa índole que balizaban todo o territorio do reino; destas festividades, as que máis chegounos son as festas que se celebraban na rexión tebana: a festa de Opet e a do Val.

Estas festas xeraban unha tremenda expectativa entre a poboación e servían non só para conectar aos gobernantes co pobo, senón tamén como puntos de comercio e de comunicación no reino.

Este tamén é un punto defectuoso no culto de Amarna, Akhenatón non puido cubrir a necesidade do pobo no relativo ás festividades relixiosas, ata onde se sabe, o culto a Atón centrábase no faraón, quen se paraba entre a deidad e o adorador simple e sinxelo.

A carencia de festividades populares contorna ao deus Atón, puido ser claramente unha falla na teoloxía de Amarna que puido ser unha causa máis do seu fracaso unha vez morto o rei.

¿Cara a unha vida mais democrática?

O intento de Akhenaton, de substituír o panteón anterior, de fuxir do pasado, centrouse en situar ao faraón e a súa familia entre o deus e o pobo como moi ben acouta Barry Kemp (ver referencias) na súa análise da realidade socio-política do Exipto no período de Amarna; en sentido contrario á corrente de pensamento que fixa a Akhenaton como un gobernante revolucionario cara a unha face menos despótica e máis propensa ao pobo, cun carácter democrático, Kemp sostén, baseándose na arqueoloxía do lugar, que o chamado faraón herético realzou a figura faraónica a niveis de deificación: Só hai un deus, que é Atón, e o faraón é o seu profeta.

A revolución de Amarna non foi un intento de democratizar a vida no antigo Exipto, senón todo o contrario, afianzar o poder do monarca, e xa non só centrado na cuestión temporal senón tamén relixioso.

Altar atopado nunha casa na cidade de Amarna. Período de Amarna. Dinastía XVIII. Mostra claramente que os poboadores da cidade mantiñan certo vinculo espiritual coa parella real.

A iconografía oficial concentrouse na familia real, mostrando á raíña principal Nefertiti en igualdade de condicións que o faraón, xunto coas súas fillas, e o xiro transcendental é mostrar as imaxes familiares, aparentemente non só con carácter de propaganda oficial, senón cunha clara intención de cubrir o baleiro que deixo o abandono do culto anterior.

Claramente vese nas tumbas abandonadas da cidade de Amarna, onde os funcionarios xa non decoraban as súas tumbas cos clásicos motivos do culto á momificación, o tribunal do mais alá ou o tema da resurrección de Osiris, senón con imaxes da familia real e o único deus: o Atón.

Escultura dunha princesa real sen acabar. Período de Amarna. Dinastía XVIII. Nótese os trazos do pescozo alargado, o cranio avultado, o queixo prominente e os beizos grosos.

Precisamente esta separación das imaxes da familia real, xunto co cambio radical nas imaxes, tales como o pescozo longo e fino, o cranio avultado na súa parte traseira, característica común de toda a familia real (en forma única):' Akhenaton, Nefertiti, as princesas Meketatón, Meritatón, Ankhesenpaatón etc. Era un intento da iconografía oficial de facer unha evidente separación entre a familia real e o resto do xénero humano.

O culto a Atón non é un intento de adoración relixiosa máis democrática, senón que se asemella máis a un culto á imaxe, práctica moi habitual nos réximes totalitarios, utilizada ata no século XX.

Das escavacións na cidade de Amarna, nas vivendas dos poboadores acháronse variados relevos con imaxes da familia real, que conformaban altares ou santuarios hogareños, onde cada habitante adoitaba venerar á familia real.

Que foi realmente o Atonismo?

Escuro é o período de elevación e caída do culto a Atón, mais aínda por causa da maldición da súa memoria que foi decretada contra todo o relacionado co rei herético e con maior intensidade polos monarcas ramésidas. Pola compilación das evidencias atopadas, poderíanse sintetizar basicamente tres teorías:

Un intento de dobregar o culto a Amón

Susténtase na supremacía do clero de Amón por sobre o resto dos cultos, incrementando tanto o seu poder en terras e recursos chegando a rivalizar cos dominios do faraón mesmo. Esta teoría implica que a revolución relixiosa non é tal, senón que a relixión foi un mero instrumento pola loita do poder terreal entre o faraón e o clero de Amón.

En contra desta teoría alégase que o clero de Amón, para o período da dinastía XVIII (reinado de Amenhotep III), non alcanzara tanto poder como para rivalizar cos faraóns da gloriosa dinastía liberadora dos hicsos. E aínda que a dinastía XVIII conferiu moitas recursos ao clero de Amón, este non era considerado único, xa que o clero de Ptah (en Menfis), de Ra-Atum (en Heliópolis) e Osiris (en Abidos) obtiñan un tratamento similar ao culto de Amón.

O clero de Amón tería un papel sumamente importante na disputa do poder temporal moito despois da dinastía XVIII, a finais da dinastía XX, coa ascensión ao trono de sucesivos Sumos sacerdotes de Amón tales como Herihor.

Unha nova crenza relixiosa

Esta teoría vira ao redor de dous pivotes: o monoteísmo e as practícas relixiosas. Existe na pensamento occidental unha marcada tendencia a darlle maior preeminencia ás relixións monoteísta sobre os relixións politeístas. O monoteísmo do culto a Atón xorde claramente en cada resto arqueolóxico atopado tanto en Karnak (os famosos talata) como na cidade Ajetatón (a actual Tell el Amarna, ou sintéticamente Amarna) suxire fortemente a crenza dun só deus sol, dador de vida, reflectido nas innumerables imaxes do disco solar con raios que terminan nunha man sostendo o ankh.

En canto ao novo culto, é dicir as novas practicas relixiosas, o cambio é radical. Das escavacións dos templos obsérvase que o culto a Amón por exemplo, baseábase nunha terrible distancia entre o simple crente e o deus. Este estaba aloxado nunha mansión con inmensas paredes, illado totalmente do mundo exterior e onde só poderían ingresar os sacerdotes do templo. Inclusive nas naves interiores só os primeiros profetas do culto de Amón podían ingresar ao santuario interno do deus (unha especie de sancta santorum) en plena escuridade. O achegamento entre o simple crente e o deus só dábase en contadas ocasións no ano, basicamente nas festas relixiosas de Opet e do Val, onde estatuas dos deuses eran montadas en barcazas e trasladadas por sacerdotes a modo de carrexadores. Pero ata nestas festividades, a imaxe do deus estaba oculta aos ollos dos neófitos.

O novo culto a Atón seria radicalmente diferente. Os santuarios (das evidencias extraídas de Amarna) mostran que eran ao aire libre, con grandes altares ao ceo cubertos por grandes doseles a modo de protección. O hermetismo foi varrido por completo e o acceso ao deus xa non dependía de muros infranqueables e sacerdotes celosos do segredo senón da posibilidade de poder adorar ao Atón abertamente.

En contra desta teoría sopórtase polos antecedentes do Atón como así tamén o sincretismo relixioso ao redor do culto de Ra, onde esta deidade pasa a ser o pai dos deuses e finalmente, mediante o concepto da Manifestación sitúase como unha deidad que pode tomar diferentes formas ou deuses (Atum, Tefnut, Horus), definindo claramente que é un só deus que pode tomar diferentes formas. Esta transformación relixiosa é claramente anterior á ascensión ao trono do mozo Amenhotep IV.

Akhenaton como un místico e profeta

Moitos pensadores viron ao rei como un profeta místico, máis aínda cando se observaron similitudes entre o himno a Atón e algúns fragmentos do Antigo Testamento.

Sustentan esta teoría os cambios, non só relixiosos, senón tamén artísticos, con novos motivos; o rei xa non é mostrado como un valente soldado esnaquizando inimigos senón como un sentido pai de familia, en escenas que reflicten a intimidade familiar, sexa en momentos de alegría ou de profunda tristeza, como os funerais da súa filla.

Realmente o culto a Atón quedou no esquecemento, porque os seus seguidores dispersáronse unha vez morto Akhenaton e tamén polo esquecemento forzado á que foi sometido desde os centros de poder inimigos do faraón herético, sexa o clero de Amón ou os primeiros reis da dinastía XIX.

Notas

• Cyril Aldred "Akhenaton, King of Egypt". 1991. Thames & Hudson. ISBN 0-500-27621-8
• Barry Kemp "O antigo Exipto: anatomía dunha civilización". Editorial Crítica. 2001
• The Oxford history of Ancient Egypt, editado por Ian Shaw, Oxford University Press, 2000

Véxase tamén

Outros artigos

• Nefertiti
• Akhenaton
• As Raíñas de Amarna
• Tutankhamón
• Amenhotep III